Egftnjytyk

Ten artykuł dotyczy władców starożytnego Egiptu. Zobacz też: inne znaczenia.

Insygnia faraona: nechacha, nemes oraz heka.

Per-āa w hieroglifach

Faraon (stgr. Φαραώ) – jedno z określeń władcy starożytnego Egiptu, będące zniekształconą wersją staroegipskiego Per-āa – „wielki dom”. Od XVIII dynastii termin ten zaczęto odnosić również do zarządcy tego „wielkiego domu” (pałacu), czyli władcy^[1][2].

Do najwybitniejszych faraonów należeli: Chefren, Totmes III, Seti I, Ramzes II. Tylko cztery kobiety zostały faraonem: Nitokris, Neferusobek, Hatszepsut i Tauseret^[3].

Faraon posiadał przynajmniej dwa imiona wpisane w kartusz: imię noszone od urodzenia i imię koronacyjne. Imiona te tworzyły królewską tytulaturę, czyli tzw. Królewski Protokół.

Pochodzenie słowa |

Termin ten pojawił się w XVI wieku p.n.e., gdy starożytny Egipt wkroczył w okres silnej ekspansji terytorialnej pod rządami XVIII dynastii. Wywodzi się od staroegipskiego Per-āa, słowa oznaczającego wielki dom. Początkowo było ono określeniem pałacu, z czasem jednak zaczęło oznaczać samego władcę^[4].

Tytulatura |

Inskrypcja z grobowca Tutanchamona. Hieroglify w ramce, czyli kartuszu, to imię władcy.

Po zjednoczeniu kraju przez Narmera egipski władca nosił tytuł nesut-biti – Ten-który-należy-do-pszczoły-i-trzciny, bowiem w tym okresie godłem Górnego Egiptu była pszczoła, a Dolnego – trzcina. Z biegiem czasu zaczęto używać tytułu Król Górnego i Dolnego Egiptu oraz Król Południa i Król Północy.

Każdy faraon posiadał pięć Wielkich Imion^[5]. Trzy pierwsze z nich do czasów XII dynastii mogły brzmieć identycznie. Dwa ostatnie zapisywano w kartuszach, czyli w specyficznej ramce. Są to kolejno:

• 
  Imię Horusowe – wyrażało, że faraon jest żywym wcieleniem Horusa na Ziemi. Zapisywano je w tak zwanym serechu, czyli prostokątnej ramce przedstawiającej w schematyczny sposób królewski pałac.


• 
  Imię Dwóch Pań – odnosi się do Nechbet i Uadżet. Pojawiło się w czasach króla Aha. Zawsze poprzedzał je hieroglif sępa i kobry. Imię to oznaczało, że faraon jest władcą zarówno Górnego, jak i Dolnego Egiptu.


• 
  Imię Złotego Sokoła – poprzedzał je hieroglif sokoła siedzącego na złocie. Pojawiło się w czasach panowania III dynastii. Jego znaczenie nie jest jasne.


• 
  Imię tronowe – imię przybierane przez faraona w momencie koronacji; powszechnie używane. Opisywało relacje faraona z bogiem słońca.


• 
  Imię własne – imię nadawane przy narodzinach. Mogło być modyfikowane przy wstąpieniu na tron.

Insygnia władzy |

Faraona od zwykłego Egipcjanina odróżniały tak zwane regalia, czyli przedmioty ściśle zarezerwowane dla władcy. Ponadto władcy Egiptu byli specyficznie przedstawiani w sztuce: zwykle jako więksi od innych postaci, w towarzystwie bogów, czy w chwilach zwycięstw nad wrogami^[6].

Nakrycia głowy |

• 
  Biała korona Hadżet – symbol królów Górnego Egiptu. Wysoka i biała korona, znana jest już z Palety Namera. Nie posiadała żadnych zdobień.


• 
  Czerwona korona Deszeret – niska, czerwona korona, symbolizująca Dolny Egipt. Król zwykle przedstawiany był w dwóch koronach jednocześnie. Jej pierwsze znalezione wizerunki to hieroglif z czasów predynastycznych.


• 
  Podwójna korona Pszent – połączenie Czerwonej i Białej Korony. Symbolizuje zjednoczenie Dolnego i Górnego Egiptu. Jej egipska nazwa oznacza dwie potężne. Jej najwcześniejsze przedstawienie pochodzi z czasów I dynastii. Każda z dwóch koron (a więc faraon), pozostawała pod opieką bóstwa świętych miast: Nechen – gdzie czczono Nechbet, przedstawianą pod postacią sępa i Buto – gdzie czczono Uadżyt wcieloną w kobrę.


• 
  Korona atef – korona przypominająca swoim kształtem Hadżet z dwoma strusimi piórami po bokach. Była powiązana z niektórymi rytuałami, wykonywanymi przez króla. Był w niej przedstawiany Ozyrys.


• 
  Błękitna korona cheperesz – faraonowie przedstawiani byli w niej w trakcie scen walki. Szczególnie popularna w okresie Nowego Państwa. Przypominała turban i była zdobiona drobnym deseniem z kółeczek.


• 
  Nemes – chusta w pasy, zwykle niebieskie i złote. Była noszona przez faraonów od czasów I dynastii. W okresie Nowego Państwa była łączona z innymi koronami.


• 
  Chat – biała chusta okalająca głowę. Podobne chusty nosiły między innymi boginie Izyda i Neftyda.

Berła i laski |

• 
  Berło heka (laska pasterska) – posiadało zakrzywioną górną część. Najstarsze znane egzemplarze pochodzą z czasów predynastycznych.


• 
  Bicz nachacha – wywodzi się z narzędzi rolniczych. Wyglądem przypominał cep z ruchomą częścią w kształcie wachlarza.


• 
  Berło uas – zwykle trzymane przez boga; oparte o ziemię, u góry posiadało zwierzęcą głowę, a u dołu było rozdwojone.

Inne elementy |

• 
  Ureusz – symbol bogini Uadżet; przedstawiał unoszącą się kobrę. Stanowił stały element królewskiej ikonografii.


• 
  Byczy ogon – przyczepiano go z tyłu do pasa faraona. Prawdopodobnie symbolizował siłę i męskość.


• 
  Pleciona prosto broda – jej splot przypominał warkocz; podobne brody nosili bogowie (te miały jednak lekko zakrzywione końce). Nie była elementem koniecznym.

Galeria |

• 
  

  

  
  

  
  

  Faraon w podwójnej koronie pszent
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Faraon w nemes
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Faraon w błękitnej koronie kopersz
  

  
  

  
  

Rola w państwie |

Faraon był „bogiem na ziemi”, czyli królem; należał do niebios i był pośrednikiem pomiędzy poddanymi a panteonem. Faraon to wcielenie Pana Niebios i żyznej ziemi Horusa, przedstawianego w postaci sokoła z rozpostartymi skrzydłami, a później również synem boga Re. Po śmierci faraona stawał się Ozyrysem. Mocno nawiązywało to do mitologii egipskiej, w której Horus władał ziemią, a Ozyrys światem zmarłych^[7]. Jak stwierdził wezyr Rechmira z czasów Thotmesa III: każdy król Górnego i Dolnego Egiptu jest bogiem, dzięki wskazaniom którego możliwe jest życie, ojcem i matką wszystkich ludzi i nie ma sobie równych^[4].

Pierwszym królem, który nosił tytuł syna Re był następca Chufu, Dżedefre z IV dynastii. Egipski władca pełnił funkcję najwyższego kapłana, sędziego, wodza naczelnego i budowniczego świątyń. Stał na straży harmonii i porządku – Maat, co było jego głównym i najważniejszym zadaniem^[4].

Faraon corocznie uczestniczył w Święcie Opet, procesji barek bogów z Karnaku do Luksoru, podczas którego dokonywało się odnowienie jego władzy. Ponadto jako jedyny pośrednik między ludźmi a bogami, miał codzienny obowiązek odprawiania rytuałów w świątyni. Król miał budzić posąg boga, obmywać go i składać ofiary. W rzeczywistości jednak często zastępowali go kapłani^[7].

Faraon sprawował władzę absolutną jako żywy bóg na ziemi, opiekujący się wszystkimi mieszkańcami Egiptu. Był najwyższym władcą oraz najważniejszym z kapłanów. Brak rozdziału władzy duchowej i świeckiej oznaczał, że sprzeciwianie się faraonowi było naruszeniem tabu religijnego. Jego słowo było w państwie prawem. Faraon pełnił funkcję najwyższego sędziego oraz wodza armii. Kierował też dyplomacją.

Praktycznie, władza faraona była realizowana poprzez urzędników, którzy organizowali i nadzorowali prace przy budowie i naprawie kanałów nawadniających, zbierali daniny od chłopów i rzemieślników, określali rodzaj i wielkość upraw, w imieniu faraona sądzili przestępców. Ustrój państwa oparty na władzy faraona nazwać można monarchią despotyczną opartą na teokracji.

Święto Sed |

Najważniejszym świętem królewskim był sed. Uroczystość miała charakter rytualnej odnowy sił króla: wierzono, że z wiekiem zarówno pierwiastek ludzki, jak i boski we władcy mógł osłabnąć i święto miało na celu zaradzeniu temu. Święto nazywane jest dzisiaj czasem jubileuszem królewskim. Początkowo odbywało się po prostu po długim okresie panowania władcy, ostatecznie jednak przyjęto, że powinno się odbywać co najmniej raz na trzydzieści lat. Przebieg rytuału nie jest do końca jasny. Prawdopodobnie zawierał ponowną koronację i ponowne objęcie władzy nad Górnym i Dolnym Egiptem. W trakcie święta faraon rodził się na nowo jako istota w pełni boska. Nie było to jednak stałe, stąd powtarzalność rytuału^[7].

W niektórych źródłach święto to nosi nazwę Opet^[8].

Polityka budowlana |

Działalność architektoniczna była ważnym elementem składowym rządów faraona. Poprzez tworzenie nowych budowli pokazywał on swoją troskę o losy świata, spełniając obowiązek wobec ludzi, jak i bóstw. Stawianie kolejnych monumentalnych budowli miało podtrzymywać na świecie maat. W świątyni Hatszepsut zachowały się słowa, jakie podobno miał wypowiedzieć do niej Amon: kiedy jeszcze byłaś jako ta, która jest w swoim gnieździe (w wieku młodzieńczym), wiedziałem, że uczynisz dla mnie monumenty i wypełnisz dla mnie moją świątynię wszystkim tym, co jest dobre z Obu Krajów^[9].

Król, stawiając budowle, potwierdzał swoje prawo do tronu. Jego dzieła miały być zawsze potężniejsze, niż te stworzone przez jego poprzedników. Faktycznie jednak to, jakie budowle powstawały było zależne od sytuacji w państwie. W bogatych okresach powstawały wielkie dzieła, a w trakcie Okresów Przejściowych tworzenie monumentów nie było dla władców kluczowe.

Od czasów Średniego Państwa faraonowie kazali zapisywać na ścianach dedykacje, wskazujące na to kto i dla kogo stworzył dany budynek. Z czasem zaczęły się tam pojawiać inne informacje, dzięki czemu dość dobrze wiemy dziś, w jakim celu powstała część z zachowanych budowli^[9].

Zobacz też |

Zobacz hasło faraon w Wikisłowniku

• Władcy Egiptu


• 
  Faraon – film w reżyserii Jerzego Kawalerowicza


• 
  Faraon – powieść Bolesława Prusa


• mumia


• piramida

Bibliografia |

• 
  Poczet faraonów Kwiatkowski Bogusław, Wydawnictwo Iskry 2002

Przypisy |