Lutowiska
| |||
| |||
 | |||
Państwo |  Polska | ||
Województwo | podkarpackie | ||
Powiat | bieszczadzki | ||
Gmina | Lutowiska | ||
Sołectwo | Lutowiska | ||
Liczba ludności (2011) | 762[1][2] | ||
Strefa numeracyjna | 13 | ||
Kod pocztowy | 38-713 | ||
Tablice rejestracyjne | RBI | ||
SIMC | 0356205 | ||
Położenie na mapie gminy Lutowiska   Lutowiska | |||
Położenie na mapie Polski  Lutowiska | |||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  Lutowiska | |||
Położenie na mapie powiatu bieszczadzkiego  Lutowiska | |||
 49°15′04″N 22°41′45″E/49,251111 22,695833 | |||
Droga wojewódzka biegnąca przez Lutowiska
Budynek pochodzący z pocz. XX w. Na początku mieszczący Hotel Penera, później szkołę żydowską. Po wojnie placówka WOP. Obecnie w remoncie.
Kościół w Lutowiskach
Nieistniejąca obecnie cerkiew greckokatolicka w Lutowiskach – stan w 1968
Pomnik ku czci pomordowanych Żydów i Romów – mieszkańców Lutowisk i okolic
Cmentarz żydowski w Lutowiskach
Stary cmentarz katolicki w Lutowiskach
Ruiny synagogi kahalnej w Lutowiskach.
Lutowiska (1944–1957 Szewczenko[3]) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie bieszczadzkim, w gminie Lutowiska[4][5]. Leży nad potokiem Smolnik, na styku pasm Ostre i Otryt przy drodze wojewódzkiej nr 896; siedziba gminy Lutowiska.
Wieś jest siedzibą sołectwa, w którego skład wchodzą również miejscowości Smolnik, Żurawin i obszar nieistniejącej już wsi Krywka.
Lutowiska uzyskały lokację miejską przed 1742 rokiem, zdegradowane przed 1919 rokiem[6].
Spis treści
1 Nazwa miejscowości
2 Historia
3 Demografia
4 Zabytki
5 Zobacz też
6 Przypisy
7 Bibliografia
8 Linki zewnętrzne
Nazwa miejscowości |
Nazwa miejscowości wykazywała w przeszłości znaczne wahania językowe. Najstarszą jej znaną formą są Letowiszcza (Lethawyszcza 1484, Lyetowyszcza 1515), później Letowiszcze (Letovysce 1494), Latowiszcze (1649), Litowiska (1589) i Litowisko (1678). Dzisiejsza postać nazwy pojawia się dopiero w zapisie z 1828 r. Nazwa pochodzi z jęz. ukraińskiego (l’itowyszcze – „miejsce wypędzania i wypasu bydła w lesie”)[7].
Odgórne zmiany nazwy w XVIII w. (Urbanice) i XX w. (Szewczenko) nie utrzymały się.
Historia |
Osada powstała w X w. Właścicielami osady byli do 1553 Piotr Kmita Sobieński, a następnie do 1579 Barbara Kmita z Herburtów (wdowa po Piotrze Kmicie). Lokacja osady na prawie wołoskim nastąpiła w 1580. Właścicielem po śmierci Barbary Kmity w 1580 został jej brat – Stanisław Herburt (s. Jana) – kasztelan lwowski. W 1589 właścicielem Lutowisk był jeszcze Stanisław Herburt, a potem Erazm Herburt; w 1620 Iwan Polański; w 1663 Polańscy (Piotr z Terenowy Polański).
Lutowiska kupił następnie Bazyli Ustrzycki i przekazał je w posagu córce Mariannie, zamężnej z Szymonem Urbańskim – łowczym kamienieckim. W latach trzydziestych właścicielem osady był XVIII w. Michał Urbański, podczaszy żydaczowski. W 1739 roku erygował parafię w Cisnej, gdzie też był dziedzicem.
W 1742 roku Lutowiska otrzymały od Augusta III, prawo odbywania 10 jarmarków rocznie, a nazwę miejscowości zmieniono na Urbanice, aby uczcić właściciela Ludwika Urbańskiego. Nowa nazwa nie przyjęła się.
Majątek w Lutowiskach przejęli następnie Górscy. I tak w 1779 – właścicielem był Józef Górski, w 1819 – Ignacy Górski, 1828–1848 – Józef Górski. Hrabia Ksawery Konarski, uczestnik powstania listopadowego z 1831, był właścicielem dóbr Lutowiska.
21 lutego 1846 powstańcy z południowej części obwodu sanockiego zmierzali na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustianowej. Po zniesieniu pańszczyzny w 1848 nastąpiło rozdrobnienie gruntów oraz upadek majątków pozbawionych darmowej siły roboczej. Licytowane majątki przejęli przedsiębiorcy drzewni, budując tartaki. Córka Ksawerego Konarskiego, hr. Aleksandra Krasicka z d. Konarska, dziedziczka tej miejscowości, uczestniczka powstania styczniowego z 1863, ukrywała zbiegów w swoim majątku w Lutowiskach. W 1868 Lutowiska były własnością Franciszka Konarskiego, a pod koniec XIX w. właścicielem Lutowisk był hrabia Stanisław Konarski.
25 stycznia 1915 w bitwie pod Lutowiskami Austriacy (w 30 stopniowym mrozie) rozbili rosyjską kawalerię chana Nachiczewskiego. W czasie tych walk Lutowiska zostały spalone, zaś wielu jej mieszkańców zginęło lub zostało przez Rosjan wywiezionych na Syberię za sprzyjanie Austrii.
W maju 1919 roku Ukraińcy wycofali się w rejon Hołowiecka, a do Lutowisk wkroczyło Wojsko Polskie pod dowództwem kapitana Rawskiego. Lutowiska utraciły prawa miejskie w 1919 roku, ale do II wojny światowej stanowiły okoliczne centrum handlowe i administracyjne.
W latach 1939–1941 miejscowość na mocy paktu niemiecko-radzieckiego z 23 sierpnia 1939 należała do ZSRR. Sowieci przeprowadzili nacjonalizację, która dotknęła przede wszystkim zamożniejsze grupy społeczne – Żydów i Polaków. Miejscowemu przedsiębiorcy Januszowi Ziółkowskiemu odebrano olejarnię, tartak i jedyną bieszczadzką spalinową elektrownię (Ziółkowski zelektryfikował Lutowiska zaledwie dwa lata wcześniej). Od października 1939 do sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy w powiecie sanockim.
W czerwcu 1941 roku miejscowość została zajęta przez Niemców. W czerwcu 1942 Johann Bakcer i Arnold Doppke – gestapowcy, którzy przybyli z Ustrzyk Dolnych – rozstrzelali ok. 650 miejscowych Żydów, Polaków i 30 Romów. Na miejsce kaźni ofiary spędziła i zwiozła Ukraińska Policja Pomocnicza. Po zlikwidowaniu Żydów spalono ich zabudowania, czyli całą drewnianą zabudowę położoną przy rynku oraz synagogi. W 1943 rozstrzeliwano ludność w wąwozie za Kościołem. W egzekucjach brali udział gestapowcy Juni i Henemilck. 18 lipca 1944 Niemcy wywieźli volksdeutschów, administrację, nadleśnictwo, pracowników kopalni ropy i wszystkich, którzy mogli im się przydać. 20-22 lipca 1944 bojówki UPA wymordowały w Lutowiskach polskie rodziny Górali, Góraszewskich, Kukurowskich, Raszowskich, Samborskich, Ziółkowskich, Federeszczaka.
W latach 1944–1951 Lutowiska należały do Związku Radzieckiego i zostały przemianowane na Szewczenko. W czasie przynależności Lutowisk do ZSRR (1944–1951) świątynia katolicka w Lutowiskach uległa całkowitej dewastacji. Nabożeństwa musiały odbywać się w cerkwi aż do 1963 roku, do gruntownego remontu zorganizowanego przez pierwszego powojennego proboszcza ks. Antoniego Zawiszę.
Lutowiska znalazły się ponownie w Polsce w 1951 roku w ramach umowy o zamianie granic. Ludność dotychczas tu zamieszkującą wysiedlono. Miejscem przesiedlenia 274 rodzin (1043 osób) stała się wieś Dudczany w kołchozie Krasnoflotiec nad dolnym Dnieprem, prawie tysiąc kilometrów na południowy wschód od Bieszczadów. Do Szewczenka przesiedlono natomiast polskich mieszkańców z Sokalszczyzny i Hrubieszowszczyzny. Pierwotną nazwę Lutowiska przywrócono dopiero w 1957 roku. Za PRL w miejscowości funkcjonowało kino Strażnica.
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego. W miejscowości działało państwowe gospodarstwo rolne – Państwowe Przedsiębiorstwo Rolne Lutowiska[8].
W miejscowości ma siedzibę rzymskokatolicka parafia Świętego Stanisława Biskupa.
Demografia |
- 1921 Lutowiska zamieszkiwało 2125 osób (w 261 domach mieszkalnych):
- 1220 wyznania mojżeszowego
- 769 wyznania greckokatolickiego
- 136 wyznania rzymskokatolickiego
- 1939 – 3468 osób
Zabytki |
W rejestrze zabytków:
Kościół pw. św. Stanisława Biskupa w Lutowiskach – neogotycki kościół pw. św. Stanisława Biskupa (1911-20)
Stary cmentarz katolicki – cmentarz służący katolikom obu obrządków między XVIII a XX wiekiem- drewniana willa sprzed I wojny światowej
Pozostałe:
Cerkiew św. Michała Archanioła w Lutowiskach – nieistniejąca cerkiew greckokatolicka
Synagoga kahalna w Lutowiskach – nieistniejąca synagoga
Synagoga w Lutowiskach – nieistniejąca synagoga
Cmentarz żydowski w Lutowiskach założony w drugiej połowie XVIII wieku, na którym zachowało się co najmniej 500 macew
- Pomnik ku czci pomordowanych Żydów i Romów
Zobacz też |
- Skorodne
- Stuposiany
- umowa o zamianie granic (1951)
Przypisy |
↑ Portal polskawliczbach.pl
↑ GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2018-03-04].
↑ Zarządzenie nr 144 Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 1957 w sprawie zmiany nazw niektórych miejscowości w województwach rzeszowskim i warszawskim (M.P. z 1957 r. nr 51, poz. 322).
↑ GUS. Wyszukiwarka TERYT
↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 48–49.
↑ K. Rymut: Nazwy miast Polski, Ossolineum 1987, s. 137.
↑ Internetowy System Aktów Prawnych.
Bibliografia |
Tadeusz Budziński, Bieszczady, Warszawa 1985.- Stanisław Kryciński, Bieszczady – słownik krajoznawczo-historyczny, Warszawa 1996.
- Stanisław Kryciński, Cerkwie w Bieszczadach, Pruszków 1995.
- Marek Motak, Marcin Szyma, Bieszczady i Pogórze Przemyskie, Pruszków 2005.
Bieszczady – przewodnik dla prawdziwego turysty, praca zbiorowa, red. Paweł Łuboński, Pruszków 2006.- Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim, Lwów 1919.
- Piotr Szechyński, Na rowerze. Bieszczady, Pruszków 2007.
- Kartoteki WKOPWiM w Krośnie.
Linki zewnętrzne |
Lutowiska w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. V: Kutowa Wola – Malczyce. Warszawa 1884.
Cmentarz greckokatolicki w Lutowiskach – opis i fotogaleria
Cmentarz żydowski w Lutowiskach – opis i fotogaleria
| |||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
