Egftnjytyk

Armia Ludowa
AL
Orzełek Armii Ludowej
Państwo	Polska
Historia
Sformowanie	1 stycznia 1944
Rozformowanie	29 lipca 1944[a]
Pierwszy dowódca	Michał Rola-Żymierski
Dane podstawowe
Podporządkowanie	Krajowa Rada Narodowa Polska Partia Robotnicza[b]
Liczebność	patrz: liczebność

Kwatera żołnierzy Armii Ludowej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Armia Ludowa (AL) – konspiracyjna organizacja zbrojna Polskiej Partii Robotniczej działająca w okupowanej przez III Rzeszę Polsce, utworzona w celu walki zbrojnej z okupantem niemieckim na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej z 1 stycznia 1944 i formalnie tej Radzie podporządkowana. Naczelnym dowódcą AL został gen. Michał Rola-Żymierski^[1].
Faktycznie powstała z przekształcenia Gwardii Ludowej i w pełni podlegała ośrodkom dowódczym w ZSRR^[2].

Powstanie Armii Ludowej |

Armia Ludowa powstała na bazie Gwardii Ludowej na podstawie dekretu nr 1 KRN z 1 stycznia 1944 roku^[3]. W jej skład weszły ponadto inne pomniejsze ugrupowania: oddziały bojowe Związku Walki Młodych, część pododdziałów Batalionów Chłopskich, Milicji Ludowej Robotniczej Partii Polskich Socjalistów, Okręg Częstochowski Socjalistycznej Organizacji Bojowej i niektórych pododdziałów wchodzącej w skład Armii Krajowej Gwardii Ludowej WRN.

Jednakże akcja scaleniowa formacji zbrojnych organizacji lewicowych nie w pełni powiodła się^[4].
Samodzielność do lipca 1944 wobec Armii Ludowej zachowywały oddziały Polskiego Sztabu Partyzanckiego z Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR.

Zadania |

Zadaniem Armii Ludowej była walka z niemieckim okupantem^[5] oraz dywersja na korzyść Armii Czerwonej, co oznaczało niejednokrotnie rabunkowe rekwizycje na polskiej ludności, a także fizyczną eliminację żołnierzy Armii Krajowej i innych organizacji podziemnych, nieuznających dominacji sowieckiej^[6]. Na kontrolowanym przez siebie terenie AL zwalczała działalność band rabunkowych.
Jan Trzaska dowodzący oddziałem AL, po odkryciu, że jeden z jego członków zajmuje się bandytyzmem, osobiście wykonał na nim wyrok śmierci^[7].
W ramach działalności dywersyjnej partyzanci AL niszczyli niemieckie linie komunikacyjne, obiekty łączności, dokonywali akcji sabotażowych, niszczących gospodarkę okupanta niemieckiego na obszarze Polski. Armia Ludowa także zdecydowanie zwalczała niemieckie akcje pacyfikacyjne. W wyniku tych wielokierunkowych działań doszło do kilku dużych bitew z oddziałami niemieckimi: pod Rąblowem, pod Ewiną, pod Gruszką, w lasach lipskich i janowskich oraz w Puszczy Solskiej.

Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej głównym zadaniem AL stał się udział w organizowaniu i obronie tworzonego przez Polską Partię Robotniczą systemu władzy opartej na wzorcach sowieckich. W związku z tym żołnierze AL stanowili główną grupę, z której rekrutowano funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskiej. Duża liczba partyzantów AL zasiliła także oddziały Armii Berlinga.

Bieżące stosunki Armii Ludowej z Armią Krajową nie obejmowały planów dotyczących ustroju powojennej Polski, a ograniczały się tylko do sporadycznej współpracy wojskowej i wspólnej walki z Niemcami, czego przykładem są bitwy i potyczki: na Porytowym Wzgórzu, pod Wojsławicami^[8] i o Skalbmierz^[9].

W instrukcji dowódcy Armii Krajowej Tadeusza Bora-Komorowskiego z 12 lipca 1944 roku, pomimo że oddziały AL, podobnie jak PPR, nazwane zostały bandami komunistycznymi, zabroniono AK z nimi walczyć, określając tę walkę niepożądaną ostatecznością^[10]. W swoich raportach AK informowała o donosach NSZ-owców na oddziały partyzantki komunistycznej funkcjonariuszom gestapo^[11].

Struktura organizacyjna |

Organizacja Armii Ludowej 1944–1945

Grupa powstańców warszawskich – żołnierzy Armii Ludowej – walczących na Żoliborzu

Oficerowie Armii Ludowej na Lubelszczyźnie. Stoją od lewej: mjr Jan Wyderkowski ps. „Grab”, gen. bryg. Michał Żymierski ps. „Rola”, kpt. Stanisław Szot ps. „Kot”, por. Michał Temczyn ps. „Znachor” i por. Wacław Czyżewski ps. „Im”

Partyzanci Armii Ludowej w Małopolsce. Od lewej: por. Jan Siatko ps. „Jasiek”, płk Franciszek Księżarczyk ps. „Michał” i por. Jan Trzaska ps. „Gutek”

Armia Ludowa działała jedynie na terytorium Generalnego Gubernatorstwa i części ziem polskich wcielonych do III Rzeszy, po próbach utworzenia Obwodu Lwowskiego od 1943 roku nie prowadziła działalności na Kresach Wschodnich, traktując te ziemie jako własność ZSRR^[12].

Na czele Armii Ludowej stało Dowództwo Główne powołane 1 stycznia 1944, w składzie:

• naczelny dowódca – gen. bryg. Michał Żymierski ps. „Rola”


• szef Sztabu Głównego – płk Franciszek Jóźwiak ps. „Witold”


• przedstawiciel Krajowej Rady Narodowej – Jan Czechowski (wybrany później)

W skład Sztabu Głównego wchodziły:

• Kwatera Główna


• I Operacyjny


• II Informacji


• III Organizacyjny


• IV Zaopatrzenia i broni


• V Propagandy


• VI Bezpieczeństwa


• Biuro Sztabu Głównego (BSG)


• Służba Techniczno-Wydawnicza (STW)

Wydział VI Kontrwywiadowczy, stanowił ekspozyturę wywiadu sowieckiego, do którego zadań należało m.in. zbieranie wiadomości o AK i innych polskich organizacjach podziemnych^[13].

Terenową strukturę organizacyjną tworzyły obwody (odpowiadające w przybliżeniu województwom), okręgi, podokręgi, powiaty, rejony (dzielnice) i garnizony.

• Obwód I (warszawski) – nie posiadał samoistnego dowództwa, a dowództwa i sztaby wszystkich 3 jego okręgów podlegały Sztabowi Głównemu AL.
  
  
  
  • Okręg 1 (Warszawa Miasto) – dowódca: mjr Bolesław Kowalski, ps. „Ryszard”
  
  
  • Okręg 2 (Warszawa Lewa Podmiejska) – dowódca: kpt. Paweł Wojas, ps. „Roman”
  
  
  • Okręg 3 (Warszawa Prawa Podmiejska) – dowódca: kpt. Teodor Naumienko, ps. „Karol”
  
  
  
  

• Obwód II (lubelski) – dowódcy: ppłk Mieczysław Moczar, ps. „Mietek” (do 9 czerwca 1944, ppłk Grzegorz Korczyński, ps. „Grzegorz” (3-20 lipca 1944)
  
  
  
  • Okręg 4 (Lublin) – dowódca: kpt. Franciszek Woliński, ps. „Franek”
  
  
  • Okręg 5 (Janów Lubelski) – dowódca: por. Tadeusz Szymański, ps. „Lis”
  
  
  • Okręg 6 (Siedlce; w czerwcu 1944 został włączony do obwodu I warszawskiego) – dowódca: por. Stanisław Laskowski, ps. „Leśny”
  
  
  
  

• Obwód III (radomsko-kielecki) – dowódcy: ppłk Andrzej Adryan, ps. „Felek” (do czerwca 1944), ppłk Mieczysław Moczar, ps. „Mietek” (25 czerwca 1944 – styczeń 1945), szef sztabu: Marian Janic
  
  
  
  • Okręg 7 (Radom) – dowódca: por. Józef Jarosz, ps. „Wicek”
  
  
  • Okręg 8 (Kielce) – dowódca: por. Stanisław Chruściński, ps. „Stach”
  
  
  • Okręg 9 (Częstochowa) – dowódca: kpt./mjr Bolesław Boruta, ps. „Hanicz”
  
  
  
  

• Obwód IV (krakowski) – dowódcy: płk Franciszek Księżarczyk, ps. „Michał” (marzec-sierpień 1944, p.o. Bronisław Pawlik, ps. „Bronek” (sierpień–październik 1944), Stanisław Gębala, ps. „Kaleka” (październik 1944 – styczeń 1945)
  
  
  
  • Okręg 10 (Kraków-Podhale) – dowódca: por. Franciszek Martyna, ps. „Wilk”
  
  
  • Okręg 11 (Miechów) dowódca: por. Stanisław Gębala, ps. „Kaleka”
  
  
  • Okręg 12 (Rzeszów) – dowódca: por. Jan Urban, ps. „Janek”
  
  
  • Okręg 13 (Jasło) dowódca: por. Wojciech Kwilosz, ps. „Tomek”
  
  
  • Okręg (Wiślica (od 30 marca 1944) – dowódca: por. Franciszek Kucybała, ps. „Stary Franek”
  
  
  
  

• Obwód V (śląski) – dowódca: por. Józef Faruga, ps. „Granat” (6 sierpnia 1944 – styczeń 1945; wiosną 1944 utracono z tym okręgiem łączność i z tego powodu, do końca okupacji na tym terenie, prowadził on działalność samodzielnie)
  
  
  
  • Okręg Zagłębie – dowódca: por. Edward Chmielewski, ps. „Mały”
  
  
  • Okręg Bielsko – dowódca: por. Józef Faruga, ps. „Granat”
  
  
  • Okręg Katowice – dowódca: por. Wiktor Szostak, ps. „Jakubowicz”
  
  
  • Okręg Chrzanów (od sierpnia 1944) – dowódca: por. Stanisław Wałach, ps. „Zdzich”
  
  
  
  

• Obwód VI (łódzki) – dowódca: por. Stefan Czerwiński, „Jerzy”
  
  
  
  • Okręg 16 (Łódź; istniał tylko nominalnie z powodu wcześniejszych licznych aresztowań przez Gestapo w kręgu PPR i GL)
  
  
  • Okręg 17 (Poznań; istniał tylko nominalnie z powodu licznych aresztowań przez Gestapo w kręgu AL wiosną 1944) – dowódca: por. Antoni Ratajczak, ps. „Kosiba”
  
  
  • Okręg 18 (Płock) – dowódca: kpt. Władysław Marchoł, ps. „Mazur”
  
  
  
  

Na podstawie dekretu Krajowej Rady Narodowej z 21 lipca 1944, w wyniku połączenia Armii Ludowej z Armią Polską w ZSRR, utworzono Wojsko Polskie. Od tego czasu oddziały AL na terenach okupowanych w większości używały dotychczasowych – AL-owskich – nazw, ale część formalnie obowiązującej – Oddziały Partyzanckie WP. 22 lipca 1944 utworzono powołane Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego, do którego z Naczelnego Dowództwa AL weszli:

• gen. Michał Żymierski jako naczelny dowódca WP,


• płk Marian Spychalski jako szef Sztabu Głównego WP,


• 
  Jan Czechowski jako delegat Krajowej Rady Narodowej.

Naczelny Dowódca WP podporządkował 23 lipca wszystkie oddziały PSzP – obwodom AL rozkazem przekazanym drogą radiową. W ciągu lipca 1944 roku wszyscy członkowie Dowództwa Głównego AL znaleźli się na terenach wyzwolonych, a dowodzenie AL przeszło w ręce naczelnego dowódcy WP.

Liczebność |

Dokładna liczba żołnierzy AL nie jest znana. Piotr Matusak pisał o 45 897^{[potrzebny przypis]}, Józef Garas i Ryszard Nazarewicz o 60 tys.^{[potrzebny przypis]}, a Norman Davies wskazywał, że liczebność AL nigdy nie przekroczyła 100 tys. żołnierzy^[14].

Według Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN AL na początku 1944 r. liczyła 6-8 tys. ludzi, w lipcu 1944 – około 30 tys., natomiast polowe siły partyzanckie w lipcu 1944 liczyły 6 tys. ludzi (w tym 40% w brygadach podległych PSzP), głównie w brygadach AL^[15].
Według Piotra Gontarczyka wiosną 1944 maksymalna liczba konspiracji komunistycznej to 5 tys., z czego tylko część była w AL^[16], a do końca lata 1944 przez szeregi AL przewinęło się zaledwie 2-3 tys. partyzantów. Późniejszy wzrost aktywności i liczebności był związany ze zbliżającym się frontem sowiecko-niemieckim, a oddziały AL zasilały głównie zrzuty sowieckich skoczków spadochronowych (powodowało to, że władzę w AL przejmowały czynniki związane bezpośrednio z ZSRR, a nie z PPR)^[17]. Według Małej Encyklopedii Wojskowej liczebność wynosiła od 50 do 60 tysięcy żołnierzy^[18], natomiast Waldemar Tuszyński podaje, że w szczytowym okresie działalności latem 1944 roku w skład AL wchodziło 55 tys. żołnierzy z czego 11 tys. było w oddziałach partyzanckich^[19]. Natomiast Mieczysław Wieczorek w swojej monografii^[20] podaje, że w lipcu 1944 roku było 33 866 członków, z tego 5 757 w oddziałach partyzanckich, a w styczniu 1945 odpowiednio 23 634 członków i 646 w oddziałach partyzanckich, natomiast w podsumowaniu mówi o ok. 47 tys. członków^[21]

Autorzy publikacji „Z dziejów oręża polskiego i walk o postęp społeczny” wydanej w latach 70. XX wieku szacowali liczebność formacji na 50-60 tysięcy.

Jednostki partyzanckie |

Armia Ludowa składała się z oddziałów polowych (oddziałów, batalionów i brygad partyzanckich), grup wypadowych (bojowo-dywersyjnych), jednostek garnizonowych (zorganizowanych na ogół w sekcje, drużyny, plutony, kompanie), a na terenach silnie uprzemysłowionych także z grup sabotażowych, działających w zakładach przemysłowych. Brygady były największymi oddziałami polowymi liczącymi po 150-750 żołnierzy. Jednostki garnizonowe stanowiły oparcie i rezerwę kadrową dla działalności oddziałów partyzanckich oraz grup wypadowych.

Brygady:

• Obwód II Lubelski:
  
  
  
  • 
    1 Brygada AL im. Ziemi Lubelskiej - sformowana rozkazem dowódcy II Obwodu, mjr Mieczysława Moczara ps. „Mietek” 20 lutego 1944. Rozformowana 27 lipca 1944. Dowodzili nią kolejno: kpt./mjr Władysław Skrzypek ps. „Grzybowski” (od 20 lutego do 10 kwietnia), por. Feliks Kozyra ps. „Błyskawica” (od 11 do 14 kwietnia), kpt. Andrzej Flis ps. „Maksym” (od 14 kwietnia do 12 maja), kpt. Ignacy Borkowski ps. „Wicek” (od 12 maja do rozformowania);
  
  
  • 
    2 Brygada AL im. Jana Hołoda - formowanie rozpoczęto w lipcu 1944 zgodnie z rozkazem dowódcy Obwodu II, ppłk Grzegorza Korczyńskiego ps. „Grzegorz”. Trzon stanowił 1 Batalion AL im. Jana Hołoda dowodzonego przez kpt. Zbigniewa Stępkę ps. „Mara”. Formowania nie dokończono wskutek wyzwolenia ziemi lubelskiej;
  
  
  • 
    3 Pólnocnolubelska Brygada AL - formowanie rozpoczęto w lipcu 1944 zgodnie z rozkazem dowódcy Obwodu II, ppłk Grzegorza Korczyńskiego ps. „Grzegorz”. Trzon stanowił 2 Batalion AL pod dowództwem kpt. Jana Piątka. Formowania nie dokończono wskutek wyzwolenia Lubelszczyzny.
  
  
  
  

• Obwód III Radomsko-Kielecki:
  
  
  
  • 
    1 Brygada AL im. Ziemi Kieleckiej - sformowana rozkazem dowódcy III Obwodu, ppłk Mieczysława Moczara ps. „Mietek” 26 lipca 1944. Rozformowana w październiku 1944. Dowódcą brygady był mjr Henryk Połowniak ps. „Zygmunt”;
  
  
  • 
    2 Brygada AL „Świt” – sformowana rozkazem dowódcy III Obwodu, ppłk Mieczysława Moczara ps. „Mietek” 6 sierpnia 1944. Rozformowana pod koniec października 1944. Dowódcami brygady byli kpt. Tadeusz Maj ps. „Łokietek” (do 17 października) i por. Tadeusz Łęcki ps. „Orkan”;
  
  
  • 
    3 Brygada AL im. gen. Józefa Bema - sformowana rozkazem dowódcy III Obwodu, ppłk Mieczysława Moczara ps. „Mietek” na przełomie sierpnia i września 1944. Rozformowana w grudniu 1944. Dowódcą brygady był kpt./mjr Bolesław Boruta ps.„Zygmunt”;
  
  
  • 
    10 Brygada AL „Zwycięstwo” - sformowana rozkazem dowódcy III Obwodu, ppłk Mieczysława Moczara ps. „Mietek” 13 września 1944. Rozformowana 28 września 1944. Dowodził nią st. lejtn. Nikołaj Dońcow. Razem z 11 brygadą „Wolność” stanowiły jednostkę partyzantów radzieckich walczących w Armii Ludowej na ziemi kieleckiej;
  
  
  • 
    11 Brygada AL „Wolność” - sformowana rozkazem dowódcy III Obwodu, ppłk Mieczysława Moczara ps. „Mietek” 13 września 1944. Rozformowana 15 listopada 1944. Dowódcą brygady był st. lejtn. Stiepan Riaszczenko. Razem z 10 brygadą „Zwycięstwo” stanowiły jednostkę partyzantów radzieckich walczących w Armii Ludowej na ziemi kieleckiej.
  
  
  
  

• Obwód IV Krakowski:
  
  • 
    1 Brygada AL Ziemi Krakowskiej im. Bartosza Głowackiego - sformowana w lipcu 1944. Rozformowana 14 sierpnia 1944. Jednostką dowodził kpt.Józef Saturn ps. „Bartek”.
  
  

• Obwód VI Łódzki:
  
  • 
    Brygada AL „Synowie Ziemi Mazowieckiej” - sformowana 10 sierpnia 1944 (wcześniej 22 lipca Dowództwo Główne AL wydało w tej sprawie rozkaz). Rozformowana w styczniu 1945. Była największym oddziałem partyzanckim Armii Ludowej na ziemiach wcielonych do Rzeszy. Brygadą dowodził mjr Władysław Marchoł ps. „Mazur”
  
  

• brygady podległe Polskiemu Sztabowi Partyzanckiemu, które współpracowały lub podporządkowały się Armii Ludowej:
  
  
  
  • 
    Brygada Partyzancka im. Tadeusza Kościuszki - dowódca: mjr Czesław Klim
    
  
  
  • 
    Brygada Partyzancka im. Wandy Wasilewskiej - dowódca: kpt. Stanisław Szelest
    
  
  
  • 
    Brygada Partyzancka „Grunwald” - dowódca: mjr Józef Sobiesiak ps. „Maks”
  
  
  
  

Według danych ankietowych 74% żołnierzy AL było pochodzenia chłopskiego a 25% robotniczego.
Brygady podlegały dowództwom obwodów, zaś bataliony i kompanie – dowództwom brygad, a w przypadku ich braku na danym terenie – dowództwu okręgów.

Oprócz brygad działały także mniejsze jednostki: bataliony i oddziały, m.in. Batalion im. Czwartaków.

Spośród 99 działających w 1944 roku jednostek partyzanckich AL, 56 wywodziło się z GL lub ZWM, 12 z oddziałów PSzP, 12 z BCh, 8 z AK, 4 z Milicji Ludowej RPPS, 7 z innych organizacji (GL PPS, PAL i inne)^[4].

W partyzantce AL oprócz Polaków walczyli także zbiegli z niewoli niemieckiej jeńcy radzieccy oraz ukrywający się przed zagładą Żydzi, ale nie stanowili oni znaczących grup, tworząc tylko drużyny, plutony lub co najwyżej kompanie w składzie oddziałów i brygad AL.

Oddziały AL współdziałały przede wszystkim z partyzantką radziecką, często z BCh, czasem także z AK. Wspólnie z BCh i AK wzięły udział w utworzeniu i obronie tzw. „Republiki Pińczowskiej”, czyli obszaru opanowanego przez partyzantów o powierzchni około 800 km², zamieszkanego przez prawie 100 tys. ludzi, położonego w pobliżu przyczółka sandomierskiego.

W lipcu 1944 dowództwo AL podpisało porozumienie o współdziałaniu i współpracy z Korpusem Bezpieczeństwa, zaś we wrześniu 1944 z Polską Armią Ludową. Nawiązano też kontakty organizacyjne z niektórymi okręgami Batalionów Chłopskich i Socjalistycznej Organizacji Bojowej.

Godłem AL był piastowski orzeł, a hymnem pieśń „Gdy naród do boju wystąpił z orężem”. Dewizą organizacji było hasło Za Wolność, Polskę i Lud^[22].

Kadra i uzbrojenie |

Kadrę dowódczą stanowili głównie przeszkoleni i awansowani partyzanci (w Warszawie, na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie zorganizowano kursy oficerskie), ale też członkowie grup Polskiego Sztabu Partyzanckiego (PSzP), oficerowie i podoficerowie rezerwy przedwojennego Wojska Polskiego oraz podoficerowie i oficerowie przechodzący z innych organizacji, m.in. Armii Krajowej, a także byli oficerowie i podoficerowie Brygad Międzynarodowych z doświadczeniem zdobytym w hiszpańskiej wojnie domowej.

Uzbrojenie i sprzęt Armia Ludowa zdobywała przede wszystkim na nieprzyjacielu, ale otrzymywała też od Polskiego Sztabu Partyzanckiego (zwłaszcza od lipca 1944) jej zrzuty drogą lotniczą. Łącznie oddziały PSzP i AL otrzymały tą drogą: 4653 pistolety maszynowe, 1417 karabinów, 246 rkm-ów, 82 rusznic ppanc, 49 moździerzy, 8 tys. granatów, 3 mln naboi oraz 16 ton materiałów wybuchowych.

Stopnie wojskowe |

Do Armii Ludowej przyjęto podział na stopnie wojskowe używane w Gwardii Ludowej, poza tym dodano stopnie starszych gwardzistów oraz starszych sierżantów, jednak w rozkazach awansów na poszczególne stopnie skrupulatnie omijano te dwie rangi (najczęściej starszego gwardzisty). Podobnie jak w GL nie przyjęto stopni podchorążego oraz chorążego, gdyż z założenia ideologicznego AL zrywała z tradycją cenzusu^[23]

• 
  szeregowy (ew. gwardzista) - odpowiednik strzelca, ułana, kanoniera w armii polskiej
  


• 
  starszy szeregowy (ew. starszy gwardzista)^[c] - naszyta na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku jedna biała belka


• 
  kapral - naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe belki


• 
  plutonowy - naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku trzy białe belki


• 
  sierżant - naszyta na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku biała litera V


• 
  starszy sierżant^[d] - naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe litery V


• 
  podporucznik - naszyta na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku biała gwiazdka


• 
  porucznik - naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe gwiazdki


• 
  kapitan - naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku trzy białe gwiazdki


• 
  major - naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe belki i białą gwiazdka


• 
  podpułkownik - naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe belki i dwie białe gwiazdki


• 
  pułkownik - naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe belki i trzy białe gwiazdki


• 
  generał brygady - stopień ten posiadał tylko Naczelny Dowódca Armii Ludowej, Michał Żymierski ps. „Rola”

Przysięga Armii Ludowej |

Przysięgam w obliczu Narodu Polskiego, że twardo i do ostatnich sił walczyć będę o jego wyzwolenie i nieugięcie stać będę na straży praw jego.

Przysięgam, że wydane mi rozkazy wypełniać będę ściśle i sumiennie.

Przysięgam, że dochowam tajemnicy wojskowej i nie zdradzę jej nawet wobec najokrutniejszych tortur.^[24]

Działalność bojowa |

Koncentracja lubelskiej Armii Ludowej w rejonie Huty Turobińskiej

Armia Ludowa główny wysiłek bojowy, w celu wsparcia Armii Czerwonej na zapleczu frontu radziecko-niemieckiego, skierowała na niszczenie linii komunikacyjnych na obszarze okupowanej Polski, łączności wroga. Ponadto atakowała aparat terroru okupanta (obrona ludności cywilnej przed wysiedleniami), organizowała sabotaż w gospodarce, walczyła z ekspedycjami pacyfikacyjnymi i antypartyzanckimi^[25]. Odbijano też więźniów. Największa taka akcja AL to atak 12 grudnia 1944 przez oddział J. Gałki, ps. „Kędziora” na obóz pracy karnej w Byczkach koło Skierniewic i uwolnienie 160 więźniów. Największa akcja w dziele zdobywania broni na wrogu to atak 23 marca 1944 grup wypadowych na magazyn uzbrojenia w Markach koło Warszawy i zdobycie w nich 200 karabinów, 10 pistoletów maszynowych i 2 rkm-ów oraz dziesiątków tysięcy naboi.

17 kwietnia 1944 specjalna grupa bojowa przy Sztabie Głównym AL, dowodzona przez ppłk. Jerzego Fonkowicza przeprowadziła wraz z gestapo akcję zdobycia archiwum Delegatury Rządu na Kraj przy ul. Poznańskiej 12. W jej wyniku rozbiciu uległa newralgiczna sieć konspiracji Armii Krajowej, a AL uzyskała dane o przedwojennych agentach policji w szeregach ruchu komunistycznego^[26].

Główną jednak uwagę skupiano na rozwijaniu działalności partyzanckiej w polu^{[potrzebny przypis]}.

Bitwy partyzanckie |

14 maja 1944 Bitwa pod Rąblowem – zgrupowanie AL (ok. 700 ludzi^[27]) i oddziałami partyzantki radzieckiej (ok. 200-300 ludzi) w ogólnej sile ponad 900 ludzi dowodzone przez ppłk Mieczysława Moczara, ps. „Mietek” stoczyły całodzienną bitwę z pięcioma batalionami dywizji SS „Wiking”, realizującymi przeciwpartyzancką operację „Maigewitter”, a później przebiły się z okrążenia.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Rąblowem.

Od 9 do 25 czerwca 1944 w Lasach Janowskich i Lipskich oraz Puszczy Solskiej na Lubelszczyźnie. W czasie pierwszej fazy operacji Sturmwind I siły niemieckie dowodzone przez dowódcę okręgu wojskowego GG generała S. Haenicke, liczące 25 tys. żołnierzy (3 dywizje piechoty, Korpus Kawalerii Kałmuckiej, pułki: ochronny, policji, szkolny oraz mniejsze oddziały, policję i żandarmerię), wspierane przez czołgi, samochody pancerne, artylerię, lotnictwo po kilku dniach walk okrążyły 14 czerwca nad rzeką Branwią oddziały partyzantki radzieckiej, AL, BCh i stuosobowy oddział AK por. „Konara”. W tej sytuacji dowódcy okrążonych oddziałów zdołali wyłonić wspólne dowództwo na czele z ppłk. Nikołajem Prokopiukiem, któremu podlegało ponad 3 tys. partyzantów. Po całodziennej ciężkiej bitwie toczonej głównie w rejonie Porytowego Wzgórza, nocą, w sposób zorganizowany, zabierając rannych, tabory i ciężki sprzęt, wydostali się z okrążenia i po czterdziestokilometrowym marszu w większości przeszli do Puszczy Solskiej. W bitwie tej zginęło, zmarło z ran albo dostało się do niewoli 200 partyzantów. Niemcy ponieśli większe straty: Wehrmacht 495 zabitych i rannych, nie są znane straty policji, żandarmerii i Kałmuków.

 Osobny artykuł: Bitwa na Porytowym Wzgórzu.

22 czerwca 1944 roku znajdujące się w puszczy oddziały AL i PSzP (około 800 partyzantów), dowodzone przez kpt. Ignacego Borkowskiego, ps. „Wicek”, partyzanci radzieccy (ponad 2 tys. ludzi), dowodzeni przez ppłk. Prokopiuka oraz stacjonujące tu zgrupowanie AK i BCh (około 1 tys. ludzi), dowodzone przez mjr E. Markiewicza, ps. „Kalina”, zostały ponownie okrążone przez wzmocnione siły Niemców, realizujących drugą fazę operacji „Sturmwind II”. Tym razem nie udało się wyłonić wspólnego dowodzenia i uzgodnić współdziałania z AK. Partyzanci AL po całodziennej bitwie przebili się w nocy z 22 na 23 czerwca pod Góreckiem Kościelnym, tracąc około 200 ludzi, za cenę utraty 150 żołnierzy powiodła się także kolejna (trzecia) próba przebicia wyjścia z okrążenia, tym razem przez zgrupowania radzieckie, podjęta w nocy z 23 na 24 czerwca pod wsią Kozaki. Zgrupowania AK, BCH nie podjęły próby zorganizowanego przebicia się i zostały zniszczone pod Osuchami do 25 czerwca. Większość partyzantów wraz z mjr. „Kaliną” poległa, wszystkich jeńców Niemcy rozstrzelali. Była to największa bitwa partyzancka stoczona na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej.

 Osobny artykuł: Sturmwind II.

Na przełomie lipca i sierpnia 1944 Brygada AL im. Ziemi Krakowskiej brała udział wraz z oddziałami AK i BCh w walkach o Republikę Pińczowską, staczając bitwy pod Młodzawami i w Skalbmierzu. Samodzielnie stoczyła bitwę pod Baranowem, tuż przed przebiciem się przez linię frontu w okolicy wsi Szklanów.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Baranowem.

12 września 1944 pod Ewiną w powiecie radomszczańskim bitwa 3 brygady AL im Bema (około 600 partyzantów^[28] oraz 15 skoczków z PSzP) dowodzonej przez kpt. B. Borutę, ps. „Hanicz” z oddziałami hitlerowskimi liczącymi 6 tys. żołnierzy, wspieranymi przez czołgi, artylerię i lotnictwo, zakończona wyjściem partyzantów z okrążenia.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Ewiną.

W dniach 29-30 września pod Gruszką w powiecie koneckim połączone oddziały brygad AL oraz partyzantów radzieckich, w ogólnej sile 1500 partyzantów, dowodzone przez mjr Henryka Połowniaka, ps. „Zygmunt”, po bitwie z hitlerowcami (5 tysięcy żołnierzy wspieranych przez czołgi i artylerię) przełamały okrążenie.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Gruszką.

Na wcielonych do III Rzeszy ziemiach polskich oddziały AL stoczyły największą bitwę partyzancką pod Pokrytkami w powiecie Ciechanów, 20 sierpnia gdzie dwa bataliony AL starły się z batalionem Waffen-SS wspieranym przez samochody pancerne, własowców, żandarmerię oraz artylerię i lotnictwo.

Udział AL w powstaniu warszawskim |

Opaska Połączonych Sił Zbrojnych, sojuszu zawartego przez Armię Ludową, Polską Armię Ludową i Korpus Bezpieczeństwa w czasie powstania warszawskiego

Tablica upamiętniająca członków sztabu Armii Ludowej poległych w powstaniu warszawskim na kamienicy przy ul. Freta 16 w Warszawie

Mimo sprzeciwu części kierownictwa PPR, które wydało AL rozkaz włączenia się do walk w Warszawie dopiero w przypadku natarcia na stolicę Armii Czerwonej^[29] część oddziałów AL walczyło w powstaniu warszawskim. Według różnych danych początkowo brało w nim udział od 270 żołnierzy AL^[29][e] i 120^[29] ludzi z lewicowo-socjalistycznej Polskiej Armii Ludowej, do kilkuset^[15]. Najnowsze badania historyczne podają liczbę 500^[30][31] żołnierzy AL biorących udział w walkach powstańczych. Jednocześnie jeden z dowódców PAL, płk Julian Skokowski, prowadził działania dezinformacyjne ogłaszając jeszcze 31 lipca 1944 nieprawdziwą informację, iż dowództwo AK uciekło z Warszawy^[29], podpisując się pod plakatami z tą informacją jako generał dywizji.

AL oficjalnie przyłączyła się do walk 2 sierpnia na wydany tego dnia rozkaz dowódcy okręgu AL Warszawa-miasto, mjr. Bolesława Kowalskiego, ps. „Ryszard”, wydany w uzgodnieniu z oficerami Sztabu Głównego AL, podporządkowując się taktycznie AK i dokonując mobilizacji swoich zaskoczonych wybuchem sił w Warszawie lewobrzeżnej. Jeszcze we wrześniu 1944 sowieci wysłali do sztabu AL w Warszawie kpt. Iwana Kołosa^[30], mającego informować Stalina o sytuacji w Warszawie, który został zaopatrzony przez NKWD w fałszywe dokumenty na nazwisko Kołosowski i zrzucony 21 września na spadochronie nad miastem.

Pierwszy zwarty oddział AL, zmobilizowany na odgłos strzałów i dowodzony przez ppor. Zbigniewa Paszkowskiego, ps. „Stach”, przystąpił do walk na Woli już wieczorem 1 sierpnia, zaś na Starówce włączyły się tego dnia do walk znajdująca się tam część 3 kompanii batalionu „Czwartaków” z jej dowódcą por. R. Suskim, ps. „Żarłok”, grupa specjalna okręgu warszawskiego AL por. N. Bielińskiego, ps. „Skóra” oraz drużyny, sekcje oraz pojedynczy żołnierze AL. Ostatecznie najsilniejsze zgrupowania AL, walczące w powstaniu, liczące w sumie około 400 żołnierzy, znajdowały się na Woli i Starówce z batalionem „Czwartaków” na czele, dowodzone przez dowódcę okręgu Warszawa-miasto AL mjr. Bolesława Kowalskiego, ps. „Ryszard”, a podporządkowane taktycznie Grupie „Północ” AK. W składzie zgrupowania AL na Starówce walczył też pluton Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB)^[32]. Zwarte oddziały AL walczyły też w Śródmieściu, na Żoliborzu i Czerniakowie.

Grób członków Sztabu AL na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Po śmierci mjr „Ryszarda”, który zginął wraz z innymi członkami sztabu Okręgu Warszawskiego AL pod zwałami zbombardowanego domu przy ul. Freta 16 na Starówce^[33], 26 sierpnia dowództwo AL w Warszawie przejął zastępca szefa Sztabu Głównego AL mjr Józef Małecki, ps. „Sęk”.

26 i 27 sierpnia część oddziałów AL oraz AK^[34] bez rozkazu^[35] dowództwa powstania warszawskiego wycofała się kanałami na Żoliborz, a 28 sierpnia większość oddziałów AL opuściło tą drogą Warszawę^[36][37] i od tego momentu nie brała udziału w walkach. Dowodzący powstaniem warszawskim gen. Antoni Chruściel potraktował to jako ucieczkę i nakazał zatrzymywanie żołnierzy AL u wylotu kanałów na Żoliborzu i traktowanie ich jako dezerterów^[35]. Z grupy 160 ludzi zatrzymanych żołnierzy AL udało się sformować 36-osobowy pluton szturmowy walczący później na barykadzie w rejonie ulic Mostowa-Boleść.

15 września AL wraz z Korpusem Bezpieczeństwa (KB) i Polską Armią Ludową (PAL) utworzyła Połączone Siły Zbrojne AL, PAL i KB, a mjr Małecki został szefem sztabu ich dowódcy – płk Skokowskiego z PAL.

30 września Żoliborz skapitulował. Tymczasem kilkudziesięciu osobowa grupa żołnierzy Armii Ludowej nie zdecydowała się na kapitulację i wieczorem dotarła na brzeg Wisły. 28 osobom udało się przedostać na Pragę, reszta się rozproszyła^[38].

Poza oddziałami zwartymi AL, pojedynczy żołnierze, sekcje i drużyny AL, ZWM i Milicji Ludowej RPPS walczyły także w składzie oddziałów AK, nie ujawniając na ogół swojej przynależności organizacyjnej, a część żołnierzy znalazła się także w PAL.

Dwóch oficerów warszawskiej AL: por. Edwin Rozłubirski, ps. „Gustaw” i por. Jan Szelubski, ps. „Leszek”, zostało odznaczonych przez gen. „Bora” Komorowskiego orderem Virtuti Militari, a kilku Krzyżami Walecznych.

Obrona Republiki Pińczowskiej |

Pomnik bohaterów Republiki Pińczowskiej u podnóża Góry Byczowskiej

Pomnik zabitych przez NSZ partyzantów Armii Ludowej po bitwie pod Rząbcem. Monument został rozebrany w 2018^[39]

Mimo konfliktu z Armią Krajową i rządem londyńskim, Armia Ludowa współuczestniczyła w utworzeniu i obronie tzw. Republiki Pińczowskiej. Republika była terenem o powierzchni około 800 km², zamieszkanego przez prawie 100 tys. ludzi, położonego w pobliżu przyczółka sandomierskiego, przejściowo wyzwolonym w okresie od 24 lipca do 12 sierpnia 1944 przez wspólny wysiłek zbrojny AK, AL i Batalionów Chłopskich^[40]. Z oddziałów AL na terenie republiki sformowano 1 Brygada Armii Ludowej Ziemi Krakowskiej im. Bartosza Głowackiego. Reprezentantem AL i BCh we władzach republiki była „Pińczowska Konspiracyjna Powiatowa Rada Narodowa”, która współrządziła wyzwolonym rejonem wspólnie z delegatem powiatowym Rządu RP na Uchodźstwie i komendantem obwodu AK^[41].

 Osobne artykuły: Republika Pińczowska i Bitwa o Skalbmierz.

Powstanie Wojska Polskiego |

Żołnierze oddziału specjalnego kpt. Gustawa Alefa-Bolkowiaka na początku sierpnia 1944, po wyzwoleniu (w czasie okupacji był to Oddział Specjalny Obwodu II AL)^[42]

Rozkazem nr 1 Naczelnego Dowódcy WP gen. Michała Roli-Żymierskiego i szefa sztabu płk. Mariana Spychalskiego z 29 lipca 1944 roku, z połączenia Armii Ludowej i Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (1943-1944) utworzono Wojsko Polskie^[43]. Pozostałe jeszcze za linią frontu oddziały partyzanckie AL używały albo dotychczasowej nazwy albo formalnej nazwy – „Oddziały Partyzanckie Wojska Polskiego”.

Epilog |

Późną jesienią 1944 część oddziałów i brygad partyzanckich AL przebiła się na tereny wyzwolone, a pozostałe skadrowały swoje stany w związku z nadchodzącym okresem zimowym, niepomyślnym dla partyzantki. W wyniku styczniowej ofensywy Armii Czerwonej, kiedy już z całego obszaru przedwojennej Polski usunięto okupanta niemieckiego, Okręgi i skadrowane oddziały partyzanckie AL zakończyły działalność do końca stycznia 1945.

Od momentu swojego powstania (1 stycznia 1944) AL przeprowadziła w sumie 1550 akcji zbrojnych przeciwko okupantowi, w tym 774 wymierzonych w transport i łączność (co najmniej 326 akcji na transporty kolejowe, 47 na tory, mosty i urządzenia stacyjne), 117 akcji na drogach i mostach, 21 uderzeń na urządzenia łączności), 220 akcji przeciwko aparatowi terroru, 190 wymierzonych w obiekty gospodarki i administracji. Stoczono 380 walk z siłami Wehrmachtu, SS i policji, z których kilka nosiło charakter dużych bitew partyzanckich^[25]. Na terenach wyzwolonych żołnierze AL wstępowali do Wojska Polskiego i stanowili główną grupę zasilającą szeregi tworzonej Milicji Obywatelskiej, a także UB.

Współcześnie przy Zarządzie Głównym Związku Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych działa Rada Krajowa Żołnierzy Armii Ludowej^[44].

Kontrowersje |

W 2007 rozgorzał spór wokół projektu nowelizacji obecnego prawa kombatanckiego. Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych przygotował nowelizację dotychczasowych zapisów dotyczących kombatantów („Projekt ustawy o kombatantach, uczestnikach walki cywilnej z lat 1914-1945, działaczach opozycji wobec dyktatury komunistycznej oraz niektórych ofiarach represji systemów totalitarnych”), który w pierwszej połowie tegoż roku miał trafić do Sejmu RP. Zakładał on odebranie uprawnień kombatanckich osobom służącym w Armii Czerwonej lub polskich organizacjach podziemnych, których działania były wymierzone w suwerenność, niepodległość i integralność Rzeczypospolitej Polskiej. Ich wykaz sporządził Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych wraz z Instytutem Pamięci Narodowej zaliczając do nich m.in. PPR i jej formacje zbrojne, Gwardię Ludową i Armię Ludową^[45]. Według autorów projektu taka działalność, jako niezwiązana z walką o niepodległość Polski, nie powinna być honorowana specjalnymi przywilejami kombatanckimi. Projekt miał symboliczny charakter, gdyż większość żołnierzy AL i GL pod koniec II wojnie światowej i po jej zakończeniu wstąpiła do Wojska Polskiego, Milicji Obywatelskiej oraz innych formacji, a proponowane zmiany nie ograniczały uprawnień kombatanckich wynikających z członkostwa w tych organizacjach.

W marcu 2007 Rada Krajowa Żołnierzy Armii Ludowej w wydanym oświadczeniu oprotestowała projekt, żądając wycofania z niego kontrowersyjnych zapisów i uznała je za skandaliczne. Płk Tadeusz Szymański, przewodniczący Rady Krajowej Środowiska Żołnierzy Armii Ludowej, nie wykluczył pozwania autorów projektu do sądu. Ze względu na samorozwiązanie się Sejmu V kadencji projekt nie został rozpatrzony. 3 września 2007 r. Rada Legislacyjna Sejmu RP wyraziła kilka zastrzeżeń dotyczących proponowanych zmian w projekcie, zaznaczając, iż po niezbędnych poprawkach projekt nadaje się jednak do dalszych prac legislacyjnych^[46].

W tymże 2007 Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Poznaniu prowadziła jeszcze kilkuletnie śledztwo w sprawie zamordowania w dniu 4 maja 1944 w Owczarni przez oddział Armii Ludowej, 18 żołnierzy z 15 Pułku Piechoty Armii Krajowej „Wilków” i usiłowania zabójstwa 13 innych (mord w Owczarni). Propaganda okresu PRL przez długi okres twierdziła, że było odwrotnie. Instytut Pamięci Narodowej w lipcu 2007 umorzył postępowanie w tej sprawie z powodu dużego dystansu czasowego, śmierci potencjalnych świadków i braku dostatecznych dowodów potwierdzających popełnienie zbrodni przeciwko ludzkości. Takie postanowienie otrzymał ostatni żyjący żołnierz oddziału AK, który uczestniczył w tym wydarzeniu – Edward Szanc-Leźnicki, ps. „As”^[47].

 Osobny artykuł: Zbrodnia w Owczarni.

Od 2001 toczył się także proces przeciwko członkowi Rady Krajowej Żołnierzy AL – Stanisławowi Supruniukowi, zwanemu „katem Rzeszowszczyzny”.

W ocenie Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu nazwa ulicy/placu imienia Armii Ludowej powinna zostać zmieniona jako wypełniająca normę art. 1 Ustawy o zakazie propagowania komunizmu^[48]. Natomiast Piotr Osęka profesor w Instytucie Studiów Politycznych PAN uważa, że opinia Instytutu Pamięci Narodowej nie znajduje oparcia ani w powszechnie dostępnej wiedzy historycznej, ani w ustaleniach nauk społecznych^[49][f]

Pisma wydawane przez AL |

• „Gwardzista” – dwutygodnik, organ prasowy Sztabu Głównego AL


• „Armia Ludowa” – centralny organ prasowy AL, wydawany w Warszawie (pierwszy numer wydany 1 lutego 1944 roku), dwutygodnik (w czasie powstania dziennik)


• „Wiadomości Radiowe”


• „Instruktor dla Propagandzistów w Armii Ludowej”


• „Uczymy się walczyć” – miesięcznik szkoleniowo-instruktażowy


• „Tygodniowy Przegląd Prasowy” – tygodnik Oddziału II, Informacji Sztabu Głównego AL

Upamiętnienie |

• Walki partyzantów polskich walczących w Armii Ludowej zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic po 1945 r. „ARMIA LUDOWA”.


• W roku 1987 imię „Armia Ludowa” nadano statkowi zbudowanemu w Stoczni Szczecińskiej im. A. Warskiego, eksploatowanemu następnie przez Polską Żeglugę Morską. W 2015 roku jednostkę przeznaczono do wycofania z eksploatacji^[50].

Uwagi |

Przypisy |

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Armia Ludowa

Bibliografia |

• Mieczysław Wieczorek: Armia Ludowa Powstanie i organizacja 1944–1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1979. ISBN 83-11-06225-0.


• Mieczysław Wieczorek: Armia Ludowa Działalność bojowa 1944–1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1984. ISBN 83-11-07038-5.


• Polski ruch oporu 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1988. ISBN 83-11-07038-5.


• Komunikaty Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej i Armii Ludowej (dokumenty). Warszawa: Wydawnictwo MON, 1961.


• Mała Encyklopedia Wojskowa. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1967, s. 61-63.


• Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983. ISBN 83-06-00717-4.


• Marek J. Chodakiewicz, Piotr Gontarczyk, Leszek Żebrowski: Tajne oblicze GL-AL i PPR. Dokumenty. T. 1, 2, 3. Warszawa: Burchard Edition, 1999. ISBN 83-904446-6-6.


• Piotr Gontarczyk: Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941-1944). Warszawa: Wydawnictwo Fronda, 2006. ISBN 83-60335-75-3.


• Piskunowicz Henryk, Rodowody kadr dowódczych GL-AL. [w:] Myśl polityczna i czyn zbrojny Gwardii Ludowej i Armii Ludowej. Materiały sympozjum z okazji 40-lecia Polskiej Partii Robotniczej [druk wewnętrzny Wojskowego Instytutu Historycznego nr 21/82]. Warszawa 1982, s. 73-79.


• 
  Krzysztof Komorowski. Wkład dorobku organizacyjnego i doświadczeń GL w tworzenie Armii Ludowej. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4, s. 67-75, 1984. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
  


• Pierwsze dokumenty odrodzonej Polski. Kraków: Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy w Krakowie, luty 1945.

p • d • e Ludowe Wojsko Polskie wojska chemiczne wojska inżynieryjne kawaleria wojska łączności wojska pancerne wojska rakietowe i artyleria lotnictwo szkolnictwo Rodowód • Związek Patriotów Polskich PSZ w ZSRR (1943–1944) Armia Ludowa Instytucje centralne Naczelne Dowództwo (1944) Sztab Główny ND Główny Sztab Formowania Szefostwo Mobilizacji i Uzupełnień Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy Główne Kwatermistrzostwo Formacje piechota na froncie wsch. broń pancerna na froncie wsch. artyleria na froncie wsch. Wojska Ochrony Pogranicza Wojskowa Służba Wewnętrzna Struktura organizacyjna OdB 1 Korpusu PSZ w ZSRR OdB WP w 1949 OdB WP w okresie stalinizmu OdB WP na przełomie lat 50/60 XX w. WP w latach 80. Działania wojsk bitwa pod Lenino przyczółek warecko-magnuszewski szarża pod Borujskiem bitwa o Kołobrzeg GO Rzeszów akcja „Wisła” GO Wisła Poznański Czerwiec 1956 Operacja „Dunaj” Grudzień 1970 Stalinizm w wojsku Główny Zarząd Informacji obława augustowska proces Tatar-Utnik-Nowicki proces generałów Uroczysko Baran Wojskowy Korpus Górniczy Kwatera na Łączce Szkolnictwo wojskowe ASG WAP WAT WAM WSOWOP WSOWZ SOR TOSWLot COS WSW Agenturalny Wywiad Operacyjny Front Polski Oddział II SG WP oficer polityczny Viritim Wojskowa Centrala Handlowa „Żołnierz Wolności” Oznaki rozpoznawcze Barwy broni