Egftnjytyk

Powieści detektywistyczne

Powieść detektywistyczna – gatunek powieści kryminalnej, popularny głównie dzięki twórczości Agathy Christie. Tematyką powieści detektywistycznej jest śledztwo zmierzające do wykrycia sprawcy zbrodni opisanej na początku utworu.

Prekursorzy |

Za prekursora gatunku uważa się Edgara Allana Poe, autora głośnego Zabójstwa przy Rue Morgue. W powieści tej bohater – detektyw wypowiada znamienne słowa: „Śledztwo będzie dla nas rozrywką”. Zdanie to można uznać za najkrótszą definicję powieści detektywistycznej.

Narodziny powieści detektywistycznej |

Powieść detektywistyczna to rodzaj powieści relatywnie nowy, jako że jej początki sięgają końca XVIII wieku i początku XIX. Wtedy też powieść ta uznawana była za powieść rozrywkową i określana była mianem literatury „groszowej”, „wagonowej” lub „kioskowej”. W tamtym okresie powieść detektywistyczna cieszyła się ogromną popularnością w Europie i w Ameryce. W Europie początki powieści detektywistycznej mają swoje korzenie w Wielkiej Brytanii i Francji^[1].

Badacze i krytycy literatury uważają, że narodziny gatunku nastąpiły w wieku XIX, a prekursorem gatunku jest Amerykanin Edgar Allan Poe. Istnieją jednak inne, odległe teorie na temat początków i pochodzenia powieści detektywistycznej. Holenderski pisarz Robert van Gulik, przetłumaczył na język angielski XVIII-wieczny anonimowy manuskrypt chiński i w 1949 roku opublikował powieść detektywistyczną pod tytułem Dee Goong An (Celebrated Cases of Judge Dee), tworząc w ten sposób po raz pierwszy w historii literatury postać, która analizuje i przeprowadza śledztwo; główny bohater-sędzia to pierwowzór detektywa, który stara się rozwiązać zagadkę zbrodni. Van Gulik przez kolejne dwadzieścia lat publikował coraz to nowsze przygody sędziego Di, ostatecznie seria o sędzim-detektywie liczy szesnaście tomów. Sędzia Di staje się azjatyckim odpowiednikiem C. Auguste Dupina, Sherlocka Holmesa czy Herkulesa Poirot^[2].

Ponadto według niektórych źródeł, wzmianek o śladach gatunku można doszukiwać się jeszcze wcześniej niż u Van Gulika czy Poe. Badacze naukowcy odnajdują pewne poszlaki w pradawnych legendach beduińskich, Starożytnej Grecji czy w wielkich dziełach takich jak Księga tysiąca i jednej nocy, w Edypie Sofoklesa lub w Hamlecie Szekspira^[3].

Pierwsze dzieła i publikacje |

Również w wieku XVIII powstawały dzieła, które charakteryzowały się typowymi dla powieści detektywistycznej elementami. The Newgate Calendar (The Malefactor’s Register), to przykład takiego dzieła gdyż opowiada o groźnych kryminalistach i ich złowieszczych losach. Historie skazańców były w dużej mierze prawdziwe, jako że przy ich powstawaniu bazowano na oficjalnych raportach londyńskiego Trybunału, a cel publikowania tych opowiadań był czysto edukacyjny. Wraz z rosnącym zainteresowaniem powieściami kryminalnymi, zaczęto również publikować biografie kryminalistów. Oprócz Wielkiej Brytanii kolejnym państwem gdzie zaczęto wydawać podobne opowiadania była Francja. Francuscy słynni detektywi to między innymi L. Madrain, P. Coignard czy E. F. Vidocq, sławny kryminalista, który porzuca światek przestępczy i zostaje detektywem. Tak naprawdę dzięki osobie Vidocq, postać detektywa pojawia się w XIX-wiecznej literaturze. W 1828 roku Francuz publikuje swoje wspomnienia, w których opisuje przestępczy światek i perypetie kryminalistów, co spotyka się z ogromnym zainteresowaniem francuskich czytelników i staje się inspiracją dla takich wielkich pisarzy jak Dickens, Balzac czy Poe^[4].

Powstawanie gatunku |

Edgar Allan Poe po dzień dzisiejszy postrzegany jest przez krytyków jako prekursor gatunku jakim jest powieść detektywistyczna. Dzieła francuskie, w tym te Vidocqa, zainspirowały go do napisania trzech krótkich nowel o charakterze kryminalnym: Zabójstwo przy Rue Morgue (1841), Tajemnica Marii Roget (1842), Skradziony list (1844). Akcja opowiadań Poego rozgrywa się w Paryżu, bohaterem opowiadań jest francuski obywatel. Te trzy opowiadania Poego otworzyły powieści detektywistycznej drogę do sukcesu, a dzięki ich publikacji można było wyodrębnić model, schemat tego typu powieści i wskazać typowe dla niej elementy: zagadkowa zbrodnia, wnikliwe i racjonalne śledztwo, rozwiązanie zagadki, obecność detektywa, którego dokładne poszukiwania prowadzą do zakończenia śledztwa. Trylogia Edgara Allana Poe okazała się być esencją tego typu gatunku; zagadka zbrodni może być rozwiązana tylko i wyłącznie wtedy, kiedy detektyw przeprowadzi racjonalne i logiczne śledztwo^[5].

Nie tylko Poe wprowadził do światowej literatury postać słynnego i genialnego detektywa; Brytyjczyk sir Arthur Conan Doyle stworzył postać prywatnego detektywa, który za pomocą metody dedukcyjnej rozwiązywał najtrudniejsze sprawy. W 1887 roku Conan Doyle opublikował pierwszą z serii powieść, Studium w szkarłacie, opowiadającą o przygodach Sherlocka Holmesa i doktora Johna Watsona. Do rozwoju gatunku znacząco przyczyniła się także brytyjska autorka Agatha Christie i stworzona przez nią postać Herkulesa Poirota, którego po raz pierwszy przestawia w powieści Tajemnicza historia w Styles (1921)^[6]. Inni znani autorzy zajmujący się tworzeniem powieści detektywistycznych to między innymi amerykański pisarz Raymond Chandler, który stworzył postać Philipa Marlowe’a, prywatnego detektywa rozwiązującego kryminalne zagadki Los Angeles. Dashiell Hammett, autor powieści kryminalnych, stworzył postać Sama Spade’a. Pomimo braku kontynuacji przygód detektywistycznych Spade’a, stał się on bardzo ważną postacią gatunku, jakim jest powieść detektywistyczna. Dzieło amerykańskiego pisarza Sokół maltański (1930), stało się niezwykłe popularne na całym świecie, co poskutkowało przeniesieniem powieści na ekran w 1941 roku. Prócz Amerykanów, bardzo ważnym autorem powieści detektywistycznych jest Georges Simenon, który stworzył serię detektywistyczną o komisarzu Maigret; cykl składa się z 75 powieści i 28 opowiadań, napisanych pomiędzy 1929-1972.

Główne szkoły |

W XIX-wiecznej Europie tworzą się dwie główne szkoły: francuska, do której należeli słynni pisarze tacy jak Émile Gaboriau, Maurice Leblanc, Pierre Souvestre, Pierre Boileau, Thomas Narcejac i Belg Georges Simenon, oraz anglosaska, do której przynależeli Arthur Conan Doyle, Agatha Christie czy Gilbert Keith Chesterton^[7].

Krytyka |

Większa część powieści detektywistycznych uznawana jest za literaturę drugiej kategorii, brak w niej jakości i skierowana jest do czytelnika mało wymagającego, mającego na celu tylko i wyłącznie rozrywkę. Istnieją jednak dzieła, które zostały docenione przez krytyków literackich za swoją perfekcyjną strukturę, narrację czy mistrzowski rozwój napięcia i intrygi. Autorzy tacy jak Graham Greene, Alain Robbe-Grillet, Adolfo Bioy Casares czy Jorge Luis Borges posłużyli się narracyjnymi technikami powieści kryminalnej w niektórych ze swoich dzieł.

Efekt pseudokryminalny |

Wielki sukces gatunku jakim jest powieść kryminalna, jej charakterystyki i tendencje spowodowały, że nie tylko autorzy tych powieści, ale i autorzy w jakimś tylko stopniu powiązani z tematem powieści kryminalnej, zaczęli wykorzystywać elementy „kryminalne” w swoich dziełach, co doprowadziło do powstania efektu pseudokryminalnego. Dlatego też powieści, w których pojawiały się elementy powieści kryminalnej, w rzeczywistości nie mogły same w sobie być nazwane powieścią kryminalną czy detektywistyczną. W świecie literackim pojawiła się niezliczona ilość różnego rodzaju powieści, opowiadań czy nowel pseudokryminalnych: alternatywna powieść kryminalna, metafizyczne opowiadanie detektywistyczne, neodetektywistyczna powieść latynoamerykańska, opowiadanie antydetektywistyczne itd. Autorzy, którzy umieścili w swoich dziełach elementy „kryminalne” i w ten sposób utworzyli efekt pseudokryminalny to Roberto Bolaño, Ricardo Piglia lub Guillermo Fadanelli^[8].

Cechy gatunku |

Świat przedstawiony |

• 
  zamknięty – zarówno w sensie liczby poszlak, osób podejrzanych, jak i przestrzennie (np. Dziesięciu małych Murzynków Agaty Christie – grupa osób uwięziona na wyspie odciętej od świata). Świat przedstawiony jest obszarem podlegającym pełnemu poznaniu, porządkowanym w wyniku prowadzonego dochodzenia, które przywraca mu porządek, zburzony jedynie chwilowo.


• 
  świat jednoznaczny moralnie – śledztwo ujawni prawdę, sama zaś zbrodnia jest złem,

Bohater |

• najczęściej detektyw – amator (Panna Marple, dr Gideon Fell), który stoi na straży moralności lub prywatny detektyw (Herkules Poirot, Sherlock Holmes, Sir Henry Merrivale)

Fabuła |

• 
  odwrócony porządek fabuły, sięgającej coraz głębiej wstecz (w ostatnim rozdziale czytelnik dowiaduje się, co tak naprawdę się stało)^{[styl do poprawy]},


• liczne retrospekcje,


• dominanta fabularna: nacisk położony na śledztwo, sama zbrodnia jest higieniczna, opisana zdawkowo,


• metoda prowadzenia narracji: dedukcyjna; Zagadka jest skomplikowana, gdyż taką ją uczyniono. Ale zastanowimy się nad nią^[9] – stwierdza detektyw A. Christie. Detektyw nie szuka śladów za wszelką cenę, lecz siada wygodnie w fotelu i myśli.

Wydarzenia opisane przez narratora mają podwójne dno. Czytelnik zdaje sobie sprawę z tego, że coś jest przed nim skrywane. Taka technika, zwana także czynem aktualizującym, sprawia, że odbiorca ciekaw jest zakończenia, a w trakcie czytania stara się owo zakończenie przewidzieć. Cel autor osiąga dając pewne wskazówki dotyczące rozwiązania, ale robi to w taki sposób, że czytelnik uważa je za mylące lub nieistotne.

Reguły pisania powieści detektywistycznej |

S. S. van Dine w roku 1928 napisał dla „American Magazine” artykuł poświęcony tematyce detektywistycznej^[10]. Esej miał przybliżyć sam gatunek, jak i być drogowskazem dla niedoświadczonych pisarzy. 20 przykazań autora powieści detektywistycznej stworzonych przez van Dine’a to:

• należy tak rozmieścić wskazówki w fabule, by czytelnik odkrywał je razem z detektywem


• sztuczki wykorzystane przez przestępcę muszą mylić ich obu


• powieść nie może zawierać wątku miłosnego z udziałem detektywa


• detektyw nie może okazać się winowajcą


• przestępca może być zdemaskowany wyłącznie dzięki dedukcji


• tylko detektyw może rozwiązać zagadkę


• motywem przewodnim powieści nie musi być morderstwo


• detektyw rozwiązując zagadkę może opierać się tylko na metodach naturalistycznych


• może być tylko 1 detektyw


• przestępca musi być postacią wyrazistą, która odgrywa istotną rolę w powieści


• przestępcą nie może być służący lub osoba niskiego pochodzenia


• bez względu na liczbę ofiar, morderca może być tylko jeden


• przestępca nie może należeć do mafii, tajnego stowarzyszenia itp.


• morderstwo musi zostać popełnione w realistyczny sposób, a metody dochodzenia prawdy mają być racjonalne i oparte na naukowych przesłankach


• rozwiązanie tajemnicy powinno być cały czas „na widoku”, lecz niedopowiedziane, tak, by czytelnik po przeczytaniu książki miał świadomość, że był w stanie sam rozwiązać zagadkę


• unikać dygresji, psychicznej analizy bohaterów itp.


• przestępca musi być amatorem


• morderstwo musi być zaplanowane


• motywem zbrodni powinna być uraza osobista


• dyskwalifikujące dla pisarza są np. niedopałek papierosa pasuje do cygaretki przestępcy, odnalezienie odcisków palców mordercy itp.

Również A. Christie wypowiadała się na temat sztuki pisania dobrych powieści detektywistycznych. W swojej autobiografii napisała: Istota dobrego kryminału polega przecież na tym, że jego [morderstwa – przyp.] sprawcą musi być ktoś oczywisty, a przy tym z tego czy innego powodu okaże się, że nie jest wcale taki oczywisty, bo nie mógł chyba popełnić tego morderstwa. A jednak je popełnił^[11].

Zobacz też |

• powieść kryminalna


• Nordic noir

Przypisy |