Karol XII
| ||||
| ||||
 | ||||
 | ||||
(Factus est) Dominus protector meus Zaprawdę, Pan moim opiekunem | ||||
Król Szwecji | ||||
| Okres | od 1697 do 1718 | |||
| Poprzednik | Karol XI | |||
| Następca | Ulryka Eleonora Wittelsbach | |||
Książę Palatynatu-Zweibrücken | ||||
| Okres | od 1697 do 1718 | |||
| Poprzednik | Karol XI | |||
| Następca | Gustaw Samuel Wittelsbach | |||
| Dane biograficzne | ||||
| Dynastia | Wittelsbachowie | |||
| Data urodzenia | 17 czerwca 1682 | |||
| Data śmierci | 30 listopada 1718 | |||
| Ojciec | Karol XI | |||
| Matka | Ulryka Eleonora Oldenburg | |||
Karol XII i Georg Heinrich von Görtz
Karol XII Wittelsbach, szw. Karl XII, łac. Carolus Rex, także Szwedzki Meteor (ur. 17 czerwca 1682 w Sztokholmie, zm. 30 listopada 1718 we Fredrikshald (ob. Halden), Norwegia) – król Szwecji od 1697 z niemieckiej dynastii Wittelsbachów, książę Palatynatu-Zweibrücken.
Syn króla Szwecji Karola XI Wittelsbacha i księżniczki duńskiej Ulryki Eleonory Oldenburg.
Był wybitnym dowódcą wojskowym. Podczas III wojny północnej (1700-1721) wielokrotnie rozbijał przeważające wojska koalicji Rosji, Saksonii, Danii i Polski.
Spis treści
1 Wczesne kampanie
2 Pobyt w Saksonii
3 Marsz na wschód
4 Genealogia
4.1 Współczesność
5 Zobacz też
6 Przypisy
6.1 Bibliografia
Wczesne kampanie |
Popiersie Karola XII w Kościele Jezusowym w Cieszynie
W 1699 roku Dania, Rosja i Saksonia zawarły sojusz, początkowo defensywny, a następnie zaczepno-odporny skierowany przeciwko Szwecji. Monarchowie trzech państw uznali zgodnie, że Szwecja pod rządami młodego, 17-letniego wówczas władcy, Karola XII, nie będzie w stanie oprzeć się potrójnej napaści. Liczono na to, że hegemonia Szwecji wreszcie zostanie przełamana. Duńczycy wciąż liczyli na odzyskanie Skanii, prowincji pozostającej do roku 1658 (Traktat z Roskilde) w ich rękach (i od tamtej pory do dziś należącej do Szwecji). Rosjanie mieli nadzieję na odzyskanie utraconych (na mocy pokoju stołbowskiego z roku 1617) Ingrii oraz Karelii. Saksonia z kolei liczyła na zdobycie Inflant i uczynienie z nich dziedzicznego władztwa Wettynów.
Wojna nazwana później trzecią lub Wielką Wojną Północną rozpoczęła się od ataku Duńczyków na sprzymierzony ze Szwedami Holsztyn w marcu 1700 roku. Wkrótce potem wojska rosyjskie obległy Narwę, zaś saskie – Rygę. Karol XII postanowił eliminować swych wrogów pojedynczo. W pierwszej kolejności zaatakował i zmusił do kapitulacji Danię. Następnie postanowił jak najszybciej oswobodzić broniącą się resztkami sił Narwę. Zgromadził wszystkich żołnierzy, jakich miał bezpośrednio w dyspozycji (ok. 10 500 ludzi), i stanął naprzeciw liczącej ok. 39 000 żołnierzy armii rosyjskiej. Bitwa pod Narwą okazała się pierwszym wielkim sukcesem młodego monarchy.
Po zebraniu liczniejszych sił Karol XII nie zdecydował się na pogoń za Piotrem I po rozległym terytorium rosyjskim, ale postanowił wyprzeć z Inflant Sasów, którzy oblegali Rygę. W 1701 roku doszło do kolejnego wielkiego starcia w bitwie nad Dźwiną, z której Szwedzi znów wyszli zwycięsko pokonując wojska sasko-rosyjskie dowodzone przez feldmarszałka Adama Henryka von Steinau. Karol XII zdecydował się wówczas na krok, który został przez wielu potomnych uznany za jego największy błąd polityczny. Otóż wskutek namowy Stanisława Poniatowskiego, wysłannika rodu Sapiehów, a także w wyjątkowo korzystnej sytuacji politycznej (unia polsko-saska), Karol XII zdecydował się na detronizację Augusta II w Polsce.
W roku 1701 zajął Kurlandię, po czym wkroczył na ziemie Rzeczypospolitej. W 1702 pokonał pod Kliszowem sasko-polskie wojska Augusta II Mocnego. Przez kolejne dwa lata systematycznie eliminował punkty oporu Sasów (m.in. oblężenie Torunia w 1703 r.). W 1704 wyparł Augusta II do Saksonii i wysłał Arvida Horna do Warszawy, by pod jego kierownictwem szlachta polska zawiązała konfederację warszawską oraz wybrała nowego króla – Stanisława Leszczyńskiego. Równolegle zawiązana, popierająca Augusta II konfederacja sandomierska, przysporzyła Karolowi XII największych utrudnień przez kolejne dwa lata, gdyż szlachta licznie opowiadała się za walką ze Szwedami („Jedni do Lasa, drudzy do Sasa”). Gdy w 1706 gen. Carl Gustaf Rehnskiöld pobił armię saską pod Wschową (Fraustadt), Karol XII wkroczył do Saksonii i zmusił Augusta II Mocnego do abdykacji (traktat w Altranstädt). Następnie postanowił rozprawić się z Rosją.
Pobyt w Saksonii |
Król szwedzki wkroczył do elektoratu Saksonii na czele zaniedbanej i strudzonej ostatnimi operacjami na Litwie i Wołyniu, lecz bitnej i wzorowo wyszkolonej 19-tysięcznej armii. Maszerując w stronę władztwa Augusta II, Szwedzi musieli przebyć Śląsk (część Królestwa Czech). Podczas przeprawy przez jedną z rzek Karol natknął się na rozentuzjazmowany tłum. Gdy wszyscy pozdrawiali i wiwatowali na cześć „króla luteran”, podszedł do niego stary szewc, który prosił go, by stanął w obronie współwyznawców prześladowanych w kraju rządzonym przez katolickich Habsburgów.
Tymczasem śmierć w zamieszkach poniósł kapral armii szwedzkiej prowadzący rekrutację na Śląsku, a posła szwedzkiego obraził urzędnik węgierski w Wiedniu. Zmusiło to Karola do wysłania listu do cesarza, w którym domagał się wydania urzędnika, wypłacenia odszkodowania za kaprala oraz cofnięcia uchwały o zamknięciu 130 świątyń luterańskich na Śląsku. Cesarz, wobec zmiennego powodzenia w toczącej się od 1702 roku wojnie, bliskości świetnej armii szwedzkiej i legendy niepokonanego dotąd młodego króla, zgodził spełnić wszystkie te warunki. W późniejszym czasie cesarz otrzymał list od papieża, w którym wyrażano niezadowolenie z powodu uległości wobec luteranina, na co odpisał: „Ojciec Święty może być zadowolony, że król Szwecji nie zażądał ode mnie, żebym przeszedł na protestantyzm, bo gdyby to zrobił, nie wiedziałbym, jak powinienem postąpić”.
Karol XII na tym jednak postanowił zakończyć swą europejską politykę i nie zdecydował się na udział w wojnie, pomimo poważnych rozmów jakie prowadził tak z księciem Marlborough, jak i posłem francuskim Jeanem Victorem de Besenvalem.
Pod koniec pobytu w Saksonii Karol XII zdecydował się odwiedzić Augusta, będącego zresztą jego kuzynem. Odłączywszy się od armii, podążył wraz z kilkoma drabantami do Drezna. Niecodzienne poczucie humoru sprawiło, że król postanowił zachować swoje „incognito” i wkroczył do miasta podszywając się pod zwykłego drabanta. Rozpoznał go jednak gen. Flemming i doprowadził do Augusta. Odwiedziny te mogły zakończyć się dla Karola tragicznie, bowiem w otoczeniu Augusta nie brakowało osób poważnie rozważających możliwość pochwycenia lub nawet zamordowania władcy szwedzkiego. Gdy później generałowie czynili mu z tego powodu wymówki, Karol uśmiechnął się i odparł: „Nie było żadnego niebezpieczeństwa, gdyż moja armia była w pobliżu”.
Szwedzki monarcha prowadził intensywną rekrutację w Rzeszy niemieckiej. Tłumy garnęły się do służby pod niepokonanym „Aleksandrem”, a wielu chętnych przysporzyła mu także interwencja w sprawie luteran śląskich. Wkraczając do elektoratu, Karol miał do dyspozycji ok. 19 tysięcy ludzi w armii polowej. W chwili przekraczania jego granic z powrotem miał pod sobą już 34 tysiące żołnierzy. Łącznie z jednostkami stacjonującymi w Polsce (korpus gen. Krassowa), armia szwedzka liczyła 44 tysiące żołnierzy.
Marsz na wschód |
Gdy Karol XII wyprawiał się na Moskwę, Polska wciąż była mocno podzielona. Wyraźna była granica wpływów: Wielkopolska, Prusy i Mazowsze wspierające Szwedów, zaś Małopolska w tym województwo ruskie sprzyjające Augustowi. Na ziemiach proszwedzkich stacjonowały garnizony i oddziały szwedzkie, na pozostałych – rosyjskie. Ponadto na Litwie króla szwedzkiego wspierały dwa najpotężniejsze rody tych ziem – Wiśniowieccy i Sapiehowie, ale drobna szlachta była im przeciwna. Walki jednak częściowo ustały, co wynikało z tego, że w roku 1708 konfederacja sandomierska była już mocno osłabiona, zaś Karol XII był zajęty inwazją na Rosję.
Transport ciała Karola XII, obraz Gustafa Cederströma (1884)
Plan był dość prosty. Główna armia, licząca nieco ponad 30 tysięcy żołnierzy miała przedrzeć się przez Litwę i kierować w stronę Moskwy. W tym samym czasie korpus generała Adama Ludwika Lewenhaupta, głównodowodzącego wojsk w Kurlandii, miał gromadzić zaopatrzenie i w odpowiednim momencie dołączyć do Karola. Trudności spotkały Szwedów już na samym początku kampanii. Maszerując przez pogranicze litewsko-mazowieckie, zbagatelizowali zagrożenie ze strony rdzennej ludności – Kurpiów. Stosując partyzancką walkę w puszczach Kurpiowszczyzny, zadali oni poważne straty armii szwedzkiej. Karol XII stracił ok. 1000 ludzi, kilka tysięcy koni oraz sporą ilość wozów taborowych. Po porażce w 1708 pod Leśną Szwedzi skierowali się na Ukrainę. Tam połączyli się ze zbuntowanym przeciwko Rosji hetmanem kozackim Iwanem Mazepą. Karol XII odniósł ranę podczas oblężenia Połtawy. Po klęsce pod Połtawą poniesionej w 1709 w starciu z wojskami Piotra I Wielkiego, uciekł do Turcji, gdzie został internowany w Varnițy w pobliżu Bender[1]. Namówił sułtana do ataku na Rosję (1710). Po zwycięstwie Turcji i zawarciu pokoju rosyjsko-tureckiego w Adrianopolu, został wydalony z Mołdawii w 1713. W przebraniu przedostał się do Szwecji.
Po przystąpieniu kolejnych państw do koalicji antyszwedzkiej Karol XII kontynuował wojnę. Zaatakował należącą do Danii Norwegię. Zginął w roku 1718 trafiony w głowę kulą karabinową podczas oblężenia twierdzy Fredrikshald w Norwegii. Był ostatnim władcą absolutnym w Szwecji.
Genealogia |
Prapradziadkowie | Jan I Wittelsbach | król Szwecji | Jan Adolf Holstein-Gottorp | elektor Saksonii | król Danii | elektor Brandenburgii | Wilhelm Braunschweig-Lüneburg | Ludwik Hessen-Darmstadt |
Pradziadkowie | Jan Kazimierz Wittelsbach | Fryderyk III Holstein-Gottorp | król Danii | Jerzy Braunschweig-Calenberg | ||||
Dziadkowie | król Szwecji | król Danii | ||||||
Rodzice | król Szwecji | |||||||
Karol XII (1682-1718), król Szwecji | ||||||||
Współczesność |
Współcześnie wielu miłośników historii Skandynawii tworzy dzieła artystyczne nawiązujące do Karola XII. Jednym z takowych jest szwedzki zespół Sabaton i ich płyta o nazwie Carolus Rex, wydana w 2012, którą nazwano na cześć króla. Znajduje się na niej także pięć utworów opowiadających o nim: The Carolean’s Prayer, Carolus Rex, Poltava, Long Live The King oraz Ruina Imperii.
Zobacz też |
- Biblia Karola XII
Przypisy |
↑ HISTORIC archeological discovery in Moldova. Swedish king's palace found in Varnita, „PUBLIKA.MD”, 16 lipca 2016 [dostęp 2017-06-28] (ang.).
Bibliografia |
- Anusik Zbigniew, Karol XII, Wyd. Ossolineum, Wrocław 2006, ISBN 83-04-04735-7.
| ||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Poprzednik Karol XI |  | książę Palatynatu-Zweibrücken 1697-1718 | | Następca Gustaw Samuel Wittelsbach |
Kontrola autorytatywna (osoba):
ISNI: 0000 0001 2132 677X
VIAF: 51697993
LCCN: n50046482
GND: 118560123
NDL: 00795064
SELIBR: 213500
BnF: 119632591
SUDOC: 027632873
NKC: jn20010525425
BNR: RUNLRAUTH77108701, RUNLRAUTH777661
NTA: 070605122
- WorldCat
