Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej
| ||
 Ruiny budynku obozowej administracji, na pierwszym planie pomnik z 1962 roku | ||
| Typ | obóz odosobnienia | |
| Odpowiedzialny |  II Rzeczpospolita | |
| Rozpoczęcie działalności | 6 lipca 1934 | |
| Zakończenie działalności | 17/18 września 1939 | |
| Terytorium | Polska (ob. Białoruś) | |
| Miejsce | Bereza Kartuska | |
| Pierwotne przeznaczenie | carskie koszary | |
| Liczba więźniów | ponad 3 tys. | |
| Narodowość więźniów | Polacy, Ukraińcy, Białorusini, Żydzi, Niemcy | |
| Liczba ofiar | 4–20 | |
| Komendanci | Bolesław (Jan) Greffner Józef Kamala-Kurhański | |
Położenie na mapie Białorusi   Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej | ||
 52°31′40″N 24°58′10″E/52,527778 24,969444 | ||
Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej – obóz odosobnienia zorganizowany i prowadzony przez władze II Rzeczypospolitej w Berezie Kartuskiej w ówczesnym powiecie prużańskim, istniejący w latach 1934–1939. Powstał głównie w celu izolowania oraz psychicznego i fizycznego udręczenia przeciwników politycznych sprawującej wówczas władzę sanacji, m.in. endeków, komunistów, ludowców, a także nacjonalistów ukraińskich. Do obozu osadzeni trafiali na podstawie decyzji administracyjnej (bez sankcji sądowej), bez możliwości korzystania ze środka odwoławczego. Stałym elementem traktowania więźniów było stosowanie tortur.
Spis treści
1 Historia obozu
2 Życie w obozie
3 Raport o stanie wyżywienia odosobnionych w dniu 20 stycznia 1939 roku[15]
4 Życie po obozie
5 Liczba ofiar
6 Kontrowersje
7 Zobacz też
8 Przypisy
9 Bibliografia
10 Linki zewnętrzne
Historia obozu |
Utworzony został 12 lipca 1934 w Berezie Kartuskiej na mocy rozporządzenia z mocą ustawy prezydenta Ignacego Mościckiego z dnia 17 czerwca 1934 r. w sprawie osób zagrażających bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicznemu[1], chociaż zaczął funkcjonować już 6 lipca, gdy przywieziono dwóch pierwszych więźniów[2]. Pomysłodawcą utworzenia obozu był premier Leon Kozłowski, a jego pomysł zaakceptował Józef Piłsudski. Rozporządzenie zezwalało na utworzenie wielu takich miejsc odosobnienia, ale utworzono tylko jedno – w Berezie. Obóz mieścił się w budynku dawnych carskich koszar[3]. Obiekt ten nosił oficjalną nazwę „Miejsce Odosobnienia” i był przeznaczony dla osób, „których działalność lub postępowanie daje podstawę do przypuszczenia, że grozi z ich strony naruszenie bezpieczeństwa, spokoju, lub porządku publicznego”. Określano go jako „nieprzeznaczony dla osób skazanych lub aresztowanych z powodu przestępstw” oraz „burzycieli porządku publicznego i bezpieczeństwa”[4].
Bezpośrednim impulsem, który skłonił Józefa Piłsudskiego do podjęcia decyzji o utworzeniu obozu, było zabójstwo ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego popełnione przez Hryhorija Maciejkę, działacza Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN).
Osadzano w obozie na podstawie decyzji administracyjnej bez prawa apelacji na okres 3 miesięcy. Osadzenie mogło być przedłużone na kolejne 3 miesiące (znane są przypadki osadzenia trwającego rok). Oprócz podejrzanych o działalność wywrotową i przeciwników politycznych sanacji (zwłaszcza komunistów i narodowców) więziono w nim także przestępców gospodarczych oskarżonych o spekulację lub podejrzanych o takie przestępstwa, pospolitych przestępców – zwłaszcza recydywistów, a w końcowej fazie istnienia – podejrzewanych o dywersję i szpiegostwo na rzecz III Rzeszy[5].
Więzienie w Berezie Kartuskiej organizowali: dyrektor Departamentu Politycznego w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Wacław Żyborski oraz naczelnik Wydziału Narodowościowego w tymże departamencie płk Leon Jarosławski. Nadzór nad nim ze względu na właściwość terytorialną sprawował wojewoda poleski płk Wacław Kostek-Biernacki, często utożsamiany z jego komendantem. Faktycznie byli nim inspektorzy policji Bolesław (niekiedy podawane jest imię Jan) Greffner z Poznania (do grudnia 1934), a po nim Józef Kamala-Kurhański.
Obóz zaczął funkcjonować 6 lipca 1934. Dnia tego przyjęto pierwszych pięciu więźniów: o godz. 20 przywieziono dwóch endeków z Krakowa Antoniego Grębosza i Bolesława Świderskiego, a o godz. 21 trzech komunistów z Nowogródka. Pierwszymi osadzonymi działaczami ONR byli: Zygmunt Dziarmaga, Władysław Chackiewicz, Jan Jodzewicz, Edward Kemnitz, Bolesław Piasecki, Mieczysław Prószyński, Henryk Rossman, Włodzimierz Sznarbachowski.
Agnieszka Knyt podaje liczbę 3 tysięcy więźniów, którzy przewinęli się przez obóz do końca sierpnia 1939[6]. Wśród nich znajdowali się nie tylko działacze nielegalnych lub zdelegalizowanych przez rządy sanacyjne Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), Komunistycznej Partii Polski (KPP), Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR), ale także ludzie związani ze Stronnictwem Ludowym (SL) i Polską Partią Socjalistyczną (PPS). Największą grupę osadzonych stanowili komuniści – ok. 1400-1500 więźniów na łączną liczbę ponad 3000[7]. Inne źródła podają, że komunistów było wśród osadzonych 55%, ukraińskich nacjonalistów - 4%, narodowców - 2%, ludowców - 1%, sympatyków nazizmu - 1%, a reszta to tzw. "szkodnicy gospodarczy"[8].
Przetrzymywani tam był m.in. : publicysta Stanisław Mackiewicz, który został tam osadzony za krytykę polityki zagranicznej państwa, Bolesław Piasecki, Roman Zambrowski, Franciszek Jóżwiak, Jakub Prawin, Roman Szuchewycz.
W 1935 szereg policjantów służących w Berezie Kartuskiej dokonywało zmiany swoich nazwisk (m.in. komendant Józef Kamala)[9][10].
Obóz funkcjonował do nocy z 17 na 18 września 1939 roku, kiedy to strażnicy więzienni uciekli[11]. Wacław Kostek-Biernacki, który sprawował organizację i nadzór nad obozem w Berezie, w 1939 roku przekroczył granicę z Rumunią gdzie został internowany[12].
Życie w obozie |
Zdaniem Wojciecha Śleszyńskiego, autora pracy Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939 jednym z celów obozu było złamanie psychiczne osadzonych (z reguły trwało to 3 miesiące, ale opornym można było przedłużyć pobyt), aby już nigdy nie sprzeciwiali się władzom państwowym, prowadziły do tego zdaniem Śleszyńskiego tortury psychiczne, ale także fizyczne nad osadzonymi. Rodzaje kar były wielorakie, od rutynowego bicia pałką po osadzenie w karcerze bez okien gdzie więźniowie spali na betonowej podłodze a jedynym wyposażeniem był kubeł na nieczystości[13]. Zdaniem P. Siekanowicza obóz był wzorowany na obozach niemieckich i obozach sowieckich, a za uchybienia w pracy więźniowie dostawali chłostę lub od 5 do 50 uderzeń w twarz[14].
Raport o stanie wyżywienia odosobnionych w dniu 20 stycznia 1939 roku[15] |
Raport pracownika obozu A. Pruchniewicza z dnia 20 stycznia 1939 dostarcza informacji na temat rzekomo głodowych[potrzebny przypis] racji żywności w obozie, dzienny koszt wyżywienia jednego więźnia wynosił niespełna 50 groszy (dokł. 49,48 gr).
- Stan ogólny: 483 (w szpitalu w Kobryniu 4)
- Ogólny stan do wyżywienia: 479
- z tego pełnych racji: 466
- Post (chleb i woda): 13
Wydano
- Śniadanie – Kawa
- Kawa na 1 odosobnionego 25 gramów na 466 odosobnionych 11,650 kg
- Cukier na 1 odosobnionego 25 gramów na 466 odosobnionych 1,365 kg
- Chleb na 1 odosobnionego 700 gramów na 466 odosobnionych 330,750 kg
- Twaróg na 1 odosobnionego 50 gramów na 466 odosobnionych 23,300 kg
- Obiad – Zacierki
- Mąka pytlowa na 1 odosobnionego 120 gramów na 466 odosobnionych 55,920 kg
- Kartofle na 1 odosobnionego 500 gramów na 466 odosobnionych 230,000 kg
- Słonina na 1 odosobnionego 40 gramów na 466 odosobnionych 18,640 kg
- Sól na 1 odosobnionego 30 gramów na 466 odosobnionych 13,980 kg
- Cebula na 1 odosobnionego 10 gramów na 466 odosobnionych 46,660
- Kolacja – Krupnik
- Kartofle na 1 odosobnionego 1000 gramów na 466 odosobnionych 466,000 kg
- Słonina na 1 odosobnionego 15 gramów na 466 odosobnionych 9,990 kg
- Kasza pęczak na 1 odosobnionego 100 gramów na 466 odosobnionych 46,600 kg
Koszt
- Koszt wyżywienia 1 odosobnionego w dniu 20 stycznia wynosi 49,48 gr.
- Łączna wartość kaloryczna dziennych posiłków na jednego więźnia wynosiła jednak na podstawie powyższych danych prawie 4000 kcal, wobec czego trudno (pomimo małego urozmaicenia) nazwać je głodowymi.
Życie po obozie |
Zdaniem P. Siekanowicza zwolnieni z Berezy musieli potępiać dotychczasową przeszłość polityczną i nie mogli opowiadać nikomu ani opisywać o sytuacji panującej wewnątrz obozu pod karą ponownego uwięzienia. Po wyjściu z Obozu wielu więźniów doznało dożywotniego uszczerbku na zdrowiu fizycznym i psychicznym m.in. zapalenie stawów i inne przewlekle zapalenia, schizofrenię czy depresję[16]. Autor ten w swojej pracy podkreśla, że więźniowie kryminaliści byli uprzywilejowani, żyli w lepszych warunkach, dostawali większe dawki żywności, mogli rozmawiać między sobą, mieli dostęp do używek w zamian donosili na pozostałych więźniów, byli instruktorami przy gimnastyce, pomocnikami lekarzy etc.[17]
Liczba ofiar |
Według różnych szacunków przez 5 lat działalności Berezy Kartuskiej zanotowano od 4 do 20 przypadków śmierci. Norman Davies podał w swojej książce dotyczącej historii Polski pt. Boże igrzysko liczbę 17 ofiar śmiertelnych[18]. Agnieszka Knyt z ogólnej liczby 3 tysięcy więźniów uwięzionych w Berezie do końca sierpnia 1939 podaje 13 zgonów[19]. Natomiast ukraiński historyk Wiktor Idzio w swojej książce o UPA, podaje liczbę aż 300 ofiar[20]. Ireneusz Polit podaje, że w ciągu 6 lat w Berezie zmarło 14 osób (10 – w szpitalach dokąd ich skierowano na leczenie zewnętrzne, 3 osoby w samym MO z powodu chorób, 1 na skutek samobójstwa)[21].
Kontrowersje |
Już wkrótce po powstaniu był nazywany obozem koncentracyjnym, a po wojnie jego istnienie było wykorzystywane w celach propagandowych przez komunistów, by wykazać, że przedwojenne rządy sanacyjne były „reżimem faszystowskim”[22]. Termin „polskie obozy koncentracyjne” na określenie Berezy Kartuskiej chętnie wykorzystywała w swoich publikacjach propaganda PRL[23] uzasadniając tym tezę o antydemokratycznym i represyjnym charakterze kapitalistycznego systemu politycznego II Rzeczypospolitej oraz dyktatorskim zapędom Józefa Piłsudskiego.
Profesor Timothy Snyder z Yale University uznaje obóz w Berezie za obóz koncentracyjny, tak samo Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych czy noblista Czesław Miłosz[24][25][26]. Polsko-brytyjski historyk Tadeusz Piotrowski z University of New Hampshire także nazywa Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej obozem koncentracyjnym, zastrzegając jednak, iż tworzenie podobnych obozów było normą w tamtych czasach, za przykład podając obozy założone przez Amerykanów dla Japończyków podczas II wojny światowej czy przez Kanadyjczyków dla Ukraińców podczas I wojny światowej[27].
Określenie to pojawiało się także w prorządowej prasie, „Gazeta Polska” (nr 168, 19 VI 1934) w ten sposób opisywała Berezę Kartuską:
- Wiemy co natomiast musi być w Polsce, bo my tak chcemy. Musi być porządek. Musi być powaga i będzie. Obozy koncentracyjne. Tak. Dlaczego? Dlatego, że widać owych osiem lat pracy nad wielkością Polski, osiem lat przykładu i osiem lat osiągnięć, osiem lat krzepnięcia – nie wystarczyło dla wszystkich.
W 2007 doszło do incydentu w Paryżu, kiedy francuscy politycy lewicowi umieścili na tablicy upamiętniającej Arona Skrobka informację o tym że przebywał on w „polskim obozie koncentracyjnym”, jakim miało być ich zdaniem więzienie w Berezie. Skutecznie przeciw temu zaprotestowała ambasada RP w Paryżu[28].
Zobacz też |
- Stacje Zborne Oficerów w PSZ
Przypisy |
↑ Dz.U. z 1934 r. nr 50, poz. 473.
↑ Bereza Kartuska – czarna karta historii II RP, Myśl Polska [dostęp 2017-07-16] .
↑ Leszek Żebrowski”: Przedmowa, [w:] P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991, s. 7–8.
↑ „Słowo”, nr 188, 13 lipca 1934.
↑ M. Sioma, Sławoj Felicjan Składkowski. Żołnierz i polityk, UMCS, Lublin 2005.
↑ Agnieszka Knyt: Bereza Kartuska, [w:] „Karta” nr 59/2009.
↑ MirosławM. Szumiło MirosławM., Roman Zambrowski 1909-1977, Warszawa: IPN, 2014, s. 118, ISBN 978-83-7629-621-0, OCLC 890410659 .
↑ Mikołaj Kwiatkowski "Dręczenie kartuskie", aleHistoria
↑ Policjanci z Berezy zmieniają nazwiska. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 111B, s. 1, 15 września 1935.
↑ Nowiny. Policjanci z Berezy zmieniają nazwiska. „Gazeta Świąteczna”. 38 (2851), s. 3, 22 września 1935.
↑ MirosławM. Szumiło MirosławM., Roman Zambrowski 1909-1977, Warszawa: IPN, 2014, s. 121, ISBN 978-83-7629-621-0, OCLC 890410659 .
↑ Sławomir Koper: Dwudziestolecie miedzywojenne. Tom 8.. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2013, s. 121. ISBN 978-83-7769-533-3.
↑ Wojciech Śleszyński, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939. Białystok 2003, s. 46–47 i 86.
↑ P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991.
↑ Cytat raportu za: Wojciech Śleszyński, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939, Białystok 2001, s. 40–41.
↑ P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991, s. 27–46.
↑ P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991, s. 32.
↑ Boże igrzysko. Historia Polski (wydanie V, Znak 1999).
↑ Agnieszka Knyt, Bereza Kartuska, [w:] „Karta” nr 59/2009.
↑ Viktor Idzio, Ukrainska Povstanska Armiya. Zhidno zi svidchennia nimetskykh ta radianskykh arkhiviv, Lwów 2005, s. 6. ISBN 966-665-268-4.
↑ Bereza Kartuska – jak było naprawdę? |, kresy24.pl [dostęp 2017-11-15] (pol.).
↑ Wojciech Śleszyński, Aspekty prawne utworzenia obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej i reakcje środowisk politycznych. Wybór materiałów i dokumentów, Беларускі Гістарычны Зборнік – Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 20.
↑ Hanna i Tadeusz Jędruszczak, Ostatnie lata II Rzeczypospolitej 1935-1939, Książka i Wiedza, Warszawa 1970, s. 11. Cytat: „W 1934 r. utworzono obóz koncentracyjny w Berezie Kartuskiej”.
↑ Timothy Snyder, The Reconstruction of Nations. Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999., 2004.[1].
↑ Library of Congress Subject Headings.[2].
↑ Czesław Miłosz, The History of Polish Literature, Nowy Jork, Macmillan, 1969, p. 383: „Pilsudski soon revealed himself as a man of whims and resentments... He founded a concentration camp, where he sent several members of the Diet.” [3].
↑ Tadeusz Piotrowski, Poland’s Holocaust. Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide in the Second Republic, 1918–1947, McFarlandMcFarland, 1998, ISBN 0-7864-0371-3, Google Print, p.193.
↑ Tomasz Stańczyk: Wyklęta Bereza. [w:] „Uważam Rze. Historia”, nr 6, wrzesień 2012, s. 80.
Bibliografia |
Andrzej Garlicki: Bereza, polski obóz koncentracyjny, Gazeta Wyborcza nr 93.5703 z 19–20 kwietnia 2008- Agnieszka Knyt: Bereza Kartuska, [w:] „Karta” nr 59/2009
- WojciechW. Śleszyński WojciechW., Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939, Białystok: Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku, 2003, ISBN 83-918161-0-9, OCLC 830543299 .
- Piotr Siekanowicz: Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–39. Warszawa 1991.
- Ireneusz Polit: Miejsce odosobnienia w Berezie Kartuskiej, wyd. Adam Marszałek, 2003.
Obóz w Berezie Kartuskiej miał być dowodem na „faszyzację Polski” – z Tomaszem Greniuchem, doktorantem historii na KUL-u rozmawia Tomasz Kwiatek
Linki zewnętrzne |
Bereza Kartuska – Polski Sanacyjny Obóz Koncentracyjny (Rozdział Wspomnienia z Berezy. Łódź: Książka i Wiedza, 1958. s. 413–461)
- Wojciech Śleszyński: Aspekty prawne utworzenia obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej i reakcje środowisk politycznych. Wybór materiałów i dokumentów. Białoruskie Zeszyty Historyczne, nr 20, Białystok 2003
Zdzisław Julian Winnicki: Bereza Kartuska – jak było naprawdę?
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
