Egftnjytyk

Wrocław
plac
plac Kościelny
plac Grunwaldzki
Położenie na mapie Wrocławia plac plac Kościelny
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego plac plac Kościelny
Położenie na mapie Polski plac plac Kościelny
51°06′53,527″N 17°02′37,420″E/51,114869 17,043728
Multimedia w Wikimedia Commons

Kolegiata św. Krzyża i św. Bartłomieja

Kamienica nr 1

Pensjonat Jana Pawła II

Mur terenu z reliktami części północnej Zamku Piastowskiego i domem zakonnym (skrzyżowanie ul. św. Marcina (po lewej), Świętokrzyskiej (na wprost) i pl. Kościelnego)

Plac i kolegiata

Plac Kościelny we Wrocławiu (niem. An der Kreuzkirche) – plac położony we Wrocławiu na Ostrowie Tumskim, osiedlu Plac Grunwaldzki, w dawnej dzielnicy Śródmieście^[1][2][3]. Przy placu znajduje się między innymi Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja^[a] oraz Pomnik św. Jana Nepomucena^[1].

Historia |

W drugiej połowie XIII w. wytyczona została, m.in. w rejonie dzisiejszego placu, ulica Katedralna, w związku z przekazaniem części Ostrowa Tumskiego, niemal całej zachodniej jego części, Kapitule Świętokrzyskiej założonej 11 stycznia 1288 r.^[4][5]. Powstały dwa odrębne kolegia mansjonarzy dla wybudowanego tu kościoła: górnego św. Krzyża i dolnego św. Bartłomieja. Kapituła ta dopiero w 1376 r. musiała uznać zwierzchnictwo biskupa (kolegiata katedralna)^[5][6]. Wcześniej obie kapituły ze sobą konkurowały^[1]. Sam Kościół św. Krzyża i św. Bartłomieja ufundowany został w 1288 r. przez księcia Henryka IV Probusa, a jego budowla trwała do około 1400 r.^[7].

Plac obejmuje obszar, w którym powstała Kolegiata Świętego Krzyża. Był on intensywnie zabudowany już w trakcie budowy samej kolegiaty, a to z racji braku terenów. Kapituła Świętokrzyska, aby zapewnić komunikację z zamkiem i brzegiem rzeki Odry, zmuszona była wyburzyć część zabudowy przy placu w 1376 r. Kolejne przekształcenia obszaru przy placu objęły budowę murów i budynków towarzyszących kolegiacie. Były to wybudowana po północnej stronie wikaria i mansjonaria, po wschodniej stronie szkoła, a na południu wieżowy budynek nawiązujący do domu prepozyta i dziekanii katedralnej. Ten ostatni uznaje się za wyraz konkurencji między kapitułą świętokrzyską a kapitułą katedralną^[1], bowiem podobne dwa budynki przy ulicy Katedralnej należały do kapituły katedralnej. Wszystkie trzy budynki stanowiły w tym rejonie dominaty^[4]. Pozostałą zabudowę stanowiły w większości budynki o konstrukcji szkieletowej^[1].

W XVIII wieku zbudowano w miejscu mansjonarii świętokrzyskiej Orphanotropheum^[b][c][4]. Mur wokół kolegiaty rozebrano na początku XVIII wieku, dzięki czemu powstał obszerny plac. W konsekwencji tych robót odsłonięto fasadę Orphanotropheum^[1]. W latach 1730–1732 na placu wzniesiono pomnik św. Jana Nepomucena^{[1][4][7][8][9]} oraz rozebrano wieże rezydencjalne^[4]. Pomnik położony on jest na południe od kościoła^[1]. W 1810 r. Kapituła Świętokrzyska została zniesiona, majątek podczas procesu sekularyzacji przeszedł na skarb państwa. Sam kościół na placu stał się filialnym dla katedry^[5]. Kolejne znaczne przeobrażenia zabudowy placu nastąpiły pod koniec XIX wieku. Powstał wtedy na wschód od kościoła budynek Instytutu Fizyki a na północy trzy kamienice czynszowe^[1][2]. W latach 1885–1887 zburzono część zabudowy północnej pierzei dzięki czemu wytyczono ulicę św. Marcina w kierunku placu Bema^[10].

W wyniku walk pod koniec II wojny światowej w 1945 r. rejon ten uległ znacznemu zniszczeniu. W latach powojennych odbudowano tylko południową część placu. Pierzeję północną natomiast w całości włączono do Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego w ramach jego powiększenia^[1][2][11] w 1960 r. o około 1 ha^[11], rozbierając zniszczoną zabudowę, m.in. Instytutu Fizyki^[12]. Natomiast w latach 2000–2002 po stronie północno-wschodniej zbudowano budynek pensjonatu Jana Pawła II^{[d][1][13][14]}.

Nazwa |

Obecny Plac Kościelny do 1824 r. nie miał nadanej nazwy własnej. W tym właśnie roku otrzymał nazwę An der Kreuzkirche^[1]. Podobnie do imienia Kościoła Świętego Krzyża nawiązywała także ówczesna nazwa dzisiejszej ulicy Świętokrzyskiej – Kreuzstrasse^[15]. Po II wojnie światowej otrzymał współcześnie obowiązującą nazwę Plac Kościelny^[1].

Zabudowa i zagospodarowanie |

Centralnym elementem zabudowy placu jest Kościół Świętego Krzyża i św. Bartłomieja oraz figura św. Jana Nepomucena. Zachodnią, południową i wschodnią pierzeję placu stanowi zachowana lub odbudowana zabudowa historyczna tego rejonu Ostrowa Tumskiego. Znaczna część tej zabudowy przeznaczona jest dla potrzeb usług sakralnych oraz zamieszkania i administracji kościelnej. Natomiast północno-wschodni narożnik to współczesna zabudowa pensjonatu Jana Pawła II, a północna to ogrodzony teren Ogrodu Botanicznego^{[1][2][11][13][14][16]}.

Układ drogowy |

Do placu przypisane są drogi gminne o długości 264 m^[3]. W północnej części otaczają one Kościół Świętego Krzyża i św. Bartłomieja, a w południowej pomnik św. Jana Nepomucena^[17]. Obowiązuje tu ruch pieszy, z dopuszczeniem dojazdu do kościoła pojazdom specjalnym^[18]. W całym obszarze obowiązuje wykonywanie nawierzchni z kostki kamiennej lub klinkierowej w nawiązaniu do historycznych nawierzchni zabytkowych^[19].

Ulice powiązane z placem:

• 
  ulica Katedralna, stanowi główną oś komunikacyjną i urbanistyczną Ostrowa Tumskiego^[2][4], łącząc Most Tumski z Placem Katedralnym^[4], przebiega na południe od placu, stanowiąc jego południową granicę^[3][17][20],


• 
  ulica Świętego Marcina, wybiega na północny zachód z narożnika północno-zachodniego placu^[10][17][21],


• 
  ulica Świętokrzyska, wybiega na północ z narożnika północno-zachodniego placu^[17][22],


• 
  ulica Kanonia, wybiega na północ i dalej na wschód z narożnika północno-wchodniego placu^[12][17][23]
  


• 
  ulica Świętego Idziego, wybiega w kierunku wschodnim^[14][17][24].

Ochrona i zabytki |

Obszar, na którym położony jest Plac Kościelny, podlega ochronie w ramach zespołu urbanistycznego Ostrowia Tumskiego i wysp: Piaskowej, Bielarskiej, Słodowej i Tumskiej, wpisanego do rejestru zabytków pod nr rej.: 195 z 15.02.1962 r. oraz A/678/213 z 12.05.1967 r.^[25][26]. Inną formą ochrony tych obszarów jest ustanowienie historycznego centrum miasta, w nieco szerszym obszarowo zakresie niż wyżej wskazany zespół urbanistyczny, jako pomnik historii^[7][27]. Również miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego umieszcza ten obszar w strefie ścisłej ochrony konserwatorskiej^[28] i określa jako obszar o najwyższych wartościach krajobrazowych^[29]. Ochronie również podlega oś widokowa przebiegająca przez plac wzdłuż ulicy Katedralnej^[30].

Przy placu znajdują się następujące zabytki:

• 
  Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu^[a], rodzaj ochrony: rejestr zabytków, nr A/5256/44 z dn. 25.01.1962^[17][31]
  


• 
  figura Świętego Jana Nepomucena, rodzaj ochrony: rejestr zabytków, nr 36 z 29.03.1949^[32]
  


• dom parafialny^[e], rodzaj ochrony: M.p.z.p., GEZ^[17]
  

Ponadto w najbliższym sąsiedztwie placu znajdują się następujące zabytki:

• Orphanotropheum^[c], rodzaj ochrony: rejestr zabytków, nr 90 z 29.03.1949 i A/2891/46 z dn. 25.01.1962^[17][33]
  


• dom parafialny kościoła św. Krzyża, obecnie budynek mieszkalno-usługowy^[f], rodzaj ochrony: rejestr zabytków, nr A/2901/51 z dn. 25.01.1962^[17][33]
  


• 
  Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego^[g], rodzaj ochrony: rejestr zabytków, nr A/2374/2094 z 5.02.1974^[11][17][32]
  


• kanonia kapituły świętokrzyskiej^[h], rodzaj ochrony: rejestr zabytków, nr A/2892/50 z dn. 25.01.1962^[17][33],


• relikty części północnej Zamku Piastowskiego z domem zakonnym Zgromadzenia Sióstr Szkolnych De Notre Dame oraz z budynkiem szkolnym (Liceum św. Anny 1891), ob. klasztor Zgromadzenia Sióstr Szkolnych De Notre Dame i Dom Gościnny^[i], rodzaj ochrony: rejestr zabytków, nr rej.: 143 (?) z 4.11.1968 i A/5348/93 z dn. 12.02.1962^[17][34].

Zobacz też |

• Historia Wrocławia


• Architektura Wrocławia

Uwagi |

Przypisy |

Bibliografia |

1. Gminna Ewidencja Zabytków - System Informacji Przestrzennej, Wrocław: Dział Systemu Informacji Przestrzennej Biura Rozwoju Wrocławia, 2018 [dostęp 2018-03-23]  (pol.).


2. JanJ. Harasimowicz JanJ. (red.), Encyklopedia Wrocławia, wyd. III poprawione i uzupełnione, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006, ISBN 83-7384-561-5, ​ISBN 978-83-7384-561-9​  (pol.).


3. Niemiecko-polski słownik nazw ulic, Wratislavia.net, 2012 [dostęp 2016-07-19]  (pol.).


4. Uchwała XIII/442/99 RADY MIEJSKIEJ WROCŁAWIA z dnia 21 października 1999 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru - OSTRÓW TUMSKI - WYSPY - OGRÓD BOTANICZNY we Wrocławiu., „uchwały RMWr.”, Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miejskiego Wrocławia / Akty Prawne; Dziennik Urzędowy Województwa Dolnośląskiego z 26 stycznia 2000 r. Nr 3, poz.24.; Biuletyn Urzędowy RMW z 30 października 1999 r. Nr 9, poz.401., Wrocław , 21 października 1999 [dostęp 2018-04-16]  (pol.).


5. Wrocław – zespół historycznego centrum, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 18 kwietnia 2013 [dostęp 2016-11-30]  (pol.).


6. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, Województwo dolnośląskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 grudnia 2017 [dostęp 2018-03-23]  (pol.).


7. Wykaz dróg przebiegających przez miasto Wrocław, „ZDiUM/Infrastruktura/Ulice”, Ewa Iwanska, sporządziła Jolanta Gac /NOXE/, Zarząd Dróg i Utrzymania Miasta, Wrocław , 16 lutego 2018 [dostęp 2018-03-23]  (pol.).


8. 
   M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 425 Zarządzenie Prezydenta RP z 8 września 1994 roku, 1994 [dostęp 2016-11-30]  (pol.).
   

Linki zewnętrzne |

• Plac Kościelny, fotopolska.eu [dostęp 2018-03-21]  (pol.).


• pl. Kościelny, dolny-slask.org.pl (Wratislaviae Amici) [dostęp 2018-03-21]  (pol.).


• Plac Kościelny, wikimapia.org [dostęp 2018-03-23]  (pol.).


• Plac Kościelny - panorama, panoramy.zbooy.pl, 12 listopada 2008 [dostęp 2018-04-16]  (pol.).