Egftnjytyk

Giszowiec
— Dzielnica Katowic —
Giszowiec z lotu ptaka
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Katowice
Zespół dzielnic	wschodnie
W granicach Katowic	1960
Powierzchnia	12,03[1] km²
Populacja (2007) • liczba ludności	18 475[1]
• gęstość	1536[1] os./km²
Kod pocztowy	40-467
Położenie na mapie Katowic
50°13′25″N 19°04′10″E/50,223611 19,069444
Multimedia w Wikimedia Commons
Portal Polska

Giszowiec (1979–1990 Osiedle im. Stanisława Staszica, niem. Gieschewald) – dzielnica Katowic w południowo-wschodniej części miasta, położona pomiędzy lasami, odległa od centrum o około 6 km^[2].

Giszowiec otaczają dwa szlaki komunikacyjne: droga krajowa nr 86 oraz autostrada A4. Zabudowania stanowią w przeważającej części budynki wielokondygnacyjne z wielkiej płyty, wybudowane w latach 1960−1990. Obok blokowisk można spotkać zabytkowe domki, przeważnie jedno- i dwurodzinne, stanowiące niegdyś zwarte osiedle górnicze. Dzielnica została zaprojektowana na początku XX wieku jako wiejskie osiedle robotnicze i charakteryzuje się dużą ilością terenów zielonych.

Od 29 września 1997 jest statutową dzielnicą w zespole dzielnic wschodnich i stanowi 17 jednostkę pomocniczą miasta Katowic^[3].
Dla wyboru Rady Miasta dzielnica należy do okręgu nr 2 (Dąbrówka Mała, Szopienice, Burowiec, Janów, Nikiszowiec, Giszowiec).

Nazwa |

Georg von Giesche

Nazwa dzielnicy Giszowiec pochodzi od nazwiska Jerzego Giesche i jest spolszczoną wersją niemieckiej nazwy Gieschewald ('las Gieschego')^[4]; spolszczone fonetycznie nazwisko Giesche na Gisz + formant -owiec. Została nadana osiedlu przez koncern górniczo-hutniczy Georg von Giesches Erben (pol. „Spadkobiercy Gieschego”). Niemiecka nazwa ma charakter pamiątkowy (od nazwiska dawnego właściciela terenu) i topograficzny, gdyż osiedle założono na skraju lasu i rozplanowano według koncepcji urbanistycznej miasta ogrodów.

Po raz pierwszy polską nazwę osiedla ustalił w 1920 roku Konstanty Prus w „Spisie miejscowości polskiego Górnego Śląska”, gdzie Gieschewald widnieje w formie „Giszowice”^[5]. W Dzienniku Ustaw Śląskich z 1922 obszar dworski Giszowiec figuruje już pod nazwą, która jest używana po dzień dzisiejszy^[6]. Natomiast autorzy „Słownika etymologicznego nazw geograficznych Śląska” błędnie podają, że niemiecka nazwa to Gieschwald, która miałaby niejako pochodzić od niemieckiego: giessen-lać, choć nie ulega wątpliwości, iż nazwa ta pochodzi jednak od nazwiska Giesche^[7].

W okresie PRL-u uporczywie zwalczano poniemiecką nazwę Giszowiec (wywodzącą się od nazwiska Giesche), forsując Osiedle im. Stanisława Staszica^[8]. Ówczesne władze widziały w całym osiedlu i jego nazwie relikty kapitalizmu, dlatego też z pomocą propagandy na łamach prasy m.in. „Dziennika Zachodniego" uderzali, zarówno w założyciela dynastii Giesche, jak i jego potomków, twierdząc, że prowadzili politykę ucisku narodowego, społecznego i gospodarczego^[8]. Ostatecznie 15 listopada 1979, Miejska Rada Narodowa w Katowicach przemianowała nazwę Giszowiec na Osiedle Staszica^[8]. Nazwa Osiedle im. Stanisława Staszica (pochodząca od nazwy KWK "Staszic") była umieszczana na wszystkich planach miasta z tego okresu, czasem podawano tradycyjną nazwę Giszowiec w nawiasie, ale zawsze na drugim miejscu. Zmiana ta, jako sztuczna, nie przyjęła się w świadomości społecznej, mieszkańcy nadal posługiwali się tradycyjną nazwą, która utrzymała się w stosunku do starej i nowej części osiedla. Ostatecznie w roku 1990 z inicjatywy Jerzego Forajtera, Rada Miejska przywróciła nazwę Giszowiec^[9][10].

Historia |

Początki |

Pocztówka z roku około 1915 przedstawiająca ulicę Giszowca

Powstanie osiedla sięga początku XX wieku. Koncern „Georg von Giesches Erben” w 1905 r. postanowił rozpocząć eksploatację nowych pokładów węgla pola „Reserve”. W 1906 r. wydrążono szyb „Carmer” i zaczęto instalować nowe maszyny. 13 maja 1907 roku powołano obszar dworski Giszowiec. Zarządcą dóbr i naczelnikiem urzędu był nadleśniczy, zamieszkujący w budynku nadleśnictwa (obecnie przedszkole). Pierwszym budynkiem górniczej osady był urząd celny^[11], w którym pobierano myto za przejazd przez teren prywatny obszaru dworskiego. Osiedle dla górników zatrudnionych w nowo powstałej kopalni „Giesche” (obecnie „Wieczorek”)^[12] wybudowano w latach 1907-1910. Budowa osiedla była przedsięwzięciem pionierskim, odbiegało ono bowiem architekturą i rozwiązaniem urbanistycznym od typowych osiedli górniczych tego okresu. Zaprojektowanie i wybudowanie osiedla zlecił ówczesny dyrektor spółki Anton Uthemann^[13] architektom: Georgowi i Emilowi Zillmannom z Charlottenburga koło Berlina. Zaprojektowali oni dzielnicę mieszkaniową wzorując się na idei miasta ogrodu, której twórcą był angielski urbanista Ebenezer Howard.

Fragment starej zabudowy Giszowca

Przed I wojną światową na terenie osiedla prowadziły działalność liczne organizacje polityczne i kulturalne, które w tych trudnych czasach prowadziły ożywioną działalność i krzewiły polskość. W tym okresie działało na Giszowcu czterech członków Polskiej Partii Socjalistycznej. Kolportowali oni „Gazetę Robotniczą”. Ukazywała się też w języku polskim gazeta „Górnoślązak”. Innym przejawem działalności patriotycznej było utworzenie w osiedlu chóru im. „Fryderyka Chopina”, którym dyrygował znany działacz kulturalny na Śląsku Wiktor Bara.

Powstania śląskie |

Po klęsce Niemiec w I wojnie światowej większość mieszkańców Giszowca oczekiwała na przyłączenie Górnego Śląska do Polski. Prowadzili różnego rodzaju działalność patriotyczną. Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska prowadziła zakonspirowane zebrania na terenie osiedla. Gromadzono broń i przygotowywano granaty własnego wyrobu. Giszowiecki oddział POW liczył około 60 członków. Dowódcą był Jakub Wójcik. Po I powstaniu śląskim działały na terenie Giszowca organizacje patriotyczne i społeczne takie jak: Stowarzyszenie Śpiewu „Lutnia”, „Stowarzyszenie „Siła” i kółko teatralne. W czasie trzech powstań śląskich w latach 1919–1921, mieszkańcy Giszowca walczyli o przyłączenie Górnego Śląska do odrodzonego państwa polskiego. Dwunastu bojowników z Giszowca poległo w walkach powstańczych o przynależność ziemi śląskiej do Polski.

Giszowiec – domki wyburzone w latach 70. XX wieku

II Rzeczpospolita |

20 marca 1921 roku w przeprowadzonym na Górnym Śląsku plebiscycie – w Giszowcu wraz z Nikiszowcem uprawnionych do głosowania było 4288 osób, a głosowało 4 222. Za przyłączeniem do Polski opowiedziało się 3056 osób. Na mocy konwencji zawartej w Genewie Giszowiec znalazł się w granicach II Rzeczypospolitej w maju 1922^[14]. W tym czasie rozwijało się życie polskie i działało wiele organizacji społecznych m.in. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Towarzystwo Śpiewu „Chopin” i Związek Harcerstwa Polskiego.
Górnicy rozczarowani pogarszającymi się warunkami życiowymi protestowali przeciwko redukcjom i obniżce płac. Organizatorem lokalnego ruchu rewolucyjnego i jednym z czołowych działaczy komunistycznych na Górnym Śląsku, został mieszkający wówczas na Giszowcu górnik kopalni „Giesche” (obecnie KWK „Wieczorek”) Józef Wieczorek. W marcu 1937 w kopalni 'Giesche” wybuchł strajk, który był ostatnim poważnym wystąpieniem górnośląskich robotników przed upadkiem II Rzeczypospolitej. Obrazy z okresu strajków z tego okresu przedstawione zostały w filmie Kazimierza Kutza – „Perła w koronie”.

II wojna światowa |

Fragment Giszowca, domek przy ulicy Wesołowskiej

4 września 1939 w wyniku inwazji wojsk hitlerowskich na Polskę, Giszowiec znalazł się pod okupacją niemiecką. Okupanci rozpoczęli prześladowania polskich patriotów. Likwidowano wszelkie ślady polskości. Okupanci wywieźli książki z polskich bibliotek, zrywali i niszczyli polskie napisy, symbole i godła narodowe. W czasie wojny w willi na Giszowcu mieszkał Fritz Bracht – gauleiter i nadprezydent Górnego Śląska. W Giszowcu i okolicy powstawały komórki organizacji pod nazwą „Przyjaciele Związku Radzieckiego”. Organizacja ta w drugiej połowie 1943 przystąpiła do Polskiej Partii Robotniczej. Członkowie tej organizacji angażowali się w działalność patriotyczną i wyjaśniali rolę Związku Radzieckiego w wojnie z Niemcami. Organizowali działalność sabotażową. W Giszowcu w prymitywnej drukarni drukowano ulotki z napisami: „Precz z Wojną przeciw Związkowi Radzieckiemu! Precz z Hitlerem! Niech żyje Stalin!” W 1944 roku katowickie gestapo podczas akcji odbicia z więzienia w Mysłowicach Inspektora Katowickiego AK por. Wacława Stacherskiego „Nowiny” w giszowieckich lasach wymordowało cały oddział partyzancki. Na pamiątkę po wymordowanych partyzantach w kościele św. Barbary w Giszowcu wmurowano tablicę upamiętniającą te wydarzenia. 25 stycznia 1945 roku władze niemieckie opuściły Giszowiec, a w osiedlu pozostał oddział Volkssturmu. Następnego dnia oddział ten został ostrzelany przez radzieckie samoloty i wycofał się w kierunku Murcek. Po upływie ponad pięciu lat, rano 27 stycznia 1945 Giszowiec wraz z Katowicami został wyzwolony spod okupacji.

Lata powojenne |

Do 1951 roku Giszowiec wchodził w skład gminy Janów, a później do 1960 r. należał do powiatu miejskiego Szopienic. Od 1960 r. zarówno Giszowiec, jak i Szopienice zostały dzielnicami Katowic.

Fragment Giszowca, bloki przy ulicy Mysłowickiej

W 1964 r. wydobycie węgla rozpoczęła nowa kopalnia „Staszic”^[15], którą zlokalizowano w pobliżu osiedla. Aby zapewnić mieszkania dla coraz większej liczby górników, w 1969 r. zapadła decyzja o wyburzeniu zabytkowego Giszowca i postawieniu na jego miejscu Osiedla Stanisława Staszica, złożonego z 10-piętrowych wieżowców^[16]. Wyburzenia przerwano po decyzjach konserwatora zabytków z lat 1978 i 1987 o wpisaniu układu urbanistyczno-przestrzennego Giszowca do rejestru zabytków województwa katowickiego. Uchroniło to przed zniszczeniem zaledwie jedną trzecią zabytkowego osiedla. Wyburzanie unikatowych domków górniczych w latach 70. stało się głównym tematem filmu „Paciorki jednego różańca”^[17] w reżyserii Kazimierza Kutza.

18 września 1981, 12 osobowa grupa młodzieży z Giszowca w wieku od 16 do 22 lat uprowadziła samolot AN-24 Polskich Linii Lotniczych LOT do Berlina. Samolot wykonywał rejs wycieczkowy na trasie Katowice – Warszawa^[18].

W 1999 roku kopalnia przekazała budynki zabytkowej części Giszowca miastu Katowice. Część budynków została sprzedana zamieszkującym je rodzinom. Całość ocalałej unikatowej zabudowy osiedla jest pod stałą opieką konserwatora zabytków.

Czasy obecne |

Obecnie zabytkowa część osiedla perła patronackiej zabudowy, jest turystyczną atrakcją miasta Katowic i województwa śląskiego. 19 października 2006 roku w Tyskim Muzeum Piwowarstwa odbyło się uroczyste otwarcie Szlaku Zabytków Techniki. W centrum Katowic i Silesia City Center zostały ustawione tablice informacyjne o miejscach, które tworzą szlak. Jednym z obiektów na trasie jest Giszowiec.

Zabudowa |

Plan sytuacyjny Giszowca z 1910 roku

W latach 1907-1910 na terenie zalesionym gminy Janów wybudowano unikatowe w skali europejskiej osiedle ogród przeznaczone dla pracowników kopalni „Giesche”. Kopalnia położona była w wiejskiej okolicy i stamtąd głównie pochodziła jej załoga, dlatego stworzono pracownikom warunki do których byli przyzwyczajeni. W związku z tym wybudowano mieszkania w stylu starych górnośląskich chałup chłopskich. Chałupy chłopskie charakteryzowały się głęboko w dół schodzącym załamanym dachem przykrywającym budynek. Wszystkie pomieszczenia mieszkalne ulokowane były tylko na parterze. Pod wspólnym dachem znajdowała się również obora. Taka forma budynku była przystosowana do miejscowych warunków klimatycznych.

Zabudowa w stylu chłopskich chałup górnośląskich w Giszowcu

Osiedle wzorowane na tradycyjnym budownictwie ludowym składało się z parterowych domków z ogrodami, przeważnie dwurodzinnych, w których znalazło zamieszkanie ok. 600 rodzin robotniczych i 38 urzędniczych. Każdy z budynków, który nie pełnił funkcji mieszkalnej, miał unikatowy w stosunku do innych kształt. Natomiast domy mieszkalne były stawiane według kilkunastu projektów. W celu zróżnicowania brył domów i uniknięcia monotonii zastosowano kilka rodzajów dachów m.in.: łamane, półszczytowe, dwu-, czterospadowe i naczółkowe^[19]. Wzdłuż jednej drogi nie budowano identycznych chałup, starano się zmieniać wielkość i kształt oraz rytmy okien i drzwi. Domy urzędników były bardziej okazałe, kryte czerwoną dachówką. Najczęściej oddalone od robotniczych i na wzór angielski otoczone parkiem^[20]. Domy robotników pokryto natomiast ogniotrwałymi dachami gontowymi.

Powierzchnia mieszkań robotniczych była jak na owe warunki bardzo duża, wahała się w przedziale 38–52 m². Mieszkania te były dwu- lub trzyizbowe, pozbawione wody bieżącej, jednak wodę można było czerpać z ulicznych hydrantów zainstalowanych co 100 metrów. Do każdego domu przylegał ogródek i mały budynek gospodarczy. W ogródkach usytuowane były ubikacje z wymienialnymi pojemnikami. Dwa razy w tygodniu wywożono je na obrzeże miasta do kompostowni. Mieszkania urzędnicze były większe i komfortowo urządzone. Ich powierzchnia użytkowa wynosiła 76–104 m², składały się z 2, 3 lub 4 pokojów z kuchnią i komórką. Wyposażone były w urządzenia wodne i kanalizacyjne, a niektóre także w ubikację. Do kopalni i pobliskich miejscowości dojazd zapewniała kolejka wąskotorowa zwana „Balkanem”.

Teren osiedla stanowił prostokąt o wymiarach 800 m i 1200 m^[19]. Z rynku w czterech głównych kierunkach ruchu wychodziły ulice, z którymi krzyżowały się dwie koncentrycznie usytuowane ulice okrężne. Trzecia skrajna droga okrężna biegła po obwodzie osiedla, jej część zachodnią i północną stanowiły szosa Katowice-Murcki i droga do Mysłowic. W środku osiedla znajdował się rynek, wokół którego zgrupowano budynki: nadleśnictwo, budynek administracyjny, gospodę, kręgielnię, salę teatralną i muszlę koncertową. Nieco dalej, dla inżynierów i urzędników, urządzono korty tenisowe i pola golfowe, które dopiero w latach 70. XX wieku zostały zlikwidowane przez zasypanie ich niskiej jakości węglem. Jedną stronę rynku wypełniały sklepy, drugą niemieckie szkoły. Zbudowano łaźnię, magiel i pralnię z bieżącą, zimną i gorącą wodą. Łaźnia służyła głównie żonom i dzieciom górników^[21].

Po zakończeniu I wojny światowej nastąpiła kolejna faza budowy kolonii robotniczej. Zabudowano wówczas rezerwowy pas gruntów ciągnący się w kierunku Mysłowic (obecnie są to ul. Pod Kasztanami i ul. Kosmiczna), potocznie nazwany „Neubau”. Zabudowę domkami zastąpiono tańszym budownictwem szeregowym. Postawiono bloki mieszkalne dla około 220 rodzin^[22]. Budowa rozpoczęta w latach 1920-1924 została ukończona dopiero w latach 40. XX wieku^[23].

W 1926 roku nastąpił ostatni etap zabudowy historycznej. W związku z przejęciem przez korporację Silesian-American Corporation wszystkich akcji spółki Giesche S.A., do Giszowca sprowadzono 9 rodzin ze stanu Montana i dla nich w południowo-zachodniej części osiedla w pobliżu wieży ciśnień dobudowano tzw. kolonię amerykańską. Kompleks składał się z 6 willi urzędniczych typu angielskiego^[24]. Budynki usytuowano w lesie i otoczono parkanem^[25].

W 1964 roku w pobliżu kolonii rozpoczęła eksploatację kopalnia „Staszic”. W dziejach osiedla nastąpił nowy rozdział. W celu zapewnienia mieszkań coraz większej liczbie górników podjęto decyzję o likwidacji starej zabudowy. Na miejscu zabytkowych budynków stawiano osiedle złożone z wysokich 11-kondygnacyjnych wieżowców. Wyburzenia przerwano dopiero po decyzjach konserwatora zabytków z lat 1978 i 1987. Przed zagładą zdołano uratować jedynie 1/3 osiedla, gdyż 2/3 zostały już całkowicie zniszczone.

W latach 2003-2004 w bezpośrednim sąsiedztwie osiedla zwanego potocznie „Neubau”, w obrębie ul. Pod Kasztanami, ul. Kosmicznej, ul. Działkowej i ul. Górniczego Stanu, Katowickie Towarzystwo Budownictwa Społecznego wybudowało nowe osiedle „Kasztany”. Wzniesiono 9 domów dla 200 rodzin oraz 2 lokale użytkowe i garaże^[26]. Zabudowa nowego osiedla szczególnie jej wielkość, kształt czy pokrycie dachów nawiązuje do sąsiadującej zabytkowej architektury Giszowca. Na parterze każdego z 9 budynków, jedno mieszkanie dostosowane jest dla osób niepełnosprawnych poruszających się na wózkach inwalidzkich. Wewnątrz osiedla wybudowano plac zabaw dla dzieci oraz boisko i wyznaczono pas zieleni, oraz drogi przeznaczone jedynie dla ruchu pieszego i rowerowego.

Architektura historyczna |

Willa dyrektora kopalni „Giesche” w Giszowcu

Według rejestru zabytków na listę wpisane są obiekty wymagające ochrony i rewitalizacji^[27][28]:

• Nr: A/1229/78 z dn. 18 VIII 1978
  
  • Fragment osiedla robotniczego Giszowiec (oraz 43 domy wpisane do rejestru indywidualnie) wybudowane w latach 1907-1914 według projektu architektów Zillmannów. Rozbudowane w latach 1920-1924. W stylu modernizmu będące przykładem realizacji idei miast ogrodów. Osiedle wpisane do rejestru razem z rynkiem, szkołą, budynkiem administracyjnym, nadleśnictwem (obecnie przedszkole), parkiem centralnym z gospodą, kompleksem budynków, łaźni, pralni, magla, zespołem domów noclegowych, pocztą oraz ośmioma kwartałami zabudowy mieszkaniowej. Granice ochrony obejmują układ urbanistyczny wraz z istniejącą zabudową i zielenią zorganizowaną, zawartą między ulicami: Mysłowicką, zachodnią pierzeją placu Pod Lipami (wzdłuż granic działek przy ul. Młodzieżowej), wzdłuż placu Pod Lipami, ul. Barbórki, ulicami Górniczego Stanu, Wesołowską i Przyjazną, do ul. Działkowej z obustronną zabudową i zewnętrznymi obrzeżami parku ulicą Gościnną.
  
  

Karczma Śląska

• Nr: A/1348/87 z dn. 23 VI 1987
  
  • Wybudowana w latach 1907-1940 według projektu architektów Zillmannów oraz Biura Budowlanego dawnej kopalni Giesche – tzw. nowa kolonia, a także anonima zatrudnionego przez SACO – tzw. kolonia amerykańska. Zabudowa prezentuje styl modernistyczny z elementami romantycznymi i klasycyzującymi oraz neobarokowymi i secesyjnymi. Chroniony jest fragment osiedla robotniczego Giszowiec, jego układ urbanistyczny wraz z istniejącą zabudową i zielenią usytuowana w południowo-zachodniej części zespołu tzw. kolonii amerykańskiej – przy ul. Górniczego Stanu.
  
  


• Nr: A/1290/82 z dn.20 V 1982
  
  • Modernistyczny budynek mieszkalno-handlowy z pierwszej ćwierci XX wieku przy placu Pod Lipami 7-10.
  
  


• Nr: A/1628/96 z dn. 29 III 1996
  
  • 
    Willa dyrektora kopalni Giesche wzniesiona w latach 1907-1910 według projektu Zillmannów w stylu modernizmu przy ul. Pszczyńskiej 10.
  
  


• Nr: A/14172/90 z dn. 29 X 1990
  
  • 
    Wieża wodna wzniesiona w 1908 roku, historyzująca z elementami neomanieryzmu przy ul. Pszczyńskiej.
  
  

Ludność Giszowca |

Tereny rekreacyjne Giszowca |

Ośrodek Rekreacyjno-Wypoczynkowy „Barbara-Janina” |

Staw Barbara w Katowicach Giszowcu

Historia ośrodka leśnego „Barbara-Janina” w Giszowcu zaczyna się w roku 1977, kiedy to KWK „Staszic” rozpoczęła budowę ośrodka rekreacyjnego. Nazwa „Barbara-Janina” pochodzi od nazwy znajdujących się w pobliżu dwóch stawów, wokół których ośrodek został zlokalizowany. Stworzono w tym miejscu bazę wypoczynkową dla pracowników KWK „Staszic” i mieszkańców osiedla Giszowiec. Lokalizacja Ośrodka na terenie lasów w pobliżu stawów stwarzała idealne warunki do uprawiania sportów. Sprzyjała także wędkarstwu, spacerom pieszym i rowerowym na terenie parku leśnego. Cały ośrodek liczący około 50 ha został podzielony na kilka części: kąpielisko, teren spacerowo-wypoczynkowy i tereny sportowe. W lesie wytyczono ścieżkę zdrowia. W 1971 roku grupa wędkarzy zorganizowała tu sekcję wędkarską.

W 1977 roku sekcja przejęła i zagospodarowała Staw Górnik i rozpoczęła budowę „Rybaczówki” nad stawem Janina. Kilkakrotnie zarybiono stawy „Górnik” i „Janina”. W 1981 roku z koła miejskiego utworzono samodzielne koło Polskiego Związku Wędkarskiego. Obecnie w dawnej „Rybaczówce” która była siedzibą wędkarzy mieści się bar piwny. W letnie weekendy właściciele „Rybaczówki” organizują tu wiele imprez kulturalnych, które wypełniają wolny czas mieszkańcom Giszowca i okolic.

Giszowiec – Rybaczówka

Przez ośrodek przebiegają liczne ścieżki rowerowe i szlaki turystyczne. Ścieżki rowerowe zimą wykorzystywane są do uprawiania narciarstwa biegowego^[35].

Ośrodek Bolina |

Od 30 czerwca 2007 mieszkańcy Giszowca mogą również wypoczywać w wyremontowanym ośrodku wypoczynkowym Bolina znajdującym się w pobliskim Janowie. Dla miłośników czynnego wypoczynku przygotowano tam boisko do gry w koszykówkę, siatkówkę i dwa stoły do ping-ponga. Można tam też zagrać w szachy lub przygotować przysmaki z grilla.

Szlaki turystyczne |

Szlak Zabytków Techniki

• Trasa: Częstochowa – Giszowiec – Żywiec

Szlak Dwudziestopięciolecia PTTK

• Trasa: Giszowiec – Starganiec
  

Szlak Dolinki Murckowskiej

• Trasa: Giszowiec – Stara Wesoła – Dolinka Murckowska

Szlak im. Mariana Kantora-Mirskiego

• Trasa: Giszowiec – Mysłowice
  

Szlak Hołdunowski

• Trasa: Giszowiec – Ławki – Jeleń

Komunikacja |

Komunikację Giszowca z innymi dzielnicami Katowic oraz z sąsiednimi miastami – Mysłowicami i Tychami zapewniają autobusy KZK GOP oraz MZK Tychy. Główne ciągi komunikacyjne w osi północ – południe to ulica Pszczyńska, stanowiąca w Giszowcu fragment droga krajowa nr 86 dla linii autobusowych 1, 4, 14 i 400 łączących dzielnicę z centrum Katowic i Tychami, ulica Szopienicka dla linii 12, 30, 72, 108, 292, 674 oraz od początku 2012 roku linia 695, łącząca dzielnicę z Janowem, Nikiszowcem i Szopienicami. Natomiast w osi wschód – zachód są to ul. Kolista i ul. Mysłowicka dla linii 223 w kierunku Mysłowic oraz biegnąca przez las w kierunku Ochojca, Piotrowic, Ligoty i pętli tramwajowej w Brynowie ulica 73 Pułku Piechoty, z racji charakterystycznych trzech wzniesień na jej trasie zwana popularnie „Trzy Garby”^[36], którą kursuje linia 292. Ponadto działają także prywatne BUSy.

Gospodarka |

 Osobny artykuł: Kopalnia Węgla Kamiennego Staszic.

Przemysł |

Kopalnia „Staszic” i droga krajowa nr 86

Osiedle ściśle związane z górnictwem zostało wybudowane dla pracowników kopalni „Wieczorek”. Pierwsze wzmianki o wydobywaniu węgla na terenie dzisiejszego Giszowca pochodzą z 1788 roku, kiedy to ordynat mysłowicki Feliks Mieroszewski, założył pierwszą w tym rejonie kopalnię „Bergthal”^[37]. Węgiel wydobywano w niej z przerwami od 20 grudnia 1788 do 1823 roku. W 1823 roku wydobywano w niej około 140 ton węgla^[38]. W 1896 włączono ją do pola „Reserve”, które to stanowiło rezerwowy obszar górniczy dla kopalni „Giesche”. Dopiero w roku 1955 nastąpiło zwiększenie zapotrzebowania na węgiel i wtedy to zwrócono uwagę na zapasy w polu „Reserve” i postanowiono wybudować odrębną kopalnię. W 1964 eksploatację rozpoczęła nowa kopalnia „Staszic”, która jest największym zakładem produkcyjnym w dzielnicy^[39]. Kopalnia jest jedną z najnowocześniejszym w polskim przemyśle węglowym. 27 stycznia 2007 Janusz Styrylski – kierownik ruchu Zakładu Górniczego, dyrektor kopalni „Staszic” odebrał Złoty Laur Umiejętności i Kompetencji w kategorii „polskie przedsiębiorstwo”. Kopalnia otrzymała Złoty Laur za: działanie na rzecz ochrony środowiska, bardzo dobre wyniki finansowe, ciągłą modernizację, wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań technicznych dla zwiększenia bezpieczeństwa pracy oraz zwiększenia wydobycia węgla kamiennego^[40].

W celu obniżenia kosztów administracji i eksploatacji, od 1 stycznia 2010 kopalnia została połączona w jeden zakład z kopalnią „Murcki”^[41].

Handel i usługi |

Rozwinięty handel i usługi. W dzielnicy działają stacje benzynowe, serwisy, warsztaty, hurtownie, sklepy, targowisko, punkty usługowe, klinika weterynaryjna, istnieją oddziały banków i towarzystw ubezpieczeniowych i dealer Volvo.

Pomniki i tablice pamiątkowe |

Popiersie Anthona Uthemanna

• Pomnik ku czci poległych w Powstaniach Śląskich i zamordowanych w obozach hitlerowskich w okresie II wojny światowej.


• Tablica upamiętniająca Marię Trzcińską-Fajfrowską założycielkę Domu Specjalnej Troski w Giszowcu.


• Tablica upamiętniająca żołnierzy Armii Krajowej Okręgu Śląskiego pomordowanych w więzieniach i obozach oraz poległych w Lasach Giszowieckich w kwietniu 1944 roku.


• Popiersie Anthona Uthemanna budowniczego Giszowca.

Edukacja |

Szkoła Podstawowa nr 51 w Giszowcu

Gallus

Pierwsza szkoła w Giszowcu powstała w 1908 roku i składała się z trzech budynków. W pierwszym budynku rozpoczęto naukę już w 1908. Pozostałe oddano do użytku w 1913 roku. Do 1922 roku zajęcia odbywały się jedynie w języku niemieckim. Młodzież wychowywano w duchu pruskim. Po III powstaniu śląskim i plebiscycie w budynkach tych znalazła się szkoła polska – patronem szkoły został Stanisław Kostka. W 1959 roku zmieniono patrona na Marię Konopnicką. W 1993 roku szkoła została zlikwidowana. Potocznie nazywana była „Starą Szkołą”. Obecnie budynek jest wyremontowany i jest obiektem zabytkowym.

W Giszowcu powstał też pierwszy w Polsce Dzienny Dom Opieki dla Dzieci Specjalnej Troski^[42], wybudowany przez kopalnię „Staszic” w latach 1984-1986. Ośrodek powstał z inicjatywy Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej. Na cześć zmarłej tragicznie twórczyni nosi obecnie nazwę Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy im. dr Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej. Zapewnia opiekę dzieciom i młodzieży w zakresie edukacyjnym, medycznym, rehabilitacyjnym i terapeutycznym.

Szkoły |

• Szkoła Podstawowa nr 51 z Oddziałami integracyjnymi im. Fryderyka Chopina (zwana „Szkołą Marzeń”) – ul. Przyjazna 7a


• Gimnazjum nr 15 – ul. Karliczka 15


• Gimnazjum nr 16 z oddziałami integracyjnymi – ul. Wojciecha 9


• Szkoła Podstawowa dla Dziewcząt PŁOMIEŃ – ul. Karliczka 15


• Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach, Hala szkoleniowo-widowiskowo-sportowa ul. Pszczyńska 10

Inne |

• Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy im. Dr Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej

Kultura |

Giszowiec w literaturze |

Giszowiec i Nikiszowiec zostały opisane w książce Czarny ogród przez laureatkę pierwszej edycji Nagrody Mediów Publicznych „Cogito” w dziedzinie literatury pięknej – Małgorzatę Szejnert. Opowieść była także nominowana do Nagrody Literackiej NIKE 2008 oraz do Nagrody Literackiej „Gdynia” 2008. Jest to dokładnie udokumentowana, reporterska historia o losach wybranych rodów z tych miejscowości^[43][43]. Zawiera przykłady autentycznych dokumentów, fotografie i wiele niepublikowanych dotąd informacji na temat życia postaci zasłużonych dla osiedla m.in.: Józefa Wieczorka, Alfreda Gansińca, Ewalda Gawlika, Kazimierza Kutza, Erwina Sówki, Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej i Rozalii Kajzer-Piesiur^[44].

Giszowiec w filmie |

W filmie Kazimierza Kutza Paciorki jednego różańca znalazły się autentyczne, dokumentalne zdjęcia z burzenia starego osiedla górniczego na Giszowcu. Nawiązuje do tego zdarzenia także fabuła filmu, zwłaszcza wątek sporu zasłużonego powstańca i górnika Habryki z dyrektorem kopalni, Klimczukiem. Habryka nie zgadza się na opuszczenie domu, w którym mieszka, i zamieszkanie w bloku. Film przyczynił się do zatrzymania akcji wyburzania, ocalała część miasta ogrodu^[45].

Filmowy dom Habryki przetrwał do dziś, jego obecny adres – ul. Przyjazna 28/1.

Sport |

Najstarszym klubem sportowym w Giszowcu było nieistniejące już Towarzystwo Pływackie Giszowiec-Nikiszowiec 23 założone z inicjatywy Jana Skupiny. Nieistniejący już dziś staw Małgorzata był bazą tego klubu pływackiego. Największą popularność uzyskało Towarzystwo Pływackie Giszowiec-Nikiszowiec, dzięki zawodniczce Rozalii Kajzer-Piesiur. Była ona pierwszą olimpijką z Giszowca i uczestniczką igrzysk w Amsterdamie w 1928 roku.
W kwietniu 1945 roku TPGN zostało przejęte przez RKS Siła Giszowiec. W 1946 roku pierwszym powojennym mistrzem Polski w hokeju została Cracovia a trzecie miejsce zajęła Siła Giszowiec. Alfred Gansiniec zawodnik 'Siły Giszowiec” wziął udział w Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w St. Moritz i w Zimowych Igrzyskach Olimpijskich 1952 w Oslo.

Od 15 lat na osiedlu działa Zapaśniczy Klub Sportowy Tytan 92. Największym sukcesem w historii Tytana było drużynowe mistrzostwo Polski kadetów, wywalczone w 1997 roku w Kostrzynie.

Na szczególną uwagę zasługują także osiągnięcia młodego lekkoatlety z Giszowca. Jarosław Pałczyk pobił rekord trasy i zwyciężył w XII edycji Biegu im. Wojciecha Korfantego. Zdobył również brązowy medal w mistrzostwach Polski juniorów w przełajach i drugie miejsce w biegach halowych.

Działający na terenie osiedla Klub Sportowo-Rekreacyjny Amicus-Giszowiec prowadzi dwie sekcje: skata, a od roku 2012 pétanque.

Obiekty sportowe na terenie osiedla |

Skatepark przy ulicy Mysłowickiej

• bulodrom


• skatepark


• korty tenisowe


• pływalnia


• boiska

Wspólnoty religijne |

Początkowo mieszkańcy osiedla należeli do parafii w Mysłowicach, następnie do parafii św. Anny w Janowie. W 1947 powstała pierwsza w Giszowcu parafia pw. św. Stanisława Kostki. Poświęcenie pierwszego kościoła odbyło się w drugie święto Zielonych Świąt 17 maja 1948. Ze względu na rozbudowę osiedla i ciągle wzrastającą liczbę mieszkańców kościół stał się za mały. Postanowiono wybudować nową świątynię. 20 czerwca 1983 papież Jan Paweł II podczas pobytu w Katowicach poświęcił kamień węgielny pod budowę nowego kościoła pw. św. Barbary. Budowniczym kościoła został ks. Izydor Harazin.

Polityka i administracja |

Rada Miejska Katowic 29 września 1997 uchwaliła nowy podział na jednostki pomocnicze samorządu na terenie miasta, uznając Giszowiec za 17 jednostkę pomocniczą, w zespole dzielnic wschodnich, wytyczając równocześnie jej dokładne granice^[46]. W związku z późniejszymi zmianami ustawy o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm. ) aby jednostka pomocnicza mogła otrzymać Statut, należy złożyć wniosek poparty przez co najmniej 10% mieszkańców danej jednostki pomocniczej, posiadających czynne prawo wyborcze^[47]. Ponieważ mieszkańcy Giszowca nie wystąpili z taką inicjatywą, Rada Jednostki Pomocniczej dla tej dzielnicy nie została powołana. W związku z tym radni zobowiązani są pełnić dyżury w wyznaczonych miejscach. W Giszowcu mieszkańcy mogą konsultować się z radnymi podczas ich dyżurów w Giszowieckim Centrum Kultury i Miejskim Domu Kultury, w wyznaczone wtorki i czwartki miesiąca. Zasady tworzenia, łączenia, podziału oraz znoszenia jednostek pomocniczych określa Statut Miasta Katowice.

W wyborach do rady miasta Giszowiec należy do okręgu nr 2, wraz z dzielnicami Dąbrówka Mała, Szopienice-Burowiec i Janów-Nikiszowiec^[48]. W latach 2006–2010 okręg ten miał 5 przedstawicieli w Radzie Miasta^[49]; w granicach dzielnicy znajdują się obwody nr 104, 105, 106, 107^[50].

Jedyną samorządową i spółdzielczą władzą w dzielnicy jest pochodząca z demokratycznego wyboru Rada Osiedla organ Katowickiej Spółdzielni Mieszkaniowej^[51]. Ma ona jednak tylko kompetencje spółdzielcze, nie gminne czy powiatowe i obejmuje swym zasięgiem tylko część dzielnicy. Budynki Katowickiej Spółdzielni Mieszkaniowej stoją przy ulicach – Gościnnej, Miłej, Karliczka, Wojciecha i Mysłowickiej, a zamieszkuje je około 10 tys. mieszkańców^[51]. Pozostała część budynków na Giszowcu należy do innych właścicieli.

Zobacz też |

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. Muzeum Śląskie w Katowicach: wykład pt. „Giszowiec – zielone osiedle czy miasto-ogród?”

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. Przystanek Giszowiec: rozkład jazdy

• Orkiestra Symfoniczna K.H.W. S.A. KWK "Staszic"


• Katowicki Park Leśny


• Izba Śląska


• Ewald Gawlik


• Nikiszowiec


• Park Giszowiecki w Katowicach

Przypisy |

Bibliografia |

• Leszek Jabłoński, Maria Kaźmierczak: Na trasie Balkan Ekspresu Giszowiec Nikiszowiec Szopienice Przewodnik po dzielnicach Katowic. CRUX, Katowice o.J., ​ISBN 83-918152-1-8​.


• Jerzy Jaros, Henryk Sekuła, Kopalnia „Staszic” 1964-1984, Śląski Instytut Naukowy, 1984, ​ISBN 83-7008-056-1​.


• Kurt Seidl: Mieszkania robotnicze w górnośląskim przemyśle górniczym. Mirosław Langer. Krajowa Agencja Wydawnicza na zlecenie KWK „Staszic”, 1995. ISBN 83-03-03672-6.


• Małgorzata Szejnert: Czarny ogród. Wyd. pierwsze. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2007, s. 547. ISBN 978-83-240-0896-4.


• „Kwartalnik Giszo-wieści” nr 2/15/2002, ISSN 1640-6190.


• „Kwartalnik Giszo-wieści” nr 2/29/2006, ISSN 1640-6190.

Linki zewnętrzne |

• Strona miłośników osiedla

p • d • e Jednostki pomocnicze Katowic Zespół dzielnic śródmiejskich Bogucice Koszutka Osiedle Paderewskiego-Muchowiec Śródmieście Zespół dzielnic północnych Dąb Osiedle Tysiąclecia Osiedle Witosa Wełnowiec-Józefowiec Załęże Zespół dzielnic zachodnich Brynów-Osiedle Zgrzebnioka Ligota-Panewniki Załęska Hałda-Brynów Zespół dzielnic wschodnich Dąbrówka Mała Giszowiec Janów-Nikiszowiec Szopienice-Burowiec Zawodzie Zespół dzielnic południowych Kostuchna Murcki Piotrowice-Ochojec Podlesie Zarzecze Portal:Katowice