Egftnjytyk

Ten artykuł dotyczy semantyki. Zobacz też: Synonim (taksonomia).

Lista synonimów zapisana pismem klinowym na tabliczce glinianej, okres nowoasyryjski (934 p.n.e. – 608 p.n.e.) .

Zobacz hasło synonim w Wikisłowniku

Synonim (gr. synōnymos 'równoimienny'^[1]) – wyraz lub dłuższe określenie równoważne znaczeniowo innemu, lub na tyle zbliżone, że można nim zastąpić to drugie w odpowiednim kontekście (auto – samochód). Synonimia może dotyczyć konstrukcji składniowych (mówić wiersz – mówić wierszem), form morfologicznych (profesorowie – profesorzy) i leksemów. (Jako — Talio)

Synonim nie jest inną nazwą desygnatu, jest wyrazem bliskoznacznym. Nie jest również synonimem równoważnym wyraz z obcego języka, chyba że utrwalił się w języku danego narodu jako wyraz pochodzenia obcego (obcojęzyczny) (zobacz: zapożyczenia językowe).

Zawsze można wykazać różnice pomiędzy dwoma synonimami, np. w popularności ich stosowania w określonych zwrotach lub w różnych grupach społecznych. Historycznie rzecz ujmując synonimy mogły kiedyś oznaczać inne rzeczy, a obecnie ujednoliciły się znaczeniowo, lub odwrotnie – istnieje tendencja do różnicowania znaczeniowego synonimów, które wraz z istniejącym zawsze rozwojem każdego języka może doprowadzić do całkowitego rozdzielenia znaczeń obecnych synonimów.

Synonimami są np. słowa barwa i kolor, które znaczą dokładnie to samo, jednak statystyka ich użycia w różnych związkach frazeologicznych jest różna (barwa może być użyta metaforycznie np. barwa głosu czy jak poniżej barwa uczuciowa). Między synonimami istnieją zwykle także różnice stylistyczne. Np. aeroplan i samolot są synonimami, lecz mają odmienną wartość stylistyczną: aeroplan jest wyrazem przestarzałym^[2], a równocześnie przykładem zapożyczenia z innego języka. Inną podobną parą są kajet i zeszyt oraz automobil i samochód.

Rozróżniać można synonimy semantyczne i stylistyczne, biorąc za kryterium ich wartość znaczeniową i barwę uczuciową, oraz synonimy różnordzenne i wspólnordzenne, biorąc za kryterium ich formę^[3].

Semantyczne odnoszą się do jakiegoś jednego przedmiotu, zjawiska, pojęcia, jakiejś jednej cechy lub czynności, ale ujmują je z różnych stron, akcentują różne wchodzące w ich skład odcienie znaczeniowe, np. rzeczowniki zamieć, zadymka, zawieja, kurniawa; przymiotniki wielki, ogromny, olbrzymi; czasowniki stukać, walić, łomotać.

Stylistyczne różnią się przede wszystkim barwą uczuciową, chociaż mogą być także zróżnicowane pod względem znaczeniowym. Biorąc pod uwagę różne rodzaje barw uczuciowych wśród stylistycznych rozróżniamy synonimy:

• 
  chronologiczne to wyrazy bliskoznaczne zróżnicowane czasowo, tzn. występujące w zestawieniu wyrazu przestarzałego z wyrazem języka współczesnego, np. pryncypał i szef, binokle i okulary, buchalter i księgowy, adwersarz i przeciwnik, ongiś i niegdyś.


• 
  emocjonalne są wyrazami bliskoznacznymi zróżnicowanymi pod względem barwy uczuciowej, np. włóczęga, łazik, włóczykij, obieżyświat, turysta.


• 
  stylowe, wyrazy bliskoznaczne występujące głównie w stylu artystycznym czy w stylu patetycznych przemówień, np. wieść – prowadzić, rubież – granica, mąż – małżonek, żona – małżonka – pani.


• 
  środowiskowe – wyrazy bliskoznaczne zaczerpnięte z poszczególnych gwar środowiskowych, np. samochód i gablota; sprzedać i opylić; odejść i zmiatać, ulewa i pompa.


• 
  terytorialne typowe dla określonego regionu, np. wielkopolska tytka i ogólnopolska torebka, krakowska rączka i ogólnopolska obsadka, podhalańska watra i ogólnopolskie ognisko, augustowski legat i ogólnopolski leń; wielkopolskie pyry i ogólnopolskie kartofle i ziemniaki; toruńskie jo i ogólnopolskie tak.

Synonimy różnordzenne nie należą do jednej rodziny wyrazowej, np. awantura, kłótnia, zajście, burda; czy zawierucha, burza, nawałnica;
wspólnordzenne zaś są spokrewnione ze sobą pod względem słowotwórczo-etymologicznym. Synonimy te tworzy się za pomocą formantów wspólnofunkcyjnych, np. od jednej podstawy rzeczownikowej powstaje często kilka przymiotników: od „wiek” – wiekowy, wieczny, wieczysty.

Rozróżniać można też synonimy bliższe i dalsze, w zależności od zakresu pojęciowego.

Z wyrazów bliskoznacznych mający znaczenie szersze jest hiperonimem, zaś węższe – hiponimem. Np. lokomotywa i elektrowóz (każdy elektrowóz jest lokomotywą, lecz lokomotywa może mieć inny napęd niż elektryczny).

Pionierami badań nad synonimią w języku polskim byli Klementyna Hoffmanowa i Kazimierz Brodziński^[4]. Słowniki synonimow opracowali Adam Stanisław Krasiński (1885), Roman Zawiliński (1926) i Stanisław Skorupka (1959 i późniejsze wydania).

Przeciwieństwem synonimu jest antonim – termin o znaczeniu przeciwstawnym.

Przypisy |