Łan (miara powierzchni)






Spisane w latach 1516-1521 przez Mikołaja Kopernika Locationes mansorum desertorum pol. Lokacje łanów opuszczonych.






Łan (łac. laneus, cs. lán, niem. Lahn lub Hube, w dialekcie szwabskim również hueb, huebm, hufe) – dawna jednostka podziału pól wspólnoty w średniowiecznej Europie Zachodniej. Jednostka ta służyła pomiarom powierzchni i długości ziemi przeznaczonej pod zasiewy, zgodnie z przywilejem nadanym osadnikowi przez głowę panującą. W Polsce i w Czechach od XIII wieku była to jednostka miernicza dla określania rozmiarów podstawy uposażenia chłopa osadzonego na wsi na prawie niemieckim.


Podobnie jak czeski lán, polski łan wywodzi się od staro-wysoko-niemieckiego wyrazu Lehen, Lehn, oznaczającego "gospodarstwo wiejskie określonej wielkości", pierwotnie zaś lenno (dzierżawę ziemi)[1][2]. Obszar 1 łana odpowiadał powierzchni średniej wielkości chłopskiego gospodarstwa feudalnego. Łan dzielił się na zagony, te z kolei na skiby.




Spis treści






  • 1 Łan w Królestwie Polskim


    • 1.1 Łan mniejszy


    • 1.2 Łan większy


      • 1.2.1 Miary wielkości łana na ziemiach polskich


        • 1.2.1.1 Miary w Piotrkowie w latach 80. XVIII wieku


        • 1.2.1.2 System morgi dolnoaustriackiej








  • 2 Łan w Królestwie Czeskim 1268-1756


    • 2.1 Miary powierzchni


    • 2.2 Miary długości




  • 3 Łan (huba) w Królestwie Niemieckim


  • 4 Łan (hoeve) w Królestwie Holandii


  • 5 Miejscowości w Polsce z członem Łan i Huby


  • 6 Łan według F. Piekosińskiego


  • 7 Zobacz też


  • 8 Przypisy





Łan w Królestwie Polskim |


Od XIII wieku najbardziej rozpowszechnione w Rzeczypospolitej były[3]:



  • łan flamandzki ≈ 16,7 do 17,5 ha

  • łan frankoński ≈ 22,6 do 25,8 ha



Łan mniejszy |


Łan mniejszy, chełmiński, nazywany też włóką:


1 łan = 30 morg ≈ 17,955 hektara

Morga chełmińska (lub mórg chełmiński), określona w 1233 r. przez Krzyżaków w przywileju chełmińskim, uznana konstytucją (ustawą według współczesnej nomenklatury) sejmu konwokacyjnego 1764 r. za miarę generalną w I Rzeczypospolitej, miała wielkość 0,5985 ha. W roku 1818 (z mocą od 1 stycznia 1819 r.) w Królestwie tzw. Kongresowym zmniejszono wielkość morgi (w przeliczeniu do 0,5598 ha) i wprowadzono jako jedną z urzędowych miar nowopolskich. Wtedy też przyjęło się określenie dla wielkości miar obowiązujących w I Rzeczypospolitej – „miary staropolskie”.


Należy pamiętać podając przeliczniki, że morga chełmińska inną wielkość miała w wiekach od XIII do początków XIX, zaś inną w XIX i to tylko w Królestwie Kongresowym, tym bardziej, że powszechnie kojarzy się dzisiaj morgę wyłącznie z powierzchnią ok. 0,56 ha.


Tak więc:



włóka chełmińska (staropolska) = 30 morg = 17,955 ha (do 1818 r.)

włóka „nowopolska” od 1819 roku = 30 morg = 16,7961 ha


Dodatkowo należy wspomnieć, że w XIX w. w zaborze pruskim określano powierzchnię gruntów w morgach pruskich, zaś w zaborze austriackim w morgach austriackich. Obie te miary były różne od morgi chełmińskiej (zarówno tej „staropolskiej” jak i „nowopolskiej”).



Łan większy |


Łan większy, frankoński, królewski, staropolski:


1 łan = 48 morg ≈ 24,2 hektara























Zasadźca
łan królewski (3 łany frankońskie lub 4 łany chełmińskie = 261 morg)

Wójt
łan wójtowski rewizorski (90 morg)

łan królewski sprawdzony (85 1/3 morgi)

łan królewski hibernowy (64 4/5 morg)

Gburzy
1 lub 2 łany

  • Łan królewski = 3 włóki = 90 mórg = 270 sznurów = 2700 prętów większych kw. = 27 000 pólek = 1 516 750 łokci kwadratowych = 2 700 000 pręcików kw. = 53,865 ha


Miary wielkości łana na ziemiach polskich |



























1 łan (huba) pruska
16,5 ha (~30 morg, = 66 pruskich morg)
1 łan frankoński
24,2 ha (48 morg) Małopolska
1 łan chełmiński
17,995 ha (~30 morg)
1 łan brandenburski
17,0215 ha (~30 morg)
1 łan warmiński
17,3387 ha (Prusy (~30 morg, ~67 pruskich morg)
1 łan oleski
15,648 ha (Prusy Wschodnie 1720)

(od 1813 oficjalnie hektar i ar)




Miary w Piotrkowie w latach 80. XVIII wieku |


  • 1 łan = 30 morg geometrycznych;

  • 1 morga geometryczna = 30 zagonów geometrycznych;

  • 1 zagon geometryczny = 1000 stóp geometrycznych;

  • 1 stopa geometryczna = ¾ łokcia

  • 1 łan = 900000 stóp kwadratowych;

  • 1 morga kwadratowa = 300 prętów kwadratowych;

  • 1 pręt kwadratowy = 56 ¼ łokcia;



System morgi dolnoaustriackiej |










































Miary powierzchni w Małopolsce między 1791 a rokiem 1876 w oparciu o system morgi dolnoaustriackiej, 1 morg frankoński = 1 morg dolnoaustriacki, 1 łan = 48 morg ≈ 24,2 hektara
j.m. Miar
Sążni wiedeńskich²

Łokci wiedeńskich²
metrów²
1 morga (niem. 1 Joch)
3
1600,00
6439,0200
5754,64
1 miara

533,33
2146,3400
1918,00
1 sążeń² wiedeński


4,0237
3,60
1 łokieć² wiedeński



0,90




Łan w Królestwie Czeskim 1268-1756 |


Łan to również historyczna jednostka miary długości i powierzchni występująca w Królestwie Czeskim w latach 1268 do 1756, w tym okresie 1 lán dzielił się na:



Miary powierzchni |



























1 łan królewski lán královský
(12 kop zagonu, kop záhonů) = 27,9452 ha
1 łan książęcy lán kněžský
(11 kop zagonu) = 25,6164 ha (~48 morg, po czesku: jiter)
1 łan pański lán panský
(10 kop zagonu) = 23,2876 ha
1 łan wiejski lán selský
(8 kop zagonu) = 18,6301 ha
1 łan ziemski lán zemský
18,3001649 ha (~1 łan chełmiński, ~30 morg, ~68 pruskich morg)
1 łan niemiecki lán německý

7,6597 ha
6,0752 ha (Frankfurt nad Menem), 30 morg = 5,531 ha (Fulda)

W języku czeskim jest nazwa chłopa, posiadającego łan i jego ułamek: láník, půlláník.



Miary długości |


  • 1 lán = 7471,8 m


Łan (huba) w Królestwie Niemieckim |







































1 łan (huba) pruska
16,5 ha (66 pruskich morg)
1 łan frankoński
23,9 ha – 27,19 ha (zwany niemieckim lub królewskim)
1 łan saksoński
19,92 ha (= 12 ha)
1 łan brandenburski
17,0215 ha (30 morg)
1 łan
30 morg

6,0752 ha (Frankfurt nad Menem)

60752,40 m² (Frankfurt nad Menem)


1 łan meklemburski
13,007 ha
1 łan
30 morg = 5,531 ha (Fulda)
1 łan warmiński
17,3387 ha (Prusy, ~67 pruskich morg)
1 łan oleski
15,648 ha (Prusy Wschodnie 1720)

(od 1813 oficjalnie hektar i ar)





























Gburzy (Großbauer)
2 łany (huby)

Chłop Bauer, Huber (Hueber, Huemer)
1 łan
Półchłopek
½ łana
Karczmarz
< ½ łana,
Kmieć (Viertelbauer)
¼ łana
Zagrodnik (Knecht, Knappe) np. górnik
> ¼ łana


Łan (hoeve) w Królestwie Holandii |


W Królestwie Holandii historyczna jednostka pomiaru powierzchni do roku 1796.


  • 1 łan hoeve = 16,2 morg = 14 ha


Miejscowości w Polsce z członem Łan i Huby |


Wielki Łan,
Łan (województwo lubelskie),
Średni Łan,
Łany (województwo dolnośląskie),
Łany, Łany Małe, Łany Wielkie, Łany Średnie,
Huby



Łan według F. Piekosińskiego |


Gruntowną rozprawę o łanach kmiecych podaje Franciszek Piekosiński w rozprawie O łanach w Polsce wieków średnich Kraków, 1887; publikacja dostępna w formie elektronicznej w Centralnej Bibliotece Rolniczej im. M. Oczapowskiego[4]. Autor dochodzi w niej do przekonania, że: cyt. "znane były wówczas dwa tylko typowe łany, a mianowicie:



  • łan chełmiński – zwany flamandzkim lub średzkim, 30. morgowy czyli odpowiadający XIX wiecznej włóce polskiej

  • łan wielki – zwany frankońskim, magdeburskim lub niemieckim, mający morgów przeszło 40.


Wszystkie zaś inne co do rozmiarów swej powierzchni zostawały już tylko w pewnym stosunku do tych dwóch łanów typowych, t.j. były od nich o 2—3 razy większe lub o połowę mniejsze.



  • łan staropolski o 126 morgach mógł być rolą wójtowską czy sołecką trzech-łanową na prawie magdeburskim lub czterech-łanową na prawie średzkim albo chełmińskim.

  • łan wójtowski, czyli rewizorski o 90 morgach jest rolą wójtowską lub sołecką o trzech łanach chełmińskich czyli szredzkich.

  • łan królewski sprawdzony, mający około 85 morgów, przedstawia rolę wójtowską lub sołecką, złożoną z dwóch wielkich łanów frankońskich, wreszcie łan królewski hybernowy, mający około 64 morgów, mógł być albo rolą wójtowsko-sołecką, liczącą 1½ łanu frankońskiego lub 2 łany średzkie.


Król, udzielając przywilej wójtowi do założenia nowej wsi, dawał mu rolę kilkakrotnie większą niż innym kmieciom, czyli 3—4 łany zwykłe, i w tem leży przyczyna obszaru łanu królewskiego lub wójtowskiego"[4]



Zobacz też |



  • piechota łanowa

  • wieś leśno-łanowa

  • Lokacje łanów opuszczonych

  • Systemy miar stosowane na ziemiach polskich

  • pozaukładowe jednostki miary



Przypisy |




  1. Janina Szewczyk: Włóka. Pojęcie i termin na tle innych średniowiecznych jednostek pomiaru ziemi. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe, 1968, s. 18-19.


  2. Aleksander Brückner: Słownik Etymologiczny Języka Polskiego. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927, s. 306.


  3. Jarema Maciszewski: Szlachta polska i jej państwo. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1986, s. 50. ISBN 83-214-0526-6.


  4. ab Franciszek Piekosiński: O łanach w Polsce wieków średnich. Wyd. W Druk. Uniwersytetu Jagiellońskiego. 1887.








這個網誌中的熱門文章

12.7 cm/40 Type 89 naval gun

Rikitea

University of Vienna