Egftnjytyk

Ten artykuł dotyczy Mikołaja Kopernika. Zobacz też: Kopernik.

Mikołaj Kopernik
Portret z Sali Mieszczańskiej w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu
Data i miejsce urodzenia	19 lutego 1473 Toruń
Data i miejsce śmierci	21 maja 1543 Frombork
Przyczyna śmierci	udar mózgu
Miejsce spoczynku	bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja we Fromborku
Zawód, zajęcie	astronom, lekarz, ekonomista
Edukacja	Akademia Krakowska, Uniwersytet Boloński, Uniwersytet Padewski
Rodzice	Mikołaj Kopernik i Barbara Watzenrode
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach

Mikołaj Kopernik
Kraj działania	Prusy Królewskie (Korona Królestwa Polskiego)
Data i miejsce urodzenia	19 lutego 1473 Toruń
Data i miejsce śmierci	21 maja 1543 Frombork
doktor nauk prawnych w zakresie prawa kanonicznego
Specjalność: astronomia
Alma Mater	Akademia Krakowska Uniwersytet Boloński Uniwersytet Padewski

.mw-parser-output table.duchowny-ksiadz td.naglowek{color:white!important;background:black!important}.mw-parser-output table.duchowny-biskup td.naglowek{color:white!important;background:#E56DC4!important}.mw-parser-output table.duchowny-patriarcha td.naglowek{color:white!important;background:#BA55D3!important}.mw-parser-output table.duchowny-kardynal td.naglowek{color:white!important;background:#FF2400!important}.mw-parser-output table.duchowny-papiez td.naglowek{color:black!important;background:gold!important}.mw-parser-output table.duchowny-cywil td.naglowek{color:black!important;background:#C0C0C0!important}.mw-parser-output table.duchowny-ksiadz tr.naglowek{color:white!important;background:black!important}.mw-parser-output table.duchowny-biskup tr.naglowek{color:white!important;background:#E56DC4!important}.mw-parser-output table.duchowny-patriarcha tr.naglowek{color:white!important;background:#BA55D3!important}.mw-parser-output table.duchowny-kardynal tr.naglowek{color:white!important;background:#FF2400!important}.mw-parser-output table.duchowny-papiez tr.naglowek{color:black!important;background:gold!important}.mw-parser-output table.duchowny-cywil tr.naglowek{color:black!important;background:#C0C0C0!important}

Mikołaj Kopernik
kanclerz kapituły warmińskiej
Okres sprawowania	1510–1513, 1524–1526, 1529
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Multimedia w Wikimedia Commons

Mikołaj Kopernik ⁱ, łac. Nicolaus Copernicus^[a], niem. Nikolaus Kopernikus (ur. 19 lutego 1473 w Toruniu, zm. przed 21 maja^[b]1543 we Fromborku) – polski^[c]astronom, autor dzieła De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich)^[d] przedstawiającego szczegółowo i w naukowo użytecznej formie heliocentryczną wizję Wszechświata. Wprawdzie koncepcja heliocentryzmu pojawiła się już w starożytnej Grecji (jej twórcą był Arystarch z Samos^[1]), to jednak dopiero dzieło Kopernika dokonało przełomu i wywołało jedną z najważniejszych rewolucji naukowych od czasów starożytnych, nazywaną przewrotem kopernikańskim^[2].

Był renesansowym polihistorem, poza astronomią zajmował się również matematyką, prawem, ekonomią, strategią wojskową, astrologią^[3], był także lekarzem oraz tłumaczem.

Generalny administrator biskupstwa warmińskiego po zgonie biskupa Fabiana Luzjańskiego, komisarz Warmii w 1521 r., kanclerz kapituły katedralnej warmińskiej w latach 1511–1513, 1520, 1524–1525, 1529, opiekun stołu kapitulnego w latach 1526–1532, zarządca kasy aprowizacyjnej w 1513, poseł lub wizytator dóbr kapitulnych w latach 1511, 1521–1522, 1531–1537, 1539, kanonik warmińskiej kapituły katedralnej od 1497 r.^[4], od 1503 do 1538 scholastyk wrocławskiej Kolegiaty Świętego Krzyża i św. Bartłomieja.

Rodzina

 Osobny artykuł: Rodzina Mikołaja Kopernika.

Mikołaj Kopernik urodził się 19 lutego 1473 w Toruniu, przy ul. św. Anny (obecnie ul. Kopernika nr 15^[5], choć według niektórych badaczy jak np. Karol Górski istnieje pogląd, że był to dom nr 17)^[6], w rodzinie kupca Mikołaja i Barbary pochodzącej z rodziny Watzenrode (zm. po 1495). Miał troje starszego rodzeństwa: brata Andrzeja (ur. ok. 1465), siostry Barbarę (ur. ok. 1469) oraz Katarzynę (ur. ok. 1471)^[7].

Ród Koperników pochodził ze śląskiej wsi Koperniki nieopodal Nysy^[8]. W XIV wieku członkowie tej rodziny osiedlali się w miastach księstw śląskich (Ząbkowice, Nysa, Wrocław, Zgorzelec), następnie w dużych miastach Polski (Kraków – 1367, Lwów – 1439) i państwa zakonu krzyżackiego (Toruń – 1400)^[9]. Ojciec astronoma Mikołaj Starszy wywodził się z krakowskiej linii rodziny, która została przyjęta do prawa miejskiego pod koniec XIV wieku. W źródłach jest po raz pierwszy poświadczony w 1448 jako krakowski kupiec, prowadzący handel miedzią z Gdańskiem^[10]. W czasie wojny trzynastoletniej, w sierpniu 1454, brał udział w negocjacjach finansowych pomiędzy kardynałem Zbigniewem Oleśnickim a miastami pruskimi. Około 1458 przeniósł się do Torunia, gdzie około 1460 zawarł małżeństwo z Barbarą Watzenrode^[10].

Edukacja i młodość

Edukacja początkowa

W 1480 roku Kopernikowie przeprowadzili się z domu przy ulicy św. Anny do kamienicy przy Rynku Staromiejskim 36 (tzw. Kamienica Pod Lwem lub Kamienica Lazurowa)^[5]. Pomimo że nie zachowały się żadne teksty astronoma w języku polskim, bez wątpliwości znał on ten język na równi z niemieckim i łaciną^[e][11].
Najprawdopodobniej Mikołaj Kopernik ukończył pierwsze nauki w szkole parafialnej przy kościele śś. Janów w Toruniu^[12]. Zdaniem niektórych historyków, takich jak Ludwik Birkenmajer, pod koniec XV wieku pobierał nauki we Włocławku^[13]. Nauczycielem przyszłego astronoma, wówczas jeszcze młodzieńca, mógł być kanonik włocławski Mikołaj Wodka z Kwidzyna, doktor medycyny zajmujący się również astronomią i astrologią, jeden z domniemanych konstruktorów zegara słonecznego znajdującego się na katedrze włocławskiej^[14]. Teoria ta jest jednak mało prawdopodobna, matka astronoma bowiem po śmierci męża w 1483 nie wyprowadziła się z Torunia^[15]. Istnieje jeszcze hipoteza, że Mikołaj wraz z Andrzejem uczęszczali do szkoły Braci Wspólnego Życia w Chełmnie, jednak jest ona kwestionowana z uwagi na niską rangę szkoły i biedę panującą w mieście^[16]. Szkoła ta uważana była za najlepszą w Prusach Królewskich^[17].

Studia w Krakowie

Dzięki protekcji Łukasza Watzenrodego w roku 1491 Andrzej i Mikołaj Kopernikowie rozpoczęli studia na Akademii Krakowskiej^[18] (Mikołaj podpisał się Nicolaus Nicolai de Thuronia, co z łaciny oznacza: „Mikołaj, syn Mikołaja, z Torunia”)^[19]. Czasy jego krakowskich studiów przypadły na okres świetności tzw. krakowskiej szkoły astronomiczno-matematycznej – wykładali tam m.in.: Marcin Król z Przemyśla, Marcin Bylica z Olkusza, Maciej z Miechowa, Jan z Głogowa czy Wawrzyniec Korwin^[15]. Jednym z nauczycieli astronomii Kopernika był wówczas Wojciech z Brudzewa, który nie prowadził zajęć na uczelni, ale wykładał prywatnie poza Akademią^[20]. Mikołaj studiował na jednym roku z Pawłem z Krosna, Piotrem Tomickim i Bernardem Wapowskim z Radochoniec, z którym przyjaźnił się do końca życia^[15]. Studia ukończył w 1495, bez uzyskania żadnego tytułu, gdyż utrudniłoby to kontynuowanie nauki we Włoszech, dokąd wyjechał z bratem dzięki wsparciu finansowemu Łukasza Watzenrodego^[21].

Święcenia

Prawdopodobnie w okresie studiów w Krakowie otrzymał niższe święcenia, bowiem 26 sierpnia 1495 został kanonikiem warmińskim^[22]. Wbrew powszechnej opinii nie posiadał on jednak święceń kapłańskich, a założenie takie było wynikiem pomyłki XX-wiecznego kopernikologa, Lino Sighnolfiego^[23]. Odnalazł on dokument, datowany na 20 października 1497, na którym widniał napis „Nicolaus Copernig, canonicus Vuermiensis (...), presbiter constitutus”, co się tłumaczy: „Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński (...) stawiwszy się jako ksiądz”^[23]. Powtórne badanie tego dokumentu wykazały jednak, że Sighnolfi błędnie odczytał napis, który brzmiał „Nicolaus Copernig, canonicus Vuermiensis (...), personaliter constitutus”, czyli „Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński (...) stawił się osobiście”^[23]. Innym powodem, dla którego należy wątpić w wyższe święcenia, był fakt, że kapłanom nie wolno było wówczas trudnić się medycyną^[24]. Zdaniem większości kopernikologów astronom nie objął od razu kanonikatu (albo objął, ale wobec oporu kapituły warmińskiej – zrezygnował) i faktycznie odzyskał tytuł dopiero 20 października 1497^[25].

Studia we Włoszech

Dzięki staraniom wuja Łukasza w 1496 rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Bolonii, wpisując się w styczniu 1497 do albumu nacji niemieckiej bolońskiego Uniwersytetu Jurystów^[26]. Uniwersyteckie nacje były luźnymi korporacjami, grupującymi studentów według bardzo ogólnych kryteriów geograficznych, a nie narodowych. Do nacji niemieckiej zaliczano wówczas m.in. Polaków, Czechów i Węgrów. Przyjaciółmi Mikołaja z tamtego okresu byli m.in.: przyszły poeta Ermico Caiado i kanonik Erhard Truchsess. Wykładowcami przyszłego astronoma z zakresu prawa byli m.in. filozof Alessandro Achillini, latynista Antonio Urceo czy kanonista Antonio Burgos, choć tematy prawnicze niezbyt interesowały Kopernika^[27]. Nauczycielami, którzy wywarli na niego największy wpływ, byli: astronom Dominik Maria Novara, geograf Marek z Benewentu i malarz Francesco Francia^[28]. Według Birkenmajera lektura dzieła Novary De motu octavae spherae wywarła wpływ na myśl kopernikańską^[28].

20 października 1497 Kopernik pełnoprawnie objął kanonię warmińską, co zapewniło mu utrzymanie do końca życia (władzę sprawował poprzez Andrzeja Cletza i Krzysztofa Tapiaua)^[28]. W 1500 odbył wraz z bratem Andrzejem Kopernikiem podróż do Rzymu, gdzie wygłosił kilka prywatnych wykładów^[28]. Tam, w nocy z 5 na 6 listopada 1500, obserwował zaćmienie Księżyca^[29]. W 1501 na krótko powrócił na Warmię, po czym 28 sierpnia 1501 uzyskał zgodę kapituły warmińskiej na rozpoczęcie kolejnych studiów medycznych na Uniwersytecie w Padwie, kontynuując studia prawnicze^[29]. Wraz z bratem Andrzejem wkrótce udał się do Italii.

Wśród historyków istnieje spór, gdzie i kiedy Kopernik zaczął studia medyczne i czy skończył studia prawnicze jeszcze w Bolonii czy już w Padwie^[30]. Dominuje pogląd, że Kopernik uzyskał w Bolonii magisterium sztuki, ale studiował tam także przez rok medycynę^[30]. Po przyjeździe do Padwy wznowił studia medyczne, gdzie wykładowcami byli m.in.: Andrea Alpago, Gabriele Zerbi, Giovanni d’Aquila z Lanciano i Pietro Trapolin^[30]. Wbrew treści epitafium na grobie Kopernika we Fromborku astronom nigdy nie uzyskał stopnia doktora medycyny^[31]. Najprawdopodobniej uzyskał on stopień licencjata, który pozwalał mu na prowadzenie praktyki lekarskiej, co przemawia za twierdzeniem, że studiował medycynę przez rok w Bolonii i kontynuował studia w Padwie przez dwa lata^[31][32]. W Padwie Kopernik studiował także filologię grecką, której uczył się od Niccolò Leonico Tomeo i pod jego wpływem zaczął tłumaczyć z greckiego na łacinę wiersze Teofilakta Symokatty^[33]. Latem 1503 roku dobiegał koniec jego studiów i podjął się on obrony doktoratu z prawa kanonicznego na Uniwersytecie w Ferrarze – pomyślny egzamin doktorski odbył się 31 maja 1503^[33].

Przed 10 stycznia 1503 Kopernik objął scholasterię wrocławską św. Krzyża^[34].

Dorosłe życie

Pobyt w Lidzbarku

Mikołaj Kopernik powrócił do Polski pod koniec 1503 roku i w kilku następujących latach towarzyszył swojemu wujowi biskupowi warmińskiemu Łukaszowi Watzenrode^[35]. Dopiero w 1507 roku astronom został na stałe skierowany do Lidzbarka, by wspierać swojego wuja^[36]. Brał udział prawie we wszystkich czynnościach dyplomatycznych i administracyjnych biskupa, uczestniczył m.in. w zjazdach stanów Prus Królewskich^[37]. Najprawdopodobniej był obecny na koronacji Zygmunta I Starego w katedrze wawelskiej 7 stycznia 1507, natomiast w 1509 uczestniczył w sejmie krakowskim^[38]. Ponieważ Kopernik był angażowany do niemal wszelkich spraw dyplomatycznych, sądowych i administracyjnych, nie pozostawało mu wiele czasu na sprawy naukowe^[39]. Zajmował się on tam głównie czytaniem, bowiem Lidzbark posiadał dobrze wyposażoną bibliotekę^[40]. W tym okresie Kopernik dokończył tłumaczenie Listów Symokatty i sporządził mapy Prus i Warmii^[41].

Prawdopodobnie Łukasz Watzenrode chciał, by jeden z jego siostrzeńców objął po nim biskupstwo, jednak Andrzej w 1507 roku zachorował na trąd i wyjechał do Włoch na leczenie^[36]. Wobec takich okoliczności biskup Watzenrode chciał przygotować Mikołaja do sakry, jednak astronom odmówił, wybierając karierę naukową^[24]. Prawdopodobne jest, że brak chęci przyjęcia święceń kapłańskich przez Mikołaja Kopernika spowodował konflikt pomiędzy nim a wujem – na tyle ostry, że w pierwszej połowie 1510 roku astronom opuścił Lidzbark i przeniósł się do Fromborka^[42]. Od 8 listopada 1510 do 8 listopada 1513 pełnił tam rolę kanclerza kapituły^[43].

5 kwietnia 1512 uczestniczył w wyborze nowego biskupa warmińskiego Fabiana Luzjańskiego^[44]. Król Zygmunt I Stary sprzeciwił się temu wyborowi i zaczął negocjować z kapitułą warmińską^[44]. W wyniku negocjacji prowadzonych przez Jana Scultetiego ustalono, że król zaakceptuje Luzjańskiego, ale po jego śmierci kapituła ma przedłożyć królowi pełną listę kanoników, z których ten wybierze czterech faworytów^[44]. Kopernik, wraz z 7 kanonikami, podpisał 7 grudnia 1512 tzw. układ w Piotrkowie, który gwarantował kapitule prawo wyboru biskupa spośród 4 faworytów królewskich, przy czym musieli oni pochodzić z Prus^[44]. Następnie kanonicy złożyli przysięgę wierności królowi Polski^[44]. Wśród kanoników formował się opór wobec ingerencji króla, a jednym z opozycjonistów był Andrzej Kopernik, który pomimo choroby w 1512 powrócił do kraju. Kapituła odmówiła mu przyznania kanonii, natomiast rok później Mikołaj zrzekł się funkcji kanclerza^[45].

Pobyt w Olsztynie

Nowym kanclerzem kapituły został Tiedemann Giese, natomiast sam astronom w 1516 został administratorem dóbr kapituły i sprawował ten urząd do 1519, rezydując w Olsztynie^[46]. Stąd w latach 1516–1521 zarządzał folwarkami kapituły w komornictwach olsztyńskim i melzackim. W latach 1516–1519 przeprowadził zakrojoną na szeroką skalę akcję kolonizacji opuszczonych łanów we wsiach będących w posiadaniu kapituły^[47]. Świadectwem tego są sporządzone przez niego regesty Locationes mansorum desertorum^[48]. Kiedy wybuchła wojna polsko-krzyżacka 1519–1521, 4 stycznia 1520 astronom, wraz z Janem Scultetim, został oddelegowany do negocjacji z wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego Albrechtem Hohenzollernem (bezskutecznych)^[47]. Wkrótce potem, 21 stycznia, Frombork, w którym przebywał Kopernik, został napadnięty i spalony przez Krzyżaków^[47]. Wobec opuszczenia Warmii przez większość członków kapituły na barkach Kopernika spoczęło zadanie obrony zamków warmińskich^[49]. W 1520 został mianowany administratorem dóbr Olsztyna (rezydując na zamku w Olsztynie) i wysłał do Zygmunta Starego list z prośbą o wsparcie wojskowe, który jednak został przechwycony przez Krzyżaków^[50]. Jednakże król inną drogą dowiedział się o zagrożeniu głównej twierdzy w południowej Warmii i w końcu listopada 1520 nadesłał posiłki – stu zbrojnych pod dowództwem Henryka Peryka z Janowic^[51]. Kopernik zwracał się także o pomoc do Jana Scultetiego z Elbląga, którą uzyskał i dzięki temu udało mu się obronić miasto^[52]. Albrecht Hohenzollern, przegrywając wojnę, został zmuszony do zawarcia czteroletniego rozejmu, 5 kwietnia 1521^[52]. W tym samym roku Mikołaj przestał być administratorem dóbr kapituły i 20 sierpnia został komisarzem Warmii^[53].

18 marca 1522 na Sejmie Stanów Pruskich w Grudziądzu Kopernik wystąpił z napisaną przez siebie mową Querela Capituli contra magistrum Albertum et eius ordinem super iniuriis irrogatis 1521 sub indutiis belli (Skarga kapituły na mistrza Albrechta i jego zakon z powodu krzywd wyrządzonych w 1521 podczas zawieszenia broni)^[54]. Na początku 1523, zaraz po śmierci biskupa Fabiana Luzjańskiego, Kopernik został mianowany generalnym administratorem biskupstwa warmińskiego i sprawował tę funkcję przez 8 miesięcy^[55]. 14 kwietnia 1523, spośród czterech kandydatów królewskich, kapituła wybrała nowym biskupem Maurycego Ferbera, natomiast Kopernik ponownie został kanclerzem kapituły na lata 1524–1525^[56]. Po zakończeniu kadencji został oddelegowany jako poseł na sejmik warmiński, gdzie potępił reformację, a w 1529 po raz ostatni pełnił funkcję kanclerza kapituły warmińskiej^[57].

Pobyt we Fromborku

Po powrocie do Fromborka Kopernik mógł spokojnie oddać się pracy naukowej. Według jego biografów żył bardzo skromnie, poniżej przeciętnej pozostałych kanoników^[58]. Wśród kanoników była najliczniejsza grupa z Gdańska; z Torunia był tylko Kopernik i Snellenberg, a z Elbląga nie było nikogo^[58]. Ponadto nikt nie podzielał astronomicznych zainteresowań Mikołaja, zatem musiał się on czuć samotnie^[58]. Był za to ceniony jako ekonomista i lekarz^[59]. W swoim księgozbiorze posiadał pozycje m.in. Valescusa z Taranty czy Arnolda de Villanovy^[60]. Po śmierci biskupa warmińskiego Maurycego Ferbera, zgodnie ze zwyczajem, król przesłał cztery nazwiska do kapituły, aby spośród nich wybrać nowego ordynariusza^[61]. Byli to: Jan Dantyszek (niezatwierdzony koadiutor Ferbera), Jan Timmermann (siostrzeniec Ferbera), Achacy von der Trenck oraz Mikołaj Kopernik^[61]. Dantyszek został niemal natychmiast wybrany (z powodu choroby objął diecezję dopiero po roku), natomiast Tiedemann Giese został biskupem chełmińskim^[61].

Po elekcji Dantyszka Kopernik poświęcił się obserwacjom nieba i zrzekł się scholasterii wrocławskiej^[61]. Wkrótce potem biskup chciał rozprawić się ze swoimi antagonistami, wśród których był Aleksander Sculteti, bliski przyjaciel astronoma^[62]. Dantyszek rzucił na niego podejrzenia o herezję i doprowadził do jego wygnania, co spowodowało jeszcze większe wyobcowanie Kopernika^[62]. Chcąc załagodzić sytuację, biskup utrzymywał korespondencję z doktorem Mikołajem, wychwalając jego dzieło^[63]. Pomimo chłodnych stosunków biskup konsekwentnie popierał teorie astronoma. Pierwszy rękopis dzieła Kopernika miał zostać oddany do druku w 1535 przez Bernarda Wapowskiego, lecz ten zmarł, a sam almanach zaginął^[64]. Dzięki zabiegom Dantyszka, wieści o Koperniku i teorii heliocentrycznej dotarły do Wittenbergi i zainteresowały tamtejszego profesora matematyki Jerzego Retyka^[65]. W 1539 Retyk przybył do Fromborka i przez kilka tygodni obserwował niebo i studiował teksty Kopernika^[66]. Przez dwa następne lata Retyk był uczniem Kopernika, zarówno w zakresie astronomii, jak i trygonometrii (którą potem sam rozwinął w pracy De lateribus triangulorum)^[67]. Pierwsze wydanie Narratio prima ukazało się w Gdańsku 16-31 marca 1540 roku w oficynie Rhodego^[68][69]. W Bazylei w 1541 wyszło drukiem drugie wydanie Narratio prima, w której Retyk głosił zasady heliocentryzmu^[67]. Wiosną tego roku zmęczony astronom pojechał do Królewca, aby uleczyć radcę księcia Albrechta, Georga von Kunheima^[70]. Pod koniec 1541 roku Retyk powrócił do Wittenbergi, natomiast w połowie 1542 Kopernik wysłał dzieło De revolutionibus do druku w Norymberdze^[71].

Śmierć i dziedzictwo

W grudniu 1542 astronom doznał wylewu krwi do mózgu, w wyniku czego utracił mowę, a prawa strona jego ciała została sparaliżowana^[72]. Przy chorym czuwali wówczas Fabian Emmerich oraz Jerzy Donner^[73]. W czasie choroby 21 marca 1543 została wydana książka astronoma i według legendy dotarła ona do Kopernika w ostatnim dniu jego życia^[73]. Astronom zmarł przed 21 maja 1543 we Fromborku^[74]. Jego kanonię objął Michał Loitz, wieżę – Achacy von Trenck, natomiast allodium – Leonard Niederhoff^[73].

Swój bogaty księgozbiór przekazał w testamencie diecezji warmińskiej. Książki te wraz z archiwum biskupów warmińskich i księgozbiorem kapituły warmińskiej^[f] w 1626 trafiły w ręce Szwedów, którzy splądrowali bibliotekę przy katedrze we Fromborku. Z polecenia Gustawa II Adolfa zbiory te trafiły do biblioteki uniwersytetu w Uppsali, która obecnie posiada najsłynniejsze na świecie kopernikana. Ze szwedzkiego raportu Bibliotheca Copernicana z 1914 wynika, że spośród 46 tomów kopernikańskich z notatkami astronoma 39 znajduje się w bibliotece uniwersytetu w Uppsali, dwa w bibliotece Obserwatorium Astronomicznego w Uppsali i jeden w Bibliotece Narodowej Szwecji. Obecnie zbiory te są obiektem polsko-szwedzkich projektów naukowych.

W 1629 Jan Brożek odnalazł i opublikował łaciński poemat Mikołaja Kopernika Septem sidera.

Życie prywatne

Mikołaj Kopernik był podejrzewany o konkubinat ze swoją gospodynią Anną Schilling^[75]. Relacje współczesnych astronomowi nakazują podejrzewać, że był on bardzo oddany swojej gospodyni, co wskazuje na fakt, że łączyła ich więcej niż przyjaźń^[76]. Około 1 grudnia 1538 biskup warmiński Jan Dantyszek zwrócił się listownie do kanonika fromborskiego Feliksa Reicha, by ten w jego imieniu publicznie potępił Kopernika za związek z kobietą^[77][78]. Z listu Reicha do biskupa, datowanego na 23 stycznia 1539, wynika, że kanonik wzbraniał się przed sprawianiem swojemu przyjacielowi problemów, zwłaszcza że utrzymywał, iż nie zauważył niewłaściwego zachowania obojga^[78].

Dantyszek listownie kilka razy nakazywał Kopernikowi, aby usunął tę kobietę ze swojego domu, astronom jednak odwlekał tę decyzję, tłumacząc to trudnościami w znalezieniu dla niej nowego lokum^[77]. Ostatecznie w styczniu 1539 Anna Schilling opuściła Frombork i wyjechała do Gdańska^[77].

Wkład w rozwój nauki

Pierwsze wydanie epokowej pracy De revolutionibus orbium coelestium^[79], dedykowanej papieżowi Pawłowi III^[80], wydrukowane zostało w Norymberdze^[g] w 1543 w nakładzie 400–500 egzemplarzy. Egzemplarz pierwszego wydania znajdował się w zbiorach Collegium Hosianum w Braniewie. W 1626 dzieło to wraz z innymi łupami trafiło do Szwecji.

• opracowanie, ujęcie w naukowe ramy i rozpowszechnienie teorii heliocentrycznej (astronomia), pierwszy raz sformułowanej przez Arystarcha z Samos;


• sformułowanie prawa Kopernika-Greshama (ekonomia);


• sformułowanie twierdzenia Kopernika (geometria).

Na apel Soboru Laterańskiego Kopernik w 1513 opracował i wysłał do Rzymu własny projekt reformy kalendarza. Wówczas też otrzymał od kapituły warmińskiej dom we Fromborku. W 1514 kupił na własność za 175 grzywien srebra basztę północno-zachodnią w obrębie wewnętrznych murów warowni fromborskiej. Na zapleczu swojego domu zbudował płytę obserwacyjną (pavimentum) i sporządził wzorowane na starożytnych instrumenty astronomiczne (kwadrant, triquetrum i sferę armilarną). We Fromborku przeprowadził około 30 zarejestrowanych obserwacji astronomicznych. Obserwował m.in. Marsa i Saturna, przeprowadził serię czterech obserwacji Słońca. Odkrył wówczas zmienność mimośrodu Ziemi i ruch apogeum słonecznego względem gwiazd stałych.

W 1517 powstała nieoficjalnie pierwsza wersja traktatu monetarnego zidentyfikowana jako napisana przez Mikołaja Kopernika^[81]. W 1519 napisał on drugą wersję traktatu monetarnego, różnie nazywaną, w zależności od tłumaczenia i przekładu, m.in. Traktatem o monetach. Na zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu (rozpoczętym 17 marca 1522)^[82], wygłosił publicznie traktat o monetach (21 marca). W swoim wystąpieniu zaapelował o unifikację systemu monetarnego, z jednoczesnym zachowaniem szeląga jako waluty^[83]. Chciał jednak, aby ustalić stały stosunek szeląga do grosza (60 szelągów miało się równać 20 groszom)^[83]. Kilka miesięcy później gdańska mennica rozpoczęła bić nową monetę, lecz wobec protestów szlachty król wstrzymał emisję^[84]. Po hołdzie pruskim Prusy Zakonne straciły prawo do bicia własnej monety, a mennice większych miast zostały zamknięte^[84]. W lipcu 1526 ustalono, że zostanie wprowadzona nowa, „lepsza” moneta z wizerunkiem króla^[84]. Sprzeciwiał się temu książę Albrecht, jednak edykt królewski wydany 8 maja 1528 zarządził bicie nowej monety zgodnie z postulatami Kopernika (prawo Kopernika-Greshama)^[85]. Myśl ekonomiczna, w dziedzinie określanej obecnie jako polityka pieniężna, została później jeszcze bardziej rozwinięta. W 1528 Kopernik ukończył dzieło tłumaczone jako Sposób bicia monety.

Odbiór

Teorię Kopernika skrytykował w jednej z prywatnych rozmów Marcin Luter, uważając, że „wywraca ona astronomię do góry nogami”^[h]. Teorię krytykował również Filip Melanchton, który jednak w późniejszym okresie złagodził swoją opinię i bardziej przychylnie odnosił się do heliocentryzmu jako hipotezy matematycznej^[86]. Kościoły ewangelickie nigdy nie wytworzyły mechanizmów prześladowania uczonych promujących heliocentryzm^[87]. W kręgu uczonych związanym z Melanchtonem i Uniwersytetem w Wittenberdze rozpowszechniła się interpretacja teorii Kopernika, która odrzucała jej kosmologiczne założenia (wyjątkiem był tu Jerzy Joachim Retyk), jednak doceniała jej walory matematyczne, np. eliminację ekwantu. Członek tego kręgu, Erasmus Reinhold, profesor i w pewnym okresie rektor Uniwersytetu w Wittenberdze, entuzjastycznie oceniał matematyczny opis Kopernika i opierając się na nim, stworzył tablice astronomiczne zwane Tabulae prutenicae, których poprawność doprowadziła do szerszego zainteresowania teorią Kopernika. Tycho Brahe nazywał Kopernika drugim Ptolemeuszem, jednak odrzucał jego heliocentryzm, próbując połączyć elementy jego teorii z paradygmatem geocentrycznym. Zwolennikiem teorii Kopernika był natomiast angielski matematyk i astronom Thomas Digges, który stał się pierwszym jej propagatorem w Anglii. Przetłumaczył kosmologiczną część De revolutionibus orbium coelestium i opublikował w roku 1576, dołączając do tego tekstu własną teorię nieskończonego Wszechświata, w którym nieruchome gwiazdy rozmieszczone są w różnych odległościach od Słońca^[88]. Do grona wczesnych zwolenników heliocentryzmu Kopernika należał również włoski filozof Giordano Bruno, niemiecki matematyk i astronom Michael Maestlin, a także jego uczeń Johannes Kepler, który stworzył udoskonaloną teorię heliocentryczną, uwzględniającą m.in. eliptyczny kształt orbit^[89][3].

5 marca 1616 decyzją Świętego Oficjum De revolutionibus i wszystkie inne prace mówiące o ruchu Ziemi (jako realnym zjawisku, a nie tylko instrumentalnie traktowanej hipotezie), w tym dzieła Keplera, zostały umieszczone na Indeksie Ksiąg Zakazanych. Sprawę kontynuowano w 1633, po opublikowaniu przez Galileusza Dialogu o dwu najważniejszych układach świata, Ptolemeuszowym i Kopernikowym (1632). W dniu 22 czerwca 1633 włoski astronom został publicznie osądzony za głoszenie heretyckich poglądów, zmuszony do uznania swojej winy i skazany na areszt domowy. Dopełnieniem tego procesu była decyzja z 23 kwietnia 1634 o wciągnięciu Dialogu na Indeks. Dzieła kopernikowskie, traktujące heliocentryzm jako prawdę naukową, pozostały tam formalnie aż do 11 września 1822, kiedy to został anulowany zakaz ich wydawania, a praktycznie aż do 1835 r., gdy ukazała się nowa edycja Indeksu, w której już ich nie wymieniono^[87].

Według teologów katolickich teoria Kopernika nie była udowodniona w stopniu, który usuwałby wątpliwości natury naukowej i teologicznej. Najwybitniejsi filozofowie i astronomowie epoki: Justus Lipsius, Joseph Scaliger, Francis Bacon opowiadali się za systemem Ptolemeusza. W 1620 Kongregacja Indeksu Ksiąg Zakazanych uznała, że nowej teorii nie można podawać jako pewnik, zezwalając jednak na traktowanie jej jako hipotezy. Dopiero w wydaniu Indeksu przejrzanym przez Benedykta XIV z tekstu dekretów znika zapis zakazujący dzieł traktujących o heliocentryzmie, na samej liście pozostają jednak książki wpisane na tej podstawie^[80].

Odnalezienie grobu i ponowny pogrzeb

Domniemanym miejscem pochówku Kopernika była katedra we Fromborku, w której w 1580 biskup Marcin Kromer umieścił epitafium (na południowej ścianie, w pobliżu grobu św. Bartłomieja)^[90]. Jednakże koncepcja ta została podana w wątpliwość za sprawą Melchiora Pyrnesiusa, który dwa lata później ufundował Kopernikowi epitafium w toruńskim kościele św. Janów^[91]. W XVIII wieku epitafium Kromera zostało zniszczone i zastąpione nowym^[91].
Grobu Mikołaja Kopernika poszukiwano kilkakrotnie, skupiając się na bardziej prawdopodobnym Fromborku^[91]. Pierwsze takie prace podjęło Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk w 1802, kolejne przeprowadzono w 1909 i 1939^[92]. Prawdopodobnie w czasie II wojny światowej poszukiwania prowadzili także Niemcy, którzy stwierdzili, że grób musi się znajdować niedaleko ołtarza św. Wacława (obecnie św. Krzyża)^[92]. Wszystkie te próby zakończyły się niepowodzeniem.

Od 2004 podejmowane były próby odnalezienia grobu Kopernika w archikatedrze we Fromborku przez zespół prof. Jerzego Gąssowskiego oraz pracowników Instytutu Antropologii i Archeologii Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku^[92]. Zespół opierał się na zmodyfikowanej przez olsztyńskiego historyka – dr. Jerzego Sikorskiego teorii niemieckiego badacza dziejów Kopernika – Leopolda Prowego, który zwrócił uwagę, że do XVIII wieku obowiązywał zwyczaj oddawania kanonikom pod dożywotnią opiekę poszczególnych ołtarzy w katedrze, pod którymi spoczywali po śmierci^[92]. Kopernik był kanonikiem fromborskiej katedry, z dokumentów pisanych wynikało, że jego pieczy powierzono ołtarz Świętego Krzyża, dlatego pod tym ołtarzem prowadzone były wykopaliska^[92]. W 2004 nie udało się odnaleźć szczątków astronoma, lecz podczas poszukiwań odkryto kilka innych grobów z różnych epok.

W 2005 poszukiwania zaowocowały odnalezieniem trumien i kilku szkieletów. Dokładne wyniki badań potwierdziły, że jeden z niekompletnych szkieletów należał najprawdopodobniej do Kopernika. Świadczy o tym m.in. pozytywny wynik porównania zrekonstruowanego, prawdopodobnego wyglądu twarzy na podstawie odnalezionej czaszki pochowanej osoby (wykonanego przez podinspektora mgra Dariusza Zajdla, eksperta z zakresu antroposkopii kryminalistycznej z Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Policji w Warszawie) z zachowanymi portretami astronoma^[93]. Zespół profesora Gąssowskiego ogłosił wówczas odnalezienie grobu Kopernika z „97% pewnością”^[93]. Na etapie prowadzonych badań antropometrycznych i dokumentacyjnych wykonano także trójwymiarowe (3D) skanowanie czaszki (wykonane przez antropologa mgra Sebastiana Tyszczuka i Pracownię Pomiaru Przestrzennego), dokumentacja taka pozwoli m.in. na wykonanie rekonstrukcji twarzy metodą Gierasimowa w oparciu o model czaszki wykonany z tworzywa sztucznego w technice produkcji sterowanej numerycznie. W przypadku potwierdzenia postawionej przez archeologów tezy o odnalezieniu czaszki Mikołaja Kopernika, uzyskano by formę odlewniczą do wykonania naturalistycznego modelu głowy i popiersia Mikołaja Kopernika w chwili śmierci.

Rekonstrukcja twarzy metodą plastyczną (metoda Gierasimowa) stanowić będzie także weryfikację poprawności wcześniej wykonanej zmodyfikowanej rekonstrukcji graficznej. Wiadomo, że w nowej rekonstrukcji Kopernik będzie miał jasne oczy^[94]. Metody plastycznej nie można było zastosować bez uzyskania kopii czaszki. Metoda ta polega na oblepianiu czaszki masą plastyczną – zgodnie z morfologią budowy czaszki oraz średnimi grubościami tkanki miękkiej. W metodzie Gierasimowa oblepiona masą plastyczną czaszka stanowi szkielet dla wykonanej rekonstrukcji.

Potwierdzenie autentyczności odnalezionej czaszki początkowo zamierzano uzyskać dzięki zbadaniu DNA^[94] biskupa warmińskiego i zarazem wuja astronoma Łukasza Watzenrode lub innych jego krewnych, jednak miejsca ich pochówków są nieznane^[93]. Ostatecznie pozytywna identyfikacja szczątków Kopernika stała się możliwa w 2008 dzięki należącej do astronoma księdze Stöfflera, którą po potopie Szwedzi zrabowali, a obecnie jest w muzeum w Uppsali^[95]. Materiał genetyczny pobrany z kilku włosów znalezionych w księdze w dwóch okazał się identyczny z materiałem genetycznym osoby, której szczątki odnaleziono w katedrze fromborskiej^[94]. Syn Mikołaj odziedziczył od Barbary Kopernik haplogrupę H^[94].

19 lutego 2010, w 537 rocznicę narodzin astronoma, IUPAC nadała pierwiastkowi 112 nazwę kopernik (łac. copernicium)^[96].
W tym samym dniu w bazylice katedralnej św. Janów w Toruniu odbyła się uroczysta msza, podczas której był wystawiony sarkofag z doczesnymi szczątkami Mikołaja Kopernika^[97]. Następnie sarkofag został przewieziony do Olsztyna, gdzie do 16 marca wystawiony był na widok publiczny w bazylice konkatedralnej św. Jakuba, a następnie do 21 maja na Zamku Kapituły Warmińskiej. Stamtąd 21 maja sarkofag został przewieziony do Fromborka, gdzie 22 maja w bazylice katedralnej odbyła się ponowna ceremonia pogrzebowa Mikołaja Kopernika. W drodze do Fromborka kondukt z sarkofagiem Kopernika zatrzymał się w miastach z nim związanych – Dobrym Mieście, Lidzbarku Warmińskim, Ornecie, Pieniężnie i Braniewie^[98].

Upamiętnienie

• Międzynarodowy Port lotniczy Wrocław-Strachowice nosi imię Mikołaja Kopernika (angielska nazwa: Copernicus Airport Wrocław)


• Jeden z kraterów na Księżycu nazwano Kopernik.


• Na Marsie znajduje się krater Kopernik
  


• Jego nazwiskiem nazwano planetoidę (1322) Coppernicus.


• W 1965 roku Narodowy Bank Polski wyemitował banknot o nominale 1000 zł z wizerunkiem Mikołaja Kopernika, różniący się szatą graficzną od pozostałych ówcześnie używanych banknotów, pozostający w obiegu w latach 1966-1978^[99]
  


• Wizerunek Kopernika widniał na banknocie o nominale 1000 zł, będącym w obiegu w latach 1975-1996^[100]
  


• W roku 2010 jego imieniem został nazwany sztuczny pierwiastek copernicium (Cn)


• W 2017 roku Narodowy Bank Polski wyemitował monetę kolekcjonerską o nominale 10 zł upamiętniającą Kopernika ekonomistę^[101].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Książki

• Marian Biskup, Irena Janosz-Biskupowa: Akta stanów Prus Królewskich. T. VIII: 1520–1526. Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN, 1993. ISBN 83-9008-917-3.


• Marek Derwich: Klasztory i mnisi. Wrocław: 2004.


• Karol Górski: Mikołaj Kopernik. Środowisko społeczne i samotność. Toruń: Wydawnictwo UMK, 2012. ISBN 978-83-231-2777-2. (pol.)


• Stanisław Grzybowski: Mikołaj Kopernik. Warszawa: Książka i Wiedza, 1972. (pol.)


• Michał Kokowski: Różne oblicza Mikołaja Kopernika. Spotkania z historią interpretacji. Warszawa-Kraków: IHN PAN, PAU, 2009. ISBN 978-83-87992-67-5. (pol.)


• Postulaty monetarne Mikołaja Kopernika a wspólna waluta euro. W: Tomasz Koźliński: Współczesne zjawiska w gospodarce. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2006. ISBN 83-9220-062-4.


• Władysław Krynicki: Dzieje Kościoła powszechnego. Włocławek: Księgarnia Powszechna, 1914.


• Jerzy Joachim Retyk: Narratio prima. Relacja pierwsza z księgi O obrotach Mikołaja Kopernika. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2015. ISBN 978-83-941728-0-0.


• Alojzy Szorc: Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński. Olsztyn: Warmińskie Wyd. Diecezjalne, 1974.

Czasopisma

• 
  Janusz Małłek. Gdzie Kopernik chodził do „szkoły średniej”?. „Głos Uczelni”. XIX (4), kwiecień 2010. Winicjusz Schulz – redaktor naczelny. Toruń: UMK. ISSN 1230-9710 (pol.). [dostęp 2013-06-13]. 
  


• 
  Robert S. Westman. The Melanchthon Circle, Rheticus, and the Wittenberg Interpretation of the Copernican Theory. „Isis”. 2 (66), 1975. The University of Chicago Press. ISSN 0021-1753 (ang.). 
  


• 
  Informacja w sprawie polskiej nazwy dla nowego pierwiastka Copernicium o liczbie atomowej 112. „Orbital”, lipiec-październik 2010. Polskie Towarzystwo Chemiczne (pol.). [dostęp 2014-02-07]. 
  

Linki zewnętrzne

Zobacz hasła Kopernik i kopernikański w Wikisłowniku

• SheilaS. Rabin SheilaS., Nicolaus Copernicus, Edward N.E.N. Zalta (red.) [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy [online], Winter 2017 Edition, Metaphysics Research Lab, Stanford University, 5 sierpnia 2015, ISSN 095-5054 [dostęp 2018-01-30] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-21]  (ang.).???


• Nicolai Copernici Torinensis De revolutionibus orbium coelestium libri VI (ang.). Internet Archive. [dostęp 2018-01-31].


• Mikołaj Kopernik – wybór pism w przekładzie polskim (pol.). Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa. [dostęp 2018-01-31].


• Fragment posłowia („Od narodzin Kopernika do narodzin O obrotach”) do polskiego wydania „MIKOŁAJA KOPERNIKA O obrotach” (pol.). archive.is. [dostęp 2018-01-31].


• Nicolaus Copernicus Thorunensis (pol.). copernicus.torun.pl. [dostęp 2018-01-31].


• Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku (pol.). frombork.art.pl. [dostęp 2018-01-31].


• Mikołaj Kopernik, De revolutionibus orbium coelestium libri VI. Nürnberg, 1543 w serwisie Polona.pl
  


• Mikołaj Kopernik w grafice i rysunkach w serwisie Polona.pl
  


• 
  Mappa dell'Universo e dè due più celebri sistemi planetarj (mapa, 1779, egz. kolorowany ręcznie) w serwisie Polona.pl
  


• 
  Kopernik Mikołaj Ur: 1473 +1543 : Hymn na cześć wielkiego człowieka i astronoma z powodu 400 rocznicy jego urodzin (nuty, 1893) w serwisie Polona.pl