Egftnjytyk

Spółdzielnia – podmiot gospodarczy posiadający osobowość prawną, prowadzący przedsiębiorstwo, ustanowiony na zasadach prawa spółdzielczego, odmiennego nieco od prawa spółek handlowych.

Przepisy prawne |

Jest to zgodnie z obowiązującą w Polsce ustawą, „dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób” (nie mniejszej niż dziesięciu osób fizycznych lub nie mniej niż trzech osób prawnych), zwanych „członkami spółdzielni”. Liczba członków może być zmienna, nie może jednak spaść poniżej ustawowych 10 osób fizycznych albo poniżej trzech osób prawnych, w przypadku spółdzielni zrzeszającej osoby prawne. Jednakże do istnienia spółdzielni produkcji rolnej oraz spółdzielni socjalnej wystarczy, że zrzeszonych jest 5 osób fizycznych. Spółdzielnia powstaje z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego.

Każdy członek spółdzielni musi zadeklarować w niej co najmniej jeden udział, chyba że statut spółdzielni przewiduje większą ich ilość; na podstawie postanowień statutu może też być zastrzeżona potrzeba wniesienia wkładu, np. rzeczowego (maszyny, grunt, zwierzęta) do spółdzielni. W odróżnieniu od spółek prawa handlowego („kapitałowych”) członkowie zakładający spółdzielnię nie muszą dysponować żadnym określonym przez prawo minimalnym kapitałem założycielskim (dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością od roku 2009 jest to 5000 złotych).

Inną istotną różnicą charakteryzującą spółdzielnię jest fakt, że zmiana liczby członków i zmiana funduszu udziałowego jest wewnętrzną sprawą spółdzielni, realizowaną na poziomie jej zarządu lub rady nadzorczej, gdy tymczasem np. podwyższenie kapitału zakładowego spółki akcyjnej wymaga skomplikowanej procedury emisji akcji.

Kolejnym czynnikiem odróżniającym spółdzielnię od kapitałowych spółek handlowych jest „zasada otwartych drzwi”. Przejawia się ona w tym, iż każda osoba po spełnieniu odpowiednich przesłanek ujętych w statucie bądź przepisie prawa, może do spółdzielni przystąpić. Zasada otwartych drzwi nie rodzi jednak cywilnoprawnego roszczenia o przystąpienie w poczet członków spółdzielni.
Zasada dobrowolności zrzeszania się ma także istotne znaczenie przy występowaniu ze spółdzielni. Polega na tym, że spółdzielca może w każdej chwili (po upływie niewygórowanego, np. jednomiesięcznego, okresu wypowiedzenia) wystąpić ze spółdzielni i nie musi w tym celu – tak jak w spółkach – szukać nabywcy na swoje udziały, co niekiedy, w firmach o kiepskiej kondycji ekonomicznej, może nie być łatwe.

Odmiennie od spółek handlowych uregulowane są także zasady odpowiedzialności członka za zobowiązania spółdzielni. Członek spółdzielni nie odpowiada za wspomniane zobowiązania. W odróżnieniu jednak od spółek kapitałowych, partycypuje on w stratach spółdzielni, jednak tylko do wysokości wniesionego udziału.

Majątek spółdzielni można podzielić na:

• 
  fundusz udziałowy – powstaje z wpłat udziałów członkowskich. W razie likwidacji spółdzielni, bądź ustania członkostwa, podlega on zwrotowi byłemu członkowi, chyba że został przeznaczony na pokrycie strat spółdzielni,


• 
  fundusz zasobowy – powstaje z wpisowego, części nadwyżki bilansowej i z innych źródeł. Jest niepodzielny i bezzwrotny


• 
  fundusz wkładów – istnieje tylko w niektórych spółdzielniach, które wymagają wniesienia wkładu (budowlanego, ziemi). Podlega zwrotowi i w odróżnieniu od poprzednich funduszy, nie uczestniczy w pokryciu straty.

Spółdzielnię na zewnątrz reprezentuje jej zarząd, a prace zarządu kontroluje rada nadzorcza.

Celem istnienia spółdzielni jest prowadzenie wspólnej działalności gospodarczej w interesie zrzeszonych członków. Członkowie spółdzielni uczestniczą w pokrywaniu jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów i nie odpowiadają wobec wierzycieli spółdzielni za jej zobowiązania. Zysk z działalności spółdzielni nazywany jest nadwyżką bilansową i na koniec roku obrachunkowego wypłacany jest członkom spółdzielni proporcjonalnie do posiadanych przez nich udziałów.

Spółdzielnia może stać się wspólnikiem prawa handlowego przez nabycie udziałów. Decyzję w tej sprawie podejmują członkowie spółdzielni na walnym zgromadzeniu (jest to bowiem decyzja strategiczna).

Najpowszechniejszą obecnie odmianą spółdzielni są spółdzielnie mieszkaniowe, także rolne, mleczarskie, pszczelarskie, inwalidzkie. Rzadsze są tzw. „spółdzielnie pracy”, powszechne jeszcze przed rokiem 1989. Spółdzielnie mieszkaniowe zazwyczaj mają zapisane jako cel nie tyle wypracowywanie nadwyżki bilansowej do podziału między członków, tylko budowę i administrowanie posiadanymi zasobami mieszkalnymi w interesie mieszkańców – członków spółdzielni.

W 2012 w Polsce istniało 17 155 spółdzielni^[1].

Historia spółdzielczości |

Kolebką ruchu spółdzielczego była XIX wieku Anglia. Tu w roku 1843 w miejscowości Rochdale powstała jedna z pierwszych spółdzielni. Była to spółdzielnia o profilu spożywczym. W tym samym czasie równolegle ze spółdzielniami produkcyjnymi czy rolniczymi w całej Europie rozwijały się spółdzielnie kredytowe, między innymi Kasy Raiffeisena. Animatorami wczesnych form spółdzielczości byli w wielu krajach (Wielka Brytania, Belgia, Skandynawia) socjaliści, którzy budowanie gospodarki spółdzielczej uważali za metodę zbudowania alternatywy dla kapitalizmu.

Historia spółdzielczości na ziemiach polskich |

Tablica upamiętniająca milionowe mieszkanie spółdzielcze zbudowane w PRL przy ul. Marsylskiej 3 w Warszawie (1974)

Jednym z prekursorów spółdzielczości na terenach Polski był Stanisław Staszic, który w 1816 roku założył w swoich dobrach Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie.

Ruch spółdzielczy wywodzi się z okresu zaborów. Był wtedy formą zrzeszania się i edukacji chłopów przez ziemiaństwo. Pozwalał na potrzebną konsolidację poziomą produkcji rolnej będą zaczątkiem zrzeszeń producenckich oraz na polepszenia lokalnego zaopatrzenia przez tworzenie prostego przetwórstwa rolnego i rzemiosła. Ruch spółdzielczy wspierał się na wydawanych gazetkach edukacyjnych i politycznych – działalność ta wiązała się z pozytywistyczną ideą pracy u podstaw prowadzonej przez wyżej wykształcone warstwy społeczne ówczesnej Polski. Ponadto powstałe na terenie Małopolski Kasy Stefczyka ułatwiają finansowanie rzemiosła, rolnictwa i drobnego przemysłu. Zwolennikiem koncepcji spółdzielczości jako alternatywy dla kapitalizmu był m.in. Edward Abramowski. Ocenia się, że w okresie międzywojennym w Polsce działało do 16 tys. spółdzielni. W dwudziestoleciu międzywojennym ruch spółdzielczy blisko współpracował z Polską Partią Socjalistyczną, tworząc m.in. Warszawską Spółdzielnię Mieszkaniową.

13 czerwca 1890 roku w Bydgoszczy niemieccy urzędnicy kolejowi założyli „Beamten-Wohnungsverein” GmbH, poprzedniczkę obecnej Bydgoskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Założenie ww. odpowiednika spółdzielni było pionierskim działaniem w dziedzinie zbiorowego zaspakajania potrzeb mieszkaniowych w tej formule prawnej. W okresie do czasu wybuchu I wojny światowej zbudowano w jej ramach 33 kamienice.

Jedną z najstarszych w Polsce Spółdzielni Mieszkaniowych jest Spółdzielnia Mieszkaniowa Kopernik w Toruniu. Została założona 4 października 1902 jako Stowarzyszenie Urzędników dla Budowy Domów i Mieszkań w Toruniu. Pierwszym domem, który wybudowała, była kamienica przy ul. Konopnickiej na Bydgoskim Przedmieściu. Działa do dzisiaj. Łącznie wybudowała już ponad 17 tysięcy mieszkań w Toruniu^[2].

Rodzaje spółdzielni |

Spółdzielnie pracy |

 Osobny artykuł: Spółdzielnia pracy.

Rolnicze spółdzielnie produkcyjne |

 Osobny artykuł: Rolnicza spółdzielnia produkcyjna.

Spółdzielnie inwalidów |

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Spółdzielnie kółek rolniczych |

Spółdzielnie kółek rolniczych działają od 1973 roku. Zdecydowana większość SKR-ów, bo ponad 80%, świadczy usługi z zakresu rolnictwa na rzecz swoich członków i całego środowiska wiejskiego. Obecnie istnieje 22 500 kółek rolniczych i 25 800 kół gospodyń wiejskich. Kółka rolnicze zrzeszają 1 106 000 osób, w tym 857 000 członków kół gospodyń wiejskich. W całym kraju działa 1703 Gminne Związki Rolników i Organizacji Rolniczych. Na rzecz rolników i środowisk wiejskich pracuje 997 spółdzielni kółek rolniczych. Działalność artystyczną i kulturalną prowadzi około 3000 zespołów ludowych. Łącznie w całym kraju działa około 1200 różnego rodzaju spółdzielni, a oprócz tego jest jeszcze około 500 niespółdzielczych jednostek kółek rolniczych, tj. kółka rolnicze, kółka rolnicze wiodące, międzykółkowe bazy maszynowe i zakłady produkcji usług.

Spółdzielczość mleczarska |

Przez całe wieki mleko i podstawowe wyroby z mleka były wytwarzane w gospodarstwach wiejskich i zużywane głównie dla potrzeb własnych tych gospodarstw. Dynamiczny rozwój miast w XIX wieku sprawił, że konieczne stało się wyżywienie ludności miejskiej i zaopatrzenie jej w mleko i produkty mleczne. To pociągnęło za sobą rozwój produkcji, transportu i handlu, a po pewnym czasie, dzięki postępowi technicznemu i technologicznemu, również przetwórstwa.

Historia polskiego mleczarstwa rozpoczęła się wraz z powstaniem pierwszych mleczarni, w ostatnich trzydziestu latach XIX wieku. Powstało jako forma ziemiańskiego przetwarzania mleka i początkowo rodziło się w bogatych dworach ziemiańskich, posiadających liczne stada krów mlecznych. Mleko było wówczas symbolem dostatku, a spożywanie dwóch podstawowych produktów mlecznych, czyli sera i masła, przez długi okres było przywilejem niewielkiej grupy społecznej. Mleczarstwo zaczęło przynosić pieniądze. Aby uzyskany w ten sposób kapitał trafiał do rolnika rozwijać się zaczął ruch społeczny, prowadzący do tworzenia spółdzielni mleczarskich. Powstanie spółdzielni było wydarzeniem dla miejscowości i całej jej okolicy, a jednym z jej głównych celów stało się odebranie kapitału zawłaszczonego przez pośredników, a wywodzącego się z pracy członków spółdzielni i skierowanie go na potrzeby spółdzielców. Z inicjatywy spółdzielców budowano drogi, domy ludowe, świetlice. Istnienie spółdzielni podnosiło poziom życia otoczenia, zarówno ekonomiczny, jak i kulturalny, oświatowy i zdrowotny.
W tym okresie spółdzielczość mleczarska rozwijała się pod zaborami.

W zaborze pruskim nowo powstałe spółdzielnie zrzeszały głównie rolników niemieckich, a polscy chłopi przyjmowani byli tylko jako dostawcy mleka i to przy ograniczeniu praw członkowskich. Do wybuchu I wojny światowej na terenie zaboru pruskiego zarejestrowano 29 spółdzielni mleczarskich.

W zaborze austriackim spółdzielczość mleczarska zyskała wsparcie ze strony wykształconych działaczy spółdzielczych, m.in. Stefana Stefczyka. Przypomnijmy, że to właśnie on, w 1896 r. założył pierwsze udziałowe spółki chłopskie, które stały się zalążkiem do powstania spółdzielni mleczarskich. Dzięki działaczom spółdzielczym, którzy zakładali i nadzorowali rolnicze spółdzielnie mleczarskie, pracowały one bardziej efektywnie. W zaborze austriackim wsparciem dla rozwoju spółdzielczości mleczarskiej stały się również działające organizacje rolnicze, takie jak Patronat Spółdzielni Rolniczych Wydziału Krajowego Sejmu Galicyjskiego, Towarzystwo Rolnicze Krakowskie czy Towarzystwo Gospodarcze Lwowskie. Do wybuchu I wojny światowej na terenie tego zaboru działały 73 spółdzielnie, a kolejnych 58 było w fazie organizacji.

Dużo trudniej sytuacja przedstawiała się na terenie zaboru rosyjskiego, gdzie, w obawie przed szerzeniem świadomości narodowej, władze były wrogo nastawione do ruchu spółdzielczego. Tutaj również pomogli spółdzielczy działacze, na czele z Edwardem Abramowskim i Stanisławem Wojciechowskim. To właśnie powstałe wówczas Towarzystwo Kooperatystów udzielało pomocy potrzebującym spółdzielniom. Do masowego rozwoju spółdzielni mleczarskich na tym terenie przyczynił się również Zygmunt Chmielewski, sekretarz Komisji Mleczarskiej, istniejącej przy Wydziale Kółek Rolniczych Centralnego Towarzystwa Rolniczego w Warszawie. Do wybuchu I wojny światowej na terenie zaboru rosyjskiego działało ok. 220 spółdzielni mleczarskich.

W sumie, na terenie wszystkich trzech zaborów, istniało w tym okresie ok. 600 spółdzielni mleczarskich, które prowadziły przetwórstwo mleka w 770 zakładach. Do końca wojny przetrwało jednak tylko 120 spółdzielni, w dodatku znaczenie osłabionych kadrowo i ekonomicznie.

W wolnej Polsce spółdzielczość powoli rodziła się na nowo. Szkolono fachową kadrę, poprawiano jakość mleczarskich wyrobów, tworzono nowe spółdzielnie, a te już istniejące łączono w większe, organizując tym samym okręgowe spółdzielnie mleczarskie. Ruszył też eksport, nie tylko mleka, ale też masła, śmietany i innych produktów mlecznych. Doszło to tego, że przed wybuchem II wojny światowej w Polsce działało już 1475 spółdzielni mleczarskich, zrzeszających ok. 700 tysięcy członków. Wojna jednak to wszystko pogrzebała. Zginęli ludzie, drastycznie zmniejszyły się stada bydła, zniszczono majątek spółdzielni mleczarskich. Dlatego jednym z priorytetów po zakończeniu II wojny światowej, stało się odbudowanie rolnictwa i przetwórstwa mleka, tak by wyżywić ocalałą ludność. W 1945 roku uruchomiono 685 zakładów mleczarskich, w tym 590 spółdzielczych i 95 prywatnych.

Lata 1945-50 to dynamiczny rozwój zakładów przetwórczych. Jednak upaństwowienie spółdzielni w 1951 roku i wymiana pieniądza zahamowała rozwój spółdzielczości mleczarskiej. W 1952 roku wprowadzono obowiązkowe dostawy mleka do mleczarni, które obowiązywały do 1957 r. Nastąpiło zerwanie tradycyjnych więzi pomiędzy mleczarniami a dostawcami mleka, zawieszenie spółdzielczych zasad działania, działalności kulturalnej na rzecz społeczności lokalnych i członków spółdzielni, a także zahamowanie dostaw mleka do mleczarni. Ponieważ jednak ta państwowa forma organizacji mleczarstwa nie sprawdziła się, pod koniec 1957 roku władze zniosły obowiązkowe dostawy i reaktywowały spółdzielczość mleczarską. W styczniu 1958 r. powołano do życia Związek Spółdzielni Mleczarskich – stanowił on naczelną organizację w strukturze spółdzielczości mleczarskiej. Trzy lata później Związek ten przekształcił się w Centralny Związek Spółdzielni Mleczarskich. Po reformie administracyjnej z 1975 r., po latach chaosu organizacyjnego i transformacjach gospodarczych, w styczniu 1981 r. utworzono Okręgowe Spółdzielnie Mleczarskie, a spółdzielczość mleczarska zaczęła odbudowywać swoją własną sieć dystrybucji i rozwijać bazę transportową. W tym okresie branża mleczarska posiadała własne ośrodki wczasowe, kolonijne, szkoleniowe czy sanatoria. Od dnia wprowadzenia stanu wojennego w grudniu 1981 r. samorządność spółdzielni i demokracja wewnątrzspółdzielcza w mleczarstwie istniały jedynie pro forma.

Destrukcyjny wpływ na sektor spółdzielczości mleczarskiej miał rok 1989, zmiany ustrojowe i ustawa z 20 stycznia 1990 r. „o zmianach w organizacji działalności spółdzielczości”. Aby przetrwać ten trudny okres spółdzielczość mleczarska musiała rozpocząć proces przemian wewnątrz swoich struktur. Zaowocowało to powstaniem w 1991 r. organizacji Krajowe Porozumienie Spółdzielni Mleczarskich, której celem stała się pomoc zrzeszonym spółdzielniom. Dziś organizacja ta znana jest pod nazwą Krajowy Związek Spółdzielni Mleczarskich Związku Rewizyjnego i to jego zasługą jest zwiększenie spożycia mleka w Polsce. Prowadzona przez Związek ogólnopolska kampania informacyjna „Stawiam na mleko i produkty mleczne” obecna była w 234 szkołach 108 miast w kraju.

Niezwykle ważnym okresem dla polskiego mleczarstwa było wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. To właśnie polska branża mleczarska, jako jedna z pierwszych, pośród innych krajów europejskich, dostosowała się do nowych warunków funkcjonowania. Polskie mleczarnie dostosowały się do nowej rzeczywistości również dużo lepiej niż pozostałe gałęzie przemysłu spożywczego. Należało dopasować polskie mleczarnie do standardów jakościowych i technologicznych, obowiązujących w UE. Przyczyniło się to również do postępu jaki się dokonał w polskim mleczarstwie, a skutkiem tego jest fakt, iż spośród branż polskiej spółdzielczości, to właśnie spółdzielczość mleczarska ma największy potencjał i najszybciej się rozwija. Od momentu wejścia Polski do UE czterokrotnie wzrosła wartość eksportu polskich produktów mlecznych.

Obecnie w Polsce funkcjonuje 221 spółdzielni mleczarskich, a 110 spośród nich spełnia kryteria norm produkcji i standardy UE.

Spółdzielnie mieszkaniowe |

 Osobny artykuł: Spółdzielnia mieszkaniowa.

Spółdzielnia mieszkaniowa jest to rodzaj spółdzielni, której celem jest zapewnienie jej członkom mieszkań, budynków i innych nieruchomości, a także zakup gruntów na budowę domów.

Spółdzielnie ogrodniczo-pszczelarskie |

Na terenie kraju działa łącznie 118 spółdzielni ogrodniczo-pszczelarskich^[3]. Znajdują się one przede wszystkim na terenach wiejskich i małych miejscowościach^[3]. Skupiają one producentów warzyw, owoców i kwiatów, a także miodu i produktów pochodnych^[3]. Część spółdzielni angażuje się także w inne rodzaje działalności, jak np. sprzedaż materiału szkółkarskiego (drzewa, krzewy) pochodzącego z kwalifikowanych szkółek^[3]. Prowadzone jest także fachowe doradztwo w tym zakresie^[3]. Przy działających spółdzielniach istnieją punkty skupu owoców i warzyw^[3].

Spółdzielnie ogrodniczo-pszczelarskie dostosowują się do wymogów Unii Europejskiej^[3]. Do priorytetów należą nowoczesne zarządzanie majątkiem trwałym, finansami, a także zasobami ludzkimi^[3]. Coraz większą rolę odgrywają takie elementy działalności, jak: reklama, marketing czy innowacyjność w zakresie technik informacyjnych^[3]. Spółdzielnie oprócz punktów skupu, prowadza także sklepy owocowo-warzywne czy kwiaciarnie; zaopatrują sklepy nasienne w środki produkcji ogrodniczej, nasiona, narzędzia i środki ochrony roślin^[3].

Coraz częściej występują tendencje do przekształcania spółdzielni w grupy producenckie^[3].

Spółdzielnie socjalne |

 Osobny artykuł: Spółdzielnia socjalna.

Spółdzielnie spożywców |

 Osobny artykuł: Spółdzielnia spożywców.

Spółdzielnie wojskowe |

 Osobny artykuł: Spółdzielczość wojskowa.

Spółdzielnie wydawnicze |

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu „Samopomoc Chłopska” |

 Osobny artykuł: Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”.

Spółdzielnie zrzeszające producentów rolnych |

Spółdzielnie zrzeszające producentów jednego lub kilku produktów zwane powszechnie grupami producentów rolnych.

Spółdzielnie rolników |

Jest to rodzaj spółdzielni wprowadzony w 2018 r^[4]. Zrzesza rolników i podmioty niebędące nimi prowadzące działalność w zakresie przechowywania, magazynowania, sortowania, pakowania lub przetwarzania produktów rolnych lub grup tych produktów lub ryb, wytworzonych przez rolników lub prowadzące działalność usługową wspomagającą rolnictwo obejmującą świadczenie na rzecz rolników usług z wykorzystaniem maszyn, narzędzi lub urządzeń służących do wytwarzania przez tych rolników produktów rolnych lub grup tych produktów, lub ryb.

Banki spółdzielcze |

 Osobny artykuł: Bank spółdzielczy.

Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe |

 Osobny artykuł: Spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa.

Zobacz też |

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Spółdzielnia

Zobacz hasło spółdzielnia w Wikisłowniku

• Muzeum Historii Spółdzielczości w Polsce


• Hymn spółdzielców


• Spółdzielnia europejska


• Prawo spółdzielcze

Przypisy |