Egftnjytyk

Wojna polsko-czechosłowacka
Czas	23 stycznia 1919 – 28 lipca 1920
Miejsce	Europa Środkowa
Terytorium	Śląsk Cieszyński
Przyczyna	czeskosłowackie roszczenia terytorialne
Wynik	wygrana Czechosłowacji
Strony konfliktu
II Rzeczpospolita  Czechosłowacja
Dowódcy
Franciszek Latinik Josef Šnejdárek
Siły
4 tys. ochotników, Milicja Polska Śląska Cie­szyńskiego 16 tys. żołnierzy
brak współrzędnych

Wojna polsko-czechosłowacka (w literaturze czeskiej Sedmidenní válka) – konflikt graniczny o teren Śląska Cieszyńskiego pomiędzy Czechosłowacją a II Rzeczpospolitą, który miał miejsce w latach 1919–1920. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny było rozpisanie wyborów do Sejmu na 26 stycznia 1919 na spornym obszarze Śląska Cieszyńskiego, którego przynależność miała zostać uzgodniona między rządami Polski i Czechosłowacji. W wyniku zbrojnej interwencji Czechosłowacji część Śląska Cieszyńskiego – Zaolzie zamieszkane w większości przez Polaków, zostało wcielone do Czechosłowacji.

Przyczyny konfliktu |

Pomnik i mogiła Polaków poległych podczas starć polsko-czeskich w 1919 roku na cmentarzu w Zebrzydowicach

Pomnik poległych Czechów i Słowaków w Orłowej

Po zakończeniu I wojny światowej zarówno Polska, jak i Czechy oraz Słowacja rozpoczęły proces kształtowania swoich państwowości. 5 listopada 1918 roku w wyniku uzgodnień lokalnych rad: polskiej Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego (w skład weszli: Józef Londzin, Tadeusz Reger, Jan Michejda) i czeskiej Narodowej Rady Ziemi Śląskiej (Zemský národní výbor pro Slezsko) teren Śląska Cieszyńskiego został tymczasowo podzielony według kryterium etnicznego z zastrzeżeniem, że ostateczne rozgraniczenie terytorialne pozostawia się do rozstrzygnięcia przez rządy Polski i Czech^[1]. Umowa ta wydzielała polskiej administracji powiaty, które zamieszkałe były w większości przez ludność polskojęzyczną: bielski, cieszyński oraz część powiatu frysztackiego (choć i tutaj były rejony, gdzie część lub większość mieszkańców orientowała się na Czechosłowację, a właściwie uznawała ją za mniejsze zło od Polski), a czeskiej powiat frydecki i pozostałą częścią powiatu frysztackiego. Etniczne kryterium podziału nie zostało zaakceptowane przez rząd w Pradze, który przedstawiał pretensje historyczne wobec terenów zamieszkałych przez Polaków. Jedną z głównych przyczyn tego sporu była strategiczna dla Czechosłowacji linia kolejowa z Bogumina do Koszyc – tzw. Kolej Koszycko-Bogumińska, główne połączenie czeskiej sieci kolejowej ze Słowacją^[2]. Dalszym powodem były złoża węgla kamiennego w zagłębiu karwińskim i przemysł ciężki Śląska Cieszyńskiego (huta w Trzyńcu, zakłady przemysłowe w Boguminie). Nie bez znaczenia były także mocarstwowe ambicje Czechów. Przedwojennymi celami politycznymi postawionymi Czechosłowacji przez Karla Kramářa, pierwszego czeskiego premiera, było dążenie do utworzenia silnego i rozległego państwa czeskiego w granicach historycznych, połączonego wspólną granicą z Rosją (jego ambicje obejmowały zajęcie południowej Polski, zachodniej Ukrainy, Śląska, Słowacji, Łużyc i północnej Austrii)^[3].

28 listopada 1918 roku Naczelnik Państwa Polskiego Józef Piłsudski wydał dekret o wyborach do Sejmu Ustawodawczego na dzień 26 stycznia 1919 roku (Dz.U. z 1918 nr 18, poz. 47). Ustanowiony dekretem okręg wyborczy nr 35 obejmował między innymi na Śląsku Cieszyńskim: miasto Bielsko, powiat bielski, Cieszyn i Frysztat bez gmin: Orłowa, Dziećmorowice, Pietwałd, Łazy, Sucha Średnia i Dolna. Dekretu tego nie uznały władze czeskie w Pradze i zażądały wycofania się polskiej administracji oraz oddziałów polskich z tego terenu, aby uniemożliwić przeprowadzenie w polskiej strefie wyborów do Sejmu. Czechosłowacja rozpoczęła także w rejonie Cieszyna^[4] koncentrację wojsk złożonych z żołnierzy rekrutujących się z legionów czechosłowackich walczących w czasie I wojny światowej na terenie Włoch i Francji, którzy powracali do kraju.

Konflikt zbrojny w 1919 roku |

Czescy legioniści podczas walk o Cieszyn

Czescy legioniści podczas walk w 1919

Polska ulotka propagandowa z lat 20. piętnująca czeskie zbrodnie wojenne na Zaolziu

Czeska ulotka propagandowa z lat 20.

W połowie grudnia 1918 Józef Piłsudski wysłał do prezydenta Czech Tomáša Masaryka oficjalny list z prośbą o rozwiązanie konfliktu drogą negocjacji, ale Czesi w odpowiedzi zajęli zbrojnie Spisz i Orawę. Następnie, wykorzystując chaos panujący w Polsce w związku z organizowaniem się struktur państwowo-wojskowych, wojną polsko-ukraińską i powstaniem wielkopolskim, 23 stycznia 1919 roku, na rozkaz premiera Karla Kramářa i prezydenta Tomáša Masaryka, wojska czeskie w liczbie 16 tys. żołnierzy, z pociągiem pancernym i artylerią (pod dowództwem płk. Josefa Šnejdarka), wkroczyły na Śląsk Cieszyński^[5]. Atak był złamaniem umowy z 5 listopada, a jego celem było zajęcie i wcielenie całego Śląska Cieszyńskiego do Czechosłowacji. W pierwszym dniu ofensywy Czesi zdobyli Bogumin oraz kopalnie Zagłębia Karwińskiego. Naprzeciw regularnej armii czechosłowackiej stanęły improwizowane oddziały ochotnicze złożone z miejscowych górników i polskiej młodzieży szkolnej, dowodzonej przez pułkownika Franciszka Latinika. Pomimo oporu, wobec ogromnej przewagi przeciwnika te nieliczne oddziały polskiej samoobrony liczące ok. 1,5 tys. Czesi zaczęli spychać w kierunku Cieszyna.
Pomimo uzupełnień przez ochotników nadchodzących z terenów Polski oraz wzroście liczby obrońców do ok. 3 tys. oddziały polskie sukcesywnie spychane były za Wisłę.

24 stycznia Czesi zajęli Karwinę, Suchą i Jabłonków, a o świcie 26 stycznia natarli na znajdujący się między Zebrzydowicami i Kończycami Małymi 60-osobowy oddział kpt. Cezarego Hallera (brata gen. Józefa Hallera). Około godz. 8 czeskie natarcie powstrzymała dopiero polska kompania piechoty z Wadowic pod dowództwem por. Kowalskiego. Około południa wojska czeskie natarły na Stonawę, z której Polacy musieli się wycofać na skutek braku amunicji. Po uzupełnieniu jej podjęli nieskuteczną próbę odbicia miasta. W natarciu na czeskie pozycje zginęło ok. 75% polskiej kompanii. Pozostałych kilkunastu żołnierzy wziętych do niewoli Czesi wymordowali, zakłuwając ich bagnetami^[6]. Z odsieczą w rejon walk przybyły polskie posiłki pchor. Królikowskiego, którzy kontratakiem spieszonych szwoleżerów odzyskali utracony teren i zatrzymali czeskie natarcie na tym odcinku frontu^[7]. W związku z ponawianymi atakami czeskim od strony lewej flanki w rejonie Suchej Górnej i Olbrachcic, bronionej przez 30 miejscowych milicjantów ppor. Pawlasa, pułkownik Latinik ok. godz. 17.00 wydał rozkaz wycofania wojsk na linię Wisły i opuszczenia oskrzydlonego Cieszyna. Następnego dnia wojska czeskie zajęły Cieszyn, Goleszów, Hermanice, Ustroń i Nierodzim^{[potrzebny przypis]}.

„Natychmiast po wejściu do miasta wywiesili Czesi na wieży ratuszowej chorągiew o czeskich kolorach narodowych. Zaraz też pozdzierano wszystkie orły polskie przyczem żołnierze czescy orły te deptali, pluli na nie i rzucali do Olzy”. – redaktor „Dziennika Cieszyńskiego”, Władysław Zabawski^[8][9]

W dniach 28–31 stycznia nierozstrzygnięta bitwa pod Skoczowem zatrzymała dalszy postęp wojska czeskiego. W tym czasie z powodu nacisku Ententy, nastąpiło zawieszenie broni. Strona czeska jednak nie chciała zrezygnować ze swego celu włączenia całego Śląska Cieszyńskiego do Czechosłowacji i dopiero po bardzo silnych naciskach mocarstw zachodnich Czesi zgodzili się przystąpić do negocjacji. 3 lutego podpisano polsko-czeski układ o tymczasowej granicy na Śląsku Cieszyńskim, w myśl którego ustalono nową linię demarkacyjną wzdłuż linii kolei koszycko-bogumińskiej (strona czeska uzyskała południowo-zachodnią część powiatów Cieszyn i Frysztat, kontrolowanych przed inwazją przez Polskę)^[10]. Zmuszenie strony czeskiej do realizacji postanowień tej umowy okazało się bardzo trudne. Przeciągające się negocjacje w sprawie wycofania się wojsk czeskich były kilkakrotnie przerywane ponownymi atakami żołnierzy czeskich, którzy próbowali pokonać słabsze oddziały polskie (ostatnie walki zostały podjęte przez wojsko czeskie pomiędzy 21–24 lutego)^[11]. Po wielokrotnych interwencjach mocarstw zachodnich Czesi wycofali się w końcu na nową (korzystniejszą dla nich od linii z 5 listopada) linię demarkacyjną. 25 lutego wojsko polskie wreszcie ponownie wkroczyło do, jedynie wschodniego, Cieszyna.

Walki żołnierza polskiego o Cieszyn i Skoczów zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic po 1990 r. „CIESZYN – SKOCZÓW 23 – 26 I – 1919”

Czeskie zbrodnie wojenne |

Podczas konfliktu wojsko czeskie dopuściło się szeregu zbrodni na polskich jeńcach wojennych oraz na ludności cywilnej^[12]. Najgłośniejszą z nich był tzw. „mord w Stonawie” dokonany 26 stycznia 1919 r., gdzie Czesi zakłuli bagnetami kilkunastu wziętych do niewoli jeńców z 12 pułku piechoty^[6][13]. Wojsko czeskie zamordowało też wziętych do niewoli jeńców w Bystrzycy oraz cywilów w Karwinie. Bojówki uzbrojonych Czechów oraz czeskiej żandarmerii zamordowały również kilkudziesięciu polskich działaczy narodowych, a kilka tysięcy Polaków zostało zmuszonych do opuszczenia domów i ucieczki do Polski^[14].

Podział Śląska Cieszyńskiego w 1920 roku |

Obszar planowanego plebiscytu w 1919 roku na Śląsku Cieszyńskim (oraz na Orawie i Spiszu), do którego nie doszło

Nike cieszyńska – Pomnik ku czci legionistów śląskich poległych za Polskę w Cieszynie

Pomnik ku czci poległych w obronie Śląska Cieszyńskiego 1918-1920 w Skoczowie autorstwa Jana Raszki

 Osobny artykuł: Plebiscyt na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie.

3 lutego 1919 roku władze czeskie zgodziły się w Paryżu pod naciskiem przedstawicieli Ententy na ogłoszenie plebiscytu. Latem 1920 roku podczas ofensywy Tuchaczewskiego na Warszawę, czechosłowacki minister spraw zagranicznych Edvard Beneš wykorzystał trudną sytuację Polski i przeforsował na konferencji w Spa podział Śląska Cieszyńskiego przez mocarstwa bez przeprowadzania plebiscytu, na co zgodził się premier Władysław Grabski, licząc na pomoc mocarstw w obliczu inwazji bolszewickiej na Polskę. Na skutek propagandy czeskiej i powiązań Beneša i Masaryka wśród elit na zachodzie, mocarstwa zadecydowały podzielić Śląsk Cieszyński 28 lipca 1920 r. korzystnie dla Czechosłowacji (uzyskali polskie tereny, które przyznano pod ich zarząd po wojnie z 1919 roku, całą strefę zdemilitaryzowaną oraz część resztek polskiego terytorium pozostawionych Polsce po wojnie z 1919 roku z miastami Trzyniec, Karwina, Jabłonków oraz południowymi dzielnicami Cieszyna) oraz oddali Czechosłowacji większość spornych terenów Spisza i Orawy. Za włączeniem tych terenów do Czechosłowacji optowali też miejscowi Niemcy (ze względu na bliższość kulturową z Czechosłowacją oraz mieszkającą tam liczną mniejszością niemiecką) oraz Ślązacy ze Śląskiej Partii Ludowej^[15].

Polski rząd uznał decyzję Rady Ambasadorów ze względu na pogarszającą się sytuację na froncie wojny polsko-bolszewickiej pod warunkiem przepuszczania przez Czechosłowację transportów z bronią dla Wojska Polskiego. Czechosłowacja mimo deklaracji Edvarda Beneša w Spa aż do Bitwy Warszawskiej żadnych transportów do Polski nie przepuściła.

W czasie ofensywy bolszewickiej w lipcu 1920 roku Czesi zaczęli organizować dywizje ukraińskie wrogo nastawione do Polski, w skład których weszli weterani wojny polsko-ukraińskiej 1918–1919, politycznie związane z obozem Jewhena Petruszewycza. Sztab pierwszej dywizji mieścił się w Koszycach, drugiej w Munkaczu. Po załamaniu się ofensywy bolszewickiej oddziały te pełniły służbę wartowniczą, otrzymując żołd żołnierzy czeskich^[16].

 Osobne artykuły: wojna polsko-bolszewicka i Konferencja w Spa.

44% terenu o pow. 1002 km² ze 139,6 tys. mieszkańców przypadło Polsce (94 tys. Polaków, 2 tys. Czechów oraz 43 tys. Niemców). Większość ziem, o pow. 1280 km², zamieszkiwana przez 295,2 tys. osób (139 tys. Polaków, 113 tys. Czechów, 34 tys. Niemców), w tym tereny uprzednio administrowane przez polską Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego z 179 tys. mieszkańców (123 tys. Polaków, 32 tys. Czechów, 22 tys. Niemców) znalazła się w granicach Czechosłowacji. Polska uzyskała więc tereny ze sporą liczbą mieszkańców niemieckiej narodowości, natomiast okolice Jabłonkowa, gdzie posługiwano się niemal wyłącznie językiem polskim, znalazły się za granicą. Po stronie polskiej znalazły się również inne miejscowości, w których część mieszkańców była nastawiona proczechosłowacko (m.in. rejon Wisły, Goleszowa i Skoczowa)^[17]. Na skutek działalności czechizacyjnej już w 1921 roku czechosłowacki spis ludności wykazał tylko 69 tys. Polaków w całym czechosłowackim Śląsku Cieszyńskim^[18]. Powstało tym samym zamieszkane w większości przez Polaków tzw. Zaolzie – część powiatów frydeckiego, frysztackiego i cieszyńskiego wraz z połową Cieszyna (odtąd Český Těšín). Nieprzychylna mniejszości polskiej polityka władz czechosłowackich doprowadzała do konfliktów narodowościowych i emigracji części ludności polskiej, głównie najbardziej prześladowanych polskich działaczy narodowych i społecznych.

Skutki konfliktu |

„(...) Spotkał naród polski cios, który silnie zaważyć musiał na kształtowaniu się naszego stosunku do republiki czechosłowackiej. Wyrokiem Rady Ambasadorów przyznany został Czechom szmat rdzennie polskiej ziemi, mającej bardzo znaczną większość polską. Przyznane zostały Czechom nawet te okręgi, do których Czesi nie powinni nigdy rościć pretensji (...) Wyrok ten wykopał przepaść między oboma narodami (...)” – mowa sejmowa Wincentego Witosa z 24 września 1920 roku^[19]

Skutkiem konfliktu o Śląsk Cieszyński pomiędzy Polską a Czechosłowacją w latach 1919–1920 było trwałe pogorszenie stosunków między krajami. Czeska aneksja tych terenów była przyczyną późniejszej aneksji Zaolzia przez Polskę w roku 1938, kiedy to analogicznie do sytuacji Rzeczypospolitej atakowanej przez Rosję sowiecką, Czechosłowacja została zaatakowana przez III Rzeszę.

Cenzura komunistyczna w PRL |

 Osobny artykuł: Cenzura w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Tematyka związana z konfliktami polsko-czeskimi podlegała cenzurze komunistycznej w PRL, która usuwała wszelkie informacje na ten temat. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o peerelowskiej cenzurze publikuje informacje na ten temat. W biuletynie przeznaczonym dla cenzorów z lipca 1974 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk informowano o ingerencji we wspomnieniowej książce P. Bobki Wspomnienia i zapiski wydanej przez lubelskie wydawnictwo LWS. Cenzura komunistyczna usunęła z książki wszelkie treści dotyczące tej tematyki: „Usunięto z niej fragmenty traktujące o dawnych antagonizmach między ludnością polską i czeską na Śląsku Cieszyńskim.”^[20].

Uczestnicy |

 Z tym tematem związana jest kategoria: Uczestnicy wojny polsko-czechosłowackiej.

Przypisy |

Bibliografia |

• Grzegorz Gąsior, Zaolzie. Polsko-czeski spór o Śląsk Cieszyński 1918–2008, Ośrodek KARTA 2008, ​ISBN 978-83-612-8311-9​.


• Andrzej Leszek Szcześniak, Historia 1918–1939, Innowacja, Warszawa 1993.


• Tomasz Janowicz, Czesi. Studium historyczno-polityczne. Wojna o Śląsk Cieszyński, Wydawnictwo Antyk, 2010, ​ISBN 978-83-89920-56-5​.


• J. Wiechowski, Spór o Zaolzie 1918–1920 i 1938, Warszawa 1990.


• Jelínek Petr, Zahraničně-politické vztahy Československa a Polska 1918–1924, Opava: Matice Slezská, 2009, ​ISBN 978-80-86887-12-8​.


• DanD. Gawrecki DanD., Politické a národnostní poměry v Těšínském Slezsku 1918–1938, Český Těšín: Muzeum Těšínska, 1999, ISBN 80-902355-4-9, OCLC 44148387 .


• 
  Stonawa pamięta: 1919–1999, Cieszyn: Interfon, 1999, ​ISBN 83-87308-18-8​.


• Marek Kazimierz Kamiński, Konflikt polsko-czeski 1918–1921, Neriton 2001, ​ISBN 83-88973-05-3​.
  


• Janik Wojciech, Bitwa pod Skoczowem 28–30 stycznia 1919 roku, Cieszyn 1999, ​ISBN 83-911784-0-4​.
  


• Jerzy Szczurek, Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego V., O milicjach ludowych w latach 1918–1920, Cieszyn 1933.


• Edward Buława, Robert Danel, Świt nad Olzą, Cieszyn 1988.


• Janusz Gruchała, Droga Cieszyniaków do Polski odrodzonej 1914–1920, Katowice 1988.


• Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 367. ISBN 978-83-61344-70-4.