Egftnjytyk

Segregacja rasowa - czarnoskóry mężczyzna pije wodę "tylko dla kolorowych"^[1]

Rasizm, dyskryminacja rasowa (z fr. le racisme od la race – ród, rasa, grupa spokrewnionych) – zespół poglądów przyjmujących wyższość jednych ras nad innymi^[2]. Przetrwanie tych "wyższych" ras staje się wartością nadrzędną i z racji swej wyższości dążą do dominowania nad rasami "niższymi"^[3]. Rasizm opiera się na przekonaniu, że różnice w wyglądzie ludzi niosą za sobą niezbywalne różnice osobowościowe i intelektualne (ten pogląd znany jest w jęz. ang. jako racialism^[4]).

Rasizm został potępiony przez UNESCO (1961r., 1964r.) oraz Zgromadzenie Ogólne ONZ (Powszechna deklaracja praw człowieka z 1948), a także wiele innych organizacji międzynarodowych.

Rasizm nigdy nie był ideologią jednolitą, zmieniał się i ewoluował, toteż nie istnieje modelowy wzór rasizmu – jego istotę można badać wyłącznie poprzez historię.

Rasizm i badania naukowe |

Z punktu widzenia współczesnej nauki rasizm jest zespołem poglądów bezpodstawnych^[5]. Podobnie jak większość ideologii, stara się jednak wspierać swoje założenia przy użyciu danych naukowych lub pseudonaukowych, m.in. paranaukową frenologią, którą posiłkowali się naziści, opartą na badaniu kształtu czaszki ludzkiej i jego prawdopodobnego związku z inteligencją i cechami charakteru.

Argumenty wysuwane przez rasistów można podzielić zasadniczo na trzy grupy: genetyczne (dziedziczenie inteligencji, w związku z różnym środowiskiem i odmiennym działaniem selekcji naturalnej inteligencja miała ulec zróżnicowaniu wskutek ewolucji rozbieżnej podobnie jak kolor skóry), psychologiczne (niższe wskaźniki inteligencji np. wśród Murzynów w USA, wyższa przestępczość i wyższy wskaźnik urodzeń pozamałżeńskich) oraz historyczne (rażąco nierówny wkład ras ludzkich w dorobek cywilizacyjny)^[6].

Argumenty te są odrzucane poprzez odwoływanie się do uniwersalnego charakteru inteligencji ludzkiej niezależnie od warunków środowiska naturalnego, zależności wskaźnika inteligencji czy przestępczości również od uwarunkowań społecznych (wychowanie, wykształcenie, stopa życiowa), zależności tempa rozwoju od uwarunkowań geograficznych (np. brak warunków do rozwoju rolnictwa w tundrze, na pustyni czy w lasach tropikalnych).

Pierwsze koncepcje rasistowskie |

Koncept "rasy" ludzkiej jest wielce kontrowersyjny. Z racji tego, ze od wielu wieków termin ten używany był głównie w kontekście dyskryminacji ze względu na kolor skóry lub pochodzenie, jego stosowanie w sferze publicznej jest dzisiaj kojarzone z tą właśnie tradycją.

Pierwszym teoretykiem rasizmu był francuski polityk i etnolog, Joseph Arthur de Gobineau. Na podstawie stworzonego przez siebie rasowo-antropologicznego kierunku w socjologii, opartego na pseudonaukowych przesłankach, opracował on doktrynę rasizmu. W swojej pracy "Esej o nierówności ras ludzkich" (franc. Essai sur l`inégalite des races humaines), napisanej w latach 1853-1855, próbował obalić doktrynę egalitaryzmu (co było sprzeciwem wobec ówczesnej ideologii równości Wielkiej Rewolucji Francuskiej). W tym celu sformułował tezę o istnieniu "rasy aryjskiej" (mającej wywodzić się od Ariów), i jej rzekomej wyższości nad innymi rasami. Według Gobineau, rasa aryjska miała zachować się w prawie niezmienionej postaci wśród kręgów arystokracji niemieckiej i francuskiej. W odniesieniu do Francji, Gobineau odrzucał tym samym pogląd markiza Henri de Boulainvillers, który w XVII wieku sformułował teorię, w myśl której szlachta francuska wywodziła się od Franków, a reszta społeczeństwa od Galów. Gobineau opracował również teorię zachowania czystości ras, która stanowiła podstawę przyszłej eugeniki, w której twierdził iż rasa biała nie powinna się mieszać z innymi rasami - zdaniem Gobineau groziło to degeneracją i upadkiem cywilizacji.

Rasizm w aspekcie nacjonalistycznym, został sformułowany w koncepcjach niemieckiego teoretyka pochodzenia brytyjskiego, ideologa pangermanizmu i filozofa, Houstona Stewarta Chamberlaina. W swojej pseudonaukowej pracy "Podstawy XIX wieku" (niem. Die Grundlagen des XIX Jahrhunderts) z 1899, opowiadał się za wyższością "rasy Teutonów" (która miała się kształtować od średniowiecza z ludów północnoeuropejskich, w szczególności z plemion germańskich Teutonów), których opisywał jako wysokich, jasnowłosych i długogłowych. Fizjologiczne cechy stworzonej przez Chamberlaina nowej rasy, zostały później użyte do stworzenia ideału rasowego tzw. typu nordyckiego (w rzeczywistości germańskiego). Zdaniem Chamberlaina, największym zagrożeniem dla "rasy teutońskiej" lub "rasy panów" (niem. Herrenvolk), mieli być Żydzi, a w następnej kolejności Słowianie.

Koncepcje Chamberlaina zostały w XX wieku wykorzystane przez nazistowskich teoretyków rasizmu (m.in. Alfreda Rosenberga), do stworzenia podstaw systemu dyskryminacji rasowej, który w III Rzeszy uzyskał status dogmatu. W propagandzie narodowych socjalistów, oparta na tezach Chamberlaina ideologia rasizmu, stała się elementem systemu manipulowania społeczeństwem, zmierzającego do wykreowania zbiorowego wroga - konsekwencją praktycznego zastosowania tych teorii stał się zaplanowany i zrealizowany przez nazistów Holocaust.

Rasizm hitlerowski był doktryną tworzoną dosyć chaotycznie, mylącą często różne pojęcia (rasa aryjska, rasa germańska, rasa nordycka) często nadając im raz szersze a raz węższe znaczenie w zależności od doraźnych celów politycznych. Za "podludzi" uznano np. aryjskich Słowian (zob. antyslawizm) nie dyskryminując np. nieindoeuropejskich Estończyków czy Węgrów. Podbito Norwegów i Duńczyków mimo iż są bardziej nordyczni niż Austriacy czy Niemcy z Bawarii. Heinrich Himmler podjął próby uzasadniania "aryjskości" Japończyków^[7]. Według typologii hitlerowskiej do rasy nordycznej zaliczono tylko około 55 procent mieszkańców III Rzeszy w 1938^[8].

Rasizm i genetyka |

Współczesna nauka dopuszcza w pewnym kontekście stosowanie konceptu "rasy". Rozpoznanie istnienia ras przez współczesnych biologów nie ma nic wspólnego z ich hierarchizacją, nie pociąga ono też za sobą twierdzenia o istotnej różnicy między nimi. Zmiany w postrzeganiu pojęcia "rasy" współcześnie podlegają przewartościowaniu - w 2000 i w 2001 można było czytać w piśmie Nature Genetics:

• "To, że rasa w tym kontekście nie jest terminem naukowym, jest rzeczą przyjętą przez ogół naukowców – jest to przekaz, który winien być bez końca przypominany" (Editorial "Census, Race, and Genetics", Nature Genetics 24, 2000, s. 97)

• "Od dawna, naukowcy twierdzili, że na poziomie genetycznym zmienność cech między poszczególnymi osobnikami z tej samej populacji jest większa, niż ta, która istnieje między populacjami odrębnymi, i że nie ma biologicznego uzasadnienia dla rasy". (Editorial "Genes, Drugs, and Race", Nature Genetics 29, 2001, s. 239)

W roku 2003, A. W. F. Edwards, z Uniwersytetu w Cambridge, opublikował esej "Human Genetic Diversity: Lewontin's Fallacy" (BioEssays 25, 2003, s. 798-801), gdzie wskazuje on na błąd logiczny poprzednich badań: brało się w nich bowiem po uwagę częstotliwość występowania pojedynczych genów, jakby były one od siebie niezależne. Tymczasem tradycyjnie rasa definiowana jest jako "grupa etniczna, która charakteryzuje się zbiorem cech dziedzicznych (jak kolor skóry, kształt głowy, proporcje grup krwi, itp.)". Jeśli porówna się osoby z punktu widzenia skoordynowanych genów, tradycyjne rasy prezentują dość jednoznaczne różnice genetyczne.

Pojęcie "rasy" w medycynie |

Ze względu na historię terminu "rasa", używanie go w większości kontekstów jest zbędne i powodować może różnego rodzaju wartościowanie, które jest już formą rasizmu. Badania nad charakterystykami ras ludzkich są dziś prowadzone z powodu m.in. zagrożeń epidemiami. Pewne choroby dziedziczne występują tylko w określonych populacjach: na przykład anemia sierpowata występuje częściej u Murzynów i Mulatów niż u ludzi białych, choroby Tay-Sachsa, występuje częściej wśród aszkenazyjskich Żydów i u Kanadyjczyków z Nowego Brunszwiku i inne. Wiedza na temat pochodzenia osób chorujących pomaga nie tylko w diagnostyce, ale również w terapii. W przypadku białaczki przeszczep szpiku kostnego winien mieć miejsce między osobami o podobnym pochodzeniu geograficznym. Z tego też powodu istnieją specjalne organizacje, jak African Caribbean Leukaemia Trust, które zajmują się niejako dystrybucją szpiku. Cytowany wyżej periodyk Nature Genetics pisał w 2004 r. o tym, jak niektóre z lekarstw działają lepiej w danych grupach etnicznych. Jest to wynik po prostu tego, że w ramach jednej grupy etnicznej często mamy do czynienia z bliższym pokrewieństwem.

Rasizm a psychologia |

Przegląd badań ekonomicznych obejmujących lata 1882-1930 w USA wykazał, że częstość występowania linczów na czarnych była mocno związana z przejściowymi trudnościami gospodarczymi, w szczególności cenami bawełny, i nie wynikała z takich czynników jak poziom przestępczości czarnych (w którego przypadku, de facto, wystąpiła negatywna korelacja)^[9]. Incydenty tego rodzaju, występujące w różnych krajach i kulturach, wyjaśnia się przez antropologiczny mechanizm szukania kozła ofiarnego^[10].

Współczesna psychologia poznawcza uznaje i bada zjawisko nieświadomych uprzedzeń. Badania z wykorzystaniem narzędzi takich jak Test Utajonych Skojarzeń (IAT) wykazują, że ludzie deklarujący brak postaw rasistowskich, mogą wykazywać jednak skłonność do automatycznego kojarzenia mniejszości etnicznych z przemocą i przestępczością^[11]. Metaanaliza badań i eksperymentów z psychologii społecznej sugeruje, że ludzie są mniej skłonni do udzielania pomocy członkom mniejszości etnicznych, w wielu kontekstach, choć nie jest to całkowicie uniwersalne zjawisko^[12]. Badania i eksperymenty wykazują też trwającą nadal dyskryminację wielu mniejszości w wielu obszarach, takich jak rynek pracy, edukacja, opieka zdrowotna, polityka itp.^[13][14][15]

Rasizm i religia |

Pastor King podczas słynnego przemówienia potępiającego rasizm, wygłoszonego w marcu 1963 przed Pomnikiem Lincolna (ang. Lincoln Memorial) w Waszyngtonie

Próbom wdrożenia społecznego podziału na rasy prawie zawsze towarzyszą usprawiedliwienia o naturze religijnej. Najstarszym przykładem jest tu prawdopodobnie system warn, zintegrowany z hinduizmem, który przetrwał do dziś od czasów inwazji indoeuropejskich Ariów na tereny negroidalnych Drawidów, między XIX a XVI w. p.n.e. (słowo warna w sanskrycie jest też słowem kolor). Usprawiedliwienia religijne propagowano także w kościołach chrześcijańskich w USA podczas okresu legalnego niewolnictwa. Rasistowską interpretacją Pisma Świętego kierował się również Ku Klux Klan.

W II połowie XX w. pojawiło się wielu przywódców religijnych, którzy potępiali rasizm. W USA pastor Martin Luther King w swoich słynnych mowach domagał się, aby Amerykanie różnych kolorów skóry mogli żyć razem jako równi obywatele. W RPA o pojednanie między białymi i czarnymi apelował biskup Tutu. W uhonorowaniu swoich zasług na rzecz walki z rasizmem obaj ci przywódcy religijni otrzymali pokojowe nagrody Nobla.

Rasizm i społeczeństwo |

Koncepcje rasistowskie zostały ostatecznie skompromitowane po upadku hitleryzmu, który nastąpił wraz z zakończeniem II wojny światowej. Upowszechnienie wiedzy o zbrodniach reżimu nazistowskiego III Rzeszy, spowodowanych konsekwencjami przyjęcia rasizmu jako ideologii państwowej, doprowadziło w rezultacie do uświadomienia sobie konsekwencji propagowania poglądów rasistowkich i całkowicie zdegradowało rasizm jako rzekomą dyscyplinę naukową. Współcześnie nie wyróżnia się jakiegokolwiek znaczącego teoretyka ideologii rasistowskiej.

W drugiej połowie XX wieku rasizm zaadaptowały na swoje potrzeby ugrupowania ekstremistyczne (np. skinheadzi, NSBM, biała supremacja, neonazizm, itp.), co nie doprowadziło jednak do rozwinięcia badań i teorii o rasach ludzkich, a stało się jedynie pretekstem dla organizacji tego typu do prześladowań wybranych grup społecznym na tle rasowym.

Rasizm był często wskazywany, bądź jest ogólnie przyjęty w niektórych systemach społecznych, jako podpora ideologiczna wielu systemów kontroli, przemocy lub wyzysku, m.in. niewolnictwa w XIX w., apartheidu (zniesionego w 1994), systemu kast, nazizmu oraz bardziej ogólnie kolonializmu, imperializmu i fundamentalizmu. Czarnoskórzy nie byli dla przykładu przyjmowani do elitarnych klubów i do większość lóż masońskich w krajach anglosaskich. Ograniczenia zniesiono dopiero po II wojnie światowej.

Rasizm kulturowy |

Marsz niemieckich neonazistów w Monachium

Pojęcie "rasizmu kulturowego" lub tzw. "nowego rasizmu"^[5] zaistniało w latach 80. XX wieku, kiedy w związku z dużymi migracjami ludności doszło do konfrontacji kulturowej pomiędzy określonymi grupami społecznymi. Podstawą różnicy nie była więc różnica biologiczna, lecz kulturowa, wynikając między innymi z odmiennych religii.

Rasizm w Polsce |

Rasizm w Polsce ma korzenie w przedwojennym antysemityzmie, chociaż przed 1989 rokiem panowała doktryna, że Polska jest krajem jednonarodowym, więc rasizm nie istnieje, gdyż nie ma racji bytu. W rzeczywistości retorykę antysemicką stosowali w 1956 roku Natolińczycy, pod koniec lat 60. skupiona wokół Mieczysława Moczara frakcja „Partyzantów”, a w latach 80. Zjednoczenie Patriotyczne Grunwald. Po upadku komunizmu, premier pierwszego demokratycznego rządu zadeklarował, że Polska będzie ojczyzną zarówno dla Polaków jak i dla mniejszości. Powstało wiele organizacji mniejszościowych - niektóre mniejszości zostały uznane, i niektóre z tych otrzymały pomoc z funduszy społecznych dla niektórych swoich działań^[16].

W Polsce od 2010 roku znacznie wzrosła liczba spraw karnych o podłożu rasistowskim i ksenofobicznym. Ogółem w 2012 roku w prokuraturach prowadzono 473 postępowania w takich sprawach, w 2011 roku – 323, a w 2010 roku – 182. Najczęściej dochodziło do znieważania z powodu przynależności narodowościowej, etnicznej, rasowej lub wyznaniowej (206 postępowań), nawoływania do nienawiści na tym tle (128), propagowania ustroju faszystowskiego lub totalitarnego (117), a także gróźb, naruszenia nietykalności cielesnej, stosowania przemocy. Najczęściej atakowani byli Żydzi (93 postępowania) i Romowie (35)^[17].

Według byłej Rzecznik Praw Obywatelskich, Ewy Łętowskiej, główne problemy słabej reakcji wymiaru sprawiedliwości na przestępstwa „z nienawiści” tkwią w: aksjologicznej niewrażliwości prokuratury i sądów na przestępstwa z nienawiści. To owocuje częstym umarzaniem spraw wszczętych lub niedopatrzeniem się na tle poszczególnych wypadków nawoływania do nienawiści „na tle” (zniewagi „na tle”) przynależności do grupy wykluczanej^[18].

Według Marcina Kornaka, założyciela Stowarzyszenia "NIGDY WIĘCEJ", wieloletnie zaniechania oraz bierność państwa i wymiaru sprawiedliwości zrodziły na skrajnej prawicy i wśród rasistowskich pseudokibiców poczucie bezkarności i butę^[19]. W prowadzonej przez niego „Brunatnej Księdze”^[20][21][22] – monitoringu przestępstw popełnionych przez neofaszystów i skrajną prawicę oraz incydentów na tle rasistowskim, ksenofobicznym i aktów dyskryminacji na terenie Polski odnotowano: w latach lat 1987-2008 ponad dwa i pół tysiąca takich zdarzeń^[23], w latach 2009-2010 – ponad 400^[24], a w latach 2011-2012 - ponad 600^[25].

Obcokrajowców odwiedzających Polskę częściej spotyka niechęć i ksenofobia niż rasizm. Najczęściej dotknięci są ludzie o azjatyckim lub afrykańskim pochodzeniu^[16]. Najbardziej wyeksponowani są ci, którzy wyglądają inaczej niż większość społeczności polskiej, na przykład Romowie, jak również ludzie o ciemnym kolorze skóry^[16]. Według politologa Johna Godsona występujące niekiedy w Polsce uprzedzenia wobec osób o innym kolorze skóry wynikają często nie z rasizmu, rozumianego jako przekonanie o niższości innych "ras", ale z niskiego poziomu kompetencji międzykulturowych, czyli z braku kontaktów z innymi kulturami, co przejawia się strachem i uleganiem stereotypom rasowym i kulturowym^[26].

W 2011 roku Fundacja Wiedza Lokalna przeprowadziła badanie, którego celem jest wdrożenie monitorowania treści publikowanych przez internautów w Polsce. Badanie wykazało, że grupą najbardziej dotkniętą mową nienawiści i językiem wrogości są Żydzi, a kolejną Rosjanie^[27].

Na terenie Polski często spotkać można m.in. graffiti głoszące na miejskich murach hasła rasistowskie^[28]. W Białymstoku powtarzają się rasistowskie ataki^[29][30][31]. Kibice wielu klubów piłkarskich obrażają czarnoskórych piłkarzy^[32][33].

Aspekty polityczne i prawne |

Definicja dyskryminacji rasowej |

Organizacja Narodów Zjednoczonych nie definiuje rasizmu. Jednakże, ONZ definiuje dyskryminację rasową (ang. racial discrimination). Zgodnie z "Konwencją o Eliminowaniu Wszystkich Form Dyskryminacji Rasowej":

termin "dyskryminacja rasowa" oznacza rozróżnianie, wykluczanie, restrykcje lub preferencje na podstawie rasy, koloru, urodzenia, albo narodowego lub etnicznego pochodzenia, które maja na celu lub powodują niweczenie, umniejszanie uznania, cieszenia się z lub wykonywania, na równych zasadach, praw ludzkich i podstawowych wolności w polityce, ekonomii, w sferze socjalnej, kulturalnej, lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego[34].

W powyższej definicji nie ma różnicy pomiędzy dyskryminacją rasową i dyskryminacją etniczną.

Polska jest członkiem tej konwencji (podpisanie 7 marca 1966, ratyfikacja 5 grudnia 1968)^[35].

Inne umowy międzynarodowe zakazują dyskryminacji rasowej obok dyskryminacji z innych powodów.

Międzynarodowa Organizacja Pracy w Konwencji nr 111 z 1958 za dyskryminację uznaje wszelkie rozróżnienie, wyłączenie lub uprzywilejowanie oparte na rasie, kolorze skóry, płci, religii, poglądach politycznych, pochodzeniu narodowym lub społecznym, które powoduje zniweczenie albo naruszenie równości szans lub traktowania w zakresie zatrudnienia lub wykonywania zawodu^[36].

Konwencja UNESCO w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty z 1960 określa dyskryminację jako wszelkie wyróżnianie, wykluczanie, ograniczanie lub uprzywilejowanie ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, wyznanie, przekonania polityczne lub jakiekolwiek inne, narodowość lub pochodzenie społeczne, sytuację materialną lub urodzenie, które ma na celu albo którego skutkiem jest przekreślenie lub naruszenie zasady jednakowego traktowania^[37].

Sytuacja prawna w Polsce |

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 2017 r. poz. 2204, z późn. zm.):

Galeria |

• 
  

  

  
  

  
  

  Rycina przedstawiająca trzech członków Ku Klux Klanu aresztowanych w 1871 roku za usiłowanie zabójstwa na tle rasowym
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Poczekalnia dla "kolorowych"^[1] - tablica informacyjna z okresu segregacji rasowej w Ameryce Północnej (USA)
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  "Tylko dla białych" - tablica informacyjna z okresu apartheidu w RPA - napis w języku angielskim i afrikaans
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Kadr z filmu "Narodziny narodu" (ang. The Birth of a Nation) z 1915, gloryfikującego działalność Ku Klux Klanu
  

  
  

  
  

Przypisy |

Zobacz też |

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Rasizm

Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów o Rasizmie

Zobacz hasło rasizm w Wikisłowniku

• Rasizm naukowy


• Ataki na farmy w Południowej Afryce


• Ku Klux Klan


• Combat 18


• Nigger


• 
  Ksenofobia, szowinizm
  


• 
  Apartheid, segregacja rasowa
  


• 
  Stereotyp etniczny, rasa a inteligencja
  


• The Bell Curve


• 15. poprawka do Konstytucji Stanów Zjednoczonych

Linki zewnętrzne |

• 
  "Annual report 2007 - Report on Racism and Xenophobia in the Member States of the EU", raport FRA 2007 o rasizmie w Europie


• 
  Nigdywiecej.org stowarzyszenie przeciwdziałące rasizmowi, ksenofobii i nietolerancji