Egftnjytyk

Transkrypcja Hepburna (jap. ヘボン式ローマ字 Hebon-shiki rōmaji, dosł. znaki rzymskie (łacińskie) metodą Hepburna) – nosząca nazwisko Jamesa Curtisa Hepburna transkrypcja pisma i dźwięków języka japońskiego na alfabet łaciński, którą wykorzystał w trzecim wydaniu swojego słownika japońsko-angielskiego z 1887 roku. System został pierwotnie zaproponowany przez Stowarzyszenie Latynizacji (jap. 羅馬字会 Rōmajikai) w 1885 roku. System Hepburna został później poprawiony i nazwany shūsei Hebon-shiki rōmaji (jap. 修正ヘボン式ローマ字). Pierwotnie wspomnianą, poprawioną wersję określano jako hyōjun-shiki rōmaji (jap. 標準式ローマ字, standardowy styl latynizacji).

Wprowadzenie |

Obecny system Hepburna jest najszerzej stosowaną i najprostszą metodą transkrypcji języka japońskiego. Wystarczy jedynie poznać i zapamiętać stosunkowo proste w tym przypadku zasady zmienionej wymowy angielskiej, ale oddającej prawidłową wymowę w języku japońskim^[1].

Ze względu na to, że niektóre słowa japońskie, jak np. 芸者 geisha, czy 将軍 shōgun dotarły do Polski zanim rozpowszechniła się transkrypcja Hepburna, były one i nadal są często w zapisie: gejsza i szogun. Stało się tak w wyniku bezpośredniego przeniesienia wymowy angielskiej, odmiennej od wymowy w języku japońskim. Zapis w języku polskim, zgodny z wymową w języku japońskim, to odpowiednio: gejsia/geisia i siogun.

Warianty |

Istnieje wiele wariantów latynizacji Hepburna. Dwoma najpopularniejszymi są:

• 
  Wersja tradycyjna (ang. traditional Hepburn), zdefiniowana w różnych wydaniach słownika Hepburna, z których wydanie trzecie (1886)^[2] jest uważane za autorytatywne^[3]. Ten wariant charakteryzuje się zapisywaniem zgłoskotwórczego n jako m przed spółgłoskami b, m i p, np. Shimbashi dla 新橋.


• 
  Wersja zmodyfikowana (jap. 修正ヘボン式 shūsei Hebon-shiki, ang. modified Hepburn), znana też jako wersja poprawiona, w której zapis zgłoskotwórczego n jako m przed pewnymi spółgłoskami nie jest już używany, np. Shinbashi dla 新橋. Wersja ta została wprowadzony w trzecim wydaniu New Japanese-English Dictionary (1954) wydawnictwa Kenkyūsha, a później zaadaptowana przez Bibliotekę Kongresu Stanów Zjednoczonych^[4]. Jest to najpopularniejszy system transkrypcji języka japońskiego w obcojęzycznych słownikach i publikacjach^[5][6].

W samej Japonii istnieją trzy warianty przeznaczone oficjalnie do różnych zastosowań:

• 
  Standard kolejowy (jap. 鉄道掲示基準規程 Tetsudō keiji kijun kitei)^[7], zgodny z hyōjun-shiki rōmaji. Wszystkie koleje JR i inne większe koleje korzystają z tego wariantu w nazwach stacji.


• 
  Standard Ministerstwa Ziemi, Infrastruktury, Transportu i Turystyki^[8], który wykorzystuje wersję zmodyfikowaną, długie ō zapisując jednak jako o, np. Otacho dla 太田町. Wariant ten wykorzystywany jest na znakach drogowych.


• 
  Standard paszportowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych (jap. 外務省旅券規定 Gaimushō ryoken kitei)^[9], który zezwala na używanie „znaków spoza transkrypcji Hepburna” (jap. 非ヘボン式ローマ字 hi-Hebon-shiki rōmaji) w latynizacji japońskich nazwisk, zwłaszcza w paszportach. W szczególności zapisuje zgłoskotwórcze n jako m przed spółgłoskami b, m i p oraz pozwala na zapis długiego ō jako oh, oo lub ou (np. nazwisko 佐藤 może zostać zapisane jako Satoh, Satoo lub Satou).

Szczegóły tych wariantów znajdują się niżej.

Przestarzałe |

Latynizacje które pojawiły się w pierwszym i drugim wydaniu słownika Hepburna mają głównie znaczenie historyczne. Warte wspomnienia różnice między wersją trzecią i późniejszymi obejmują:

Druga wersja |

• エ, ヱ zapisywane są jako ye (np. Yedo),


• ズ, ヅ zapisywane są jako dzu (np. kudzu, tsudzuku),


• キャ, キョ, キュ zapisywane są jako kiya, kiyo oraz kiu,


• クワ zapisywane jest kuwa.

Pierwsza wersja |

Oprócz tych z drugiej wersji istnieją następujące różnice:

• ス zapisywane jest sz,


• ツ zapisywane jest tsz,


• ズ, ヅ zapisywane są jako dz.

Cechy |

Główną cechą latynizacji Hepburna jest to, iż jej pisownia opiera się na fonologii języka angielskiego. Tam, gdzie sylaby konstruowane w sposób regularny według sylabariusza języka japońskiego zawierają „niestabilną” spółgłoskę dla współczesnego języka mówionego, ortografia zmieniana jest na lepiej oddającą, dla władających angielszczyzną, właściwy dźwięk; przykładowo し zapisywane jest jako shi, nie zaś * si.

Część językoznawców jest niechętna latynizacji Hepburna, ponieważ pisownia oparta na wymowie może przesłaniać regularne pochodzenie struktur fonetycznych, fleksji i koniugacji języka japońskiego^[10]. Zwolennicy twierdzą z kolei, że latynizacja ta nie jest przeznaczona do bycia narzędziem językoznawczym. Korzysta z niej w swojej Gramatyce japońskiej^[1] autorytet polskiej japonistyki, Romuald Huszcza.

Wymowa |

 Zobacz też: fonetyka języka japońskiego.

Zapis transkrypcji Hepburna znajduje dość dobre przybliżenie w polskich głoskach. Wszystkie głoski z wyjątkiem poniższych wymawia się tak samo jak w języku polskim:

• 
  ch wymawia się jak ć;


• 
  j wymawia się jak dź;


• 
  sh wymawia się jak ś;


• 
  ts wymawia się jak c;


• 
  w wymawia się jak ł;


• 
  y wymawia się jak j;


• 
  z wymawia się jak dz.

Następujące głoski są raczej obce dla użytkowników języka polskiego:

• 
  u wymawia się z rozluźnionymi ustami;


• 
  f nie jest spółgłoską wargowo-zębową, a dwuwargową, co upodabnia ją do dmuchnięcia; przez co jest zgodna z szeregiem h
  


• 
  r wymawiane różnie: od l do r, zwykle w pozycji dziąsłowo-zębowej języka, zawsze przy jego pojedynczym ruchu.


• 
  n wymawia się zależnie od pozycji:
  
  
  
  • jak n nosowe i dźwięczne (potencjalnie dowolnie przedłużalne), jeśli zapisane jest jako n' bądź n na końcu wyrazu, jeśli nie zachodzi jedna z poniższych sytuacji,
  
  
  • jak zwykłe n przed następującymi literami latynizacji: t, d, z, ch i j (geminizowane przed n),
  
  
  • jak n wymawiane w polskich wyrazach bank czy tango przed k i g,
  
  
  • jak m przed p i b (geminizowane przed m).
  
  
  
  

Długie samogłoski |

A + A |

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie a + a zapisywane jest jako aa, jeżeli występuje poza pojedynczym znakiem kanji.

• 
  邪悪（じゃあく）: {ji + ya} + {a + ku} = jaaku – zło

Tradycyjna latynizacja Hepburna:

Długa samogłoska a zawsze zapisywana jest jako aa.

• 
  お婆さん（おばあさん）: {o} + {ba + a} + {sa + n} = obaa-san^[11] – babcia

Zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

W pozostałych przypadkach długa samogłoska a oznaczana jest makronem.

• 
  お婆さん（おばあさん）: {o} + {ba + a} + {sa + n} = obāsan^[12] – babcia

I + I |

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie i + i zawsze zapisywane jest jako ii.

• 
  お兄さん（おにいさん）: o + ni + i + sa + n = oniisan – starszy brat


• 
  お爺さん（おじいさん）: o + ji + i + sa + n = ojiisan – dziadek


• 
  美味しい（おいしい）: o + i + shi + i = oishii – smaczny


• 
  新潟（にいがた）: ni + i + ga + ta = Niigata
  


• 
  灰色（はいいろ）: ha + i + i + ro = haiiro – popielaty

U + U |

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie u + u zapisywane jest jako uu, jeżeli występuje poza pojedynczym znakiem kanji lub na końcu słownikowej formy czasownika.

• 
  食う（くう）: {ku} + {-u} = kuu – jeść


• 
  縫う（ぬう）: {nu} + {-u} = nuu – szyć


• 
  湖（みずうみ）^[a]: {mi + zu} + {u + mi} = mizuumi – jezioro

W pozostałych przypadkach długa samogłoska u oznaczana jest makronem.

• 
  数学（すうがく）: {su + u} + {ga + ku} = sūgaku – matematyka


• 
  注意（ちゅうい）: {chu + u} + {i} = chūi – uwaga


• 
  ぐうたら: {gu + u + ta + ra} = gūtara – próżniak

E + E |

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie e + e zapisywane jest jako ee, jeżeli występuje poza pojedynczym znakiem kanji.

• 
  濡れ縁（ぬれえん）: {nu + re} + {e + n} = nureen – niezadaszona weranda

Tradycyjna latynizacja Hepburna:

Długa samogłoska e zapisywana jest jako e lub ee.

• 
  お姉さん（おねえさん）: {o} + {ne + e} + {sa + n} = oneesan^[11] – starsza siostra

Zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

W pozostałych przypadkach długa samogłoska e oznaczana jest makronem.

• 
  お姉さん（おねえさん）: {o} + {ne + e} + {sa + n} = onēsan^[12] – starsza siostra

O + O |

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie o + o zapisywane jest jako oo, jeżeli występuje poza pojedynczym znakiem kanji.

• 
  小躍り（こおどり）: {ko} + {o + do + ri} = koodori – taniec

W pozostałych przypadkach długa samogłoska o oznaczana jest makronem.

• 
  氷（こおり）: {ko + o + ri} = kōri – lód


• 
  遠回り（とおまわり）: {to + o} + {ma + wa + ri} = tōmawari – okrężna droga


• 
  大阪（おおさか）: {o + o} + {sa + ka} = Ōsaka – Osaka
  

O + U |

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie o + u zapisywane jest jako ou, jeżeli występuje poza pojedynczym znakiem kanji lub na końcu słownikowej formy czasownika.

• 
  追う（おう）: {o} + {-u} = ou – gonić


• 
  迷う（まよう）: {ma + yo} + {-u} = mayou – zgubić się


• 
  子馬（こうま）: {ko} + {u + ma} = kouma – źrebię


• 
  仔牛（こうし）: {ko} + {u + shi} = koushi – cielę

W pozostałych przypadkach długa samogłoska o oznaczana jest makronem.

• 
  学校（がっこう）: {ga + (sokuon)} + {ko + u} = gakkō – szkoła


• 
  東京（とうきょう）: {to + u} + {kyo + u} = Tōkyō – Tokio
  


• 
  勉強（べんきょう）: {be + n} + {kyo + u} = benkyō – nauka


• 
  電報（でんぽう）: {de + n} + {po + u} = dempō^[11] lub denpō^[12] – telegram


• 
  金曜日（きんようび）: {ki + n} + {yo + u} + {bi} = kinyōbi^[11] lub kin’yōbi^[12] – piątek


• 
  格子（こうし）: {ko + u} + {shi} = kōshi – krata

E + I |

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

Połączenie e + i zapisywane jest jako ei.

• 
  学生（がくせい）: ga + ku + se + i = gakusei – student


• 
  経験（けいけん）: ke + i + ke + n = keiken – doświadczenie


• 
  制服（せいふく）: se + i + fu + ku = seifuku – mundurek


• 
  姪（めい）: me + i = mei – bratanica, siostrzenica

Pozostałe połączenia samogłosek |

Wszystkie pozostałe połączenia samogłosek zapisywane są oddzielnie.

• 
  軽い（かるい）: ka + ru + i = karui – lekki


• 
  鴬（うぐいす）: u + gu + i + su = uguisu – wierzbownik japoński


• 
  甥（おい）: o + i = oi – bratanek, siostrzeniec

Zapożyczenia językowe |

Długie samogłoski w wyrazach zapożyczonych oznaczone znakiem chōonpu (ー) zapisywane są z makronami (ā, ī, ū, ē, ō).

• 
  セーラー: se + (chōonpu) + ra + (chōonpu) = sērā – marynarz


• 
  パーティー: pa + (chōonpu) + ti + (chōonpu) = pātī – impreza


• 
  ヒーター: hi + (chōonpu) + ta + (chōonpu) = hītā – grzejnik


• 
  タクシー: ta + ku + shi + (chōonpu) = takushī – taksówka


• 
  スーパーマン: su + (chōonpu) + pa + (chōonpu) + ma + n = Sūpāman – Superman
  


• 
  バレーボール: ba + re + (chōonpu) + bo + (chōonpu) + ru = barēbōru – siatkówka


• 
  ソール: so + (chōonpu) + ru = sōru – podeszwa

Połączenia samogłosek w wyrazach zapożyczonych zawsze zapisywane są oddzielnie.

• 
  バレエ: ba + re + e = baree – balet


• 
  ソウル: so + u + ru = souru – dusza, Seul
  


• 
  ミイラ: mi + i + ra = miira – mumia

Inne odmiany |

Istnieje również różne odmiany transkrypcji Hepburna do oznaczania długich samogłosek. Na przykład 東京（とうきょう） może zostać zapisane jako:

• 
  Tōkyō: oznaczane makronami. Zgodne z zasadami wersji tradycyjnej oraz zmodyfikowanej systemów, uważane za standard;


• 
  Tokyo: nieoznaczane. Jest to zgodne z wyrazami japońskimi, które weszły do angielszczyzny lub polszczyzny (np. Osaka, gdzie pierwsza samogłoska jest długa). Jest to również niepisana konwencja używana w systemie przyjętym de facto i używanym w znakach i innych anglojęzycznych informacjach w Japonii;


• 
  Tôkyô: oznaczane akcentami przeciągłymi (cyrkumfleksami lub popularnie: daszkami). Cyrkumfleksy wykorzystywane są w alternatywnych latynizacjach Nihon-shiki oraz Kunrei-shiki i używane, jeżeli procesor tekstu nie umożliwia użycia makronów.


• 
  Tohkyoh: oznaczane za pomocą h (jedynie po o). Niekiedy znane pod nazwą „wersji paszportowej”, jako że japońskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zezwoliło (jednak nie wymaga) na wykorzystanie w paszportach^[9];


• 
  Toukyou: zapisywane za pomocą pisowni kany: ō jako ou lub oo (zależnie od kany) oraz ū jako uu. Sposób ten jest czasami nazywany wāpuro rōmaji^[b], ponieważ służy on do tworzenia tekstu japońskiego przy użyciu procesora tekstu (jap. wādo purosessā z ang. word processor) wyposażonego w klawiaturę z alfabetem łacińskim i sylabariuszem japońskim. Metoda ta pozwala na dokonywanie zapisu wyrazu w kanie, rozróżniając między おう (jak np. w とうきょう (jap. 東京) zapisywanym Toukyou) oraz おお (jak w とおい (jap. 遠い) zapisywanym tooi). Słowo wāpuro oznacza urządzenie do sporządzania tekstów w języku japońskim, przypominające wyglądem maszynę do pisania z niewielkim ekranem. Program do niej nazywa się wāpuro-sofuto (sofuto pochodzi od software). Metoda i maszyny te były w powszechnym użyciu w Japonii w latach 70. i 80. XX w., przed erą komputerów. Obecnie w podobny sposób sporządza się teksty przy pomocy klawiatury komputera;


• 
  Tookyoo: zapisywane przez podwajanie samogłosek. Zgodne z zasadami transkrypcji JSL, ale popularne również podczas zapisywania wyrazów obcego pochodzenia bez odwołania do konkretnego systemu, np. paatii dla パーティー (z ang. party, przyjęcie) zamiast pātī.

Partykuły |

Tradycyjna i zmodyfikowana latynizacja Hepburna:

• Partykułę ha は zapisuje się wa.

Tradycyjna latynizacja Hepburna^[11]:

• Partykułę he へ zapisuje się ye (e po reformie ortografii w 1946 roku).


• Partykułę wo を zapisuje się wo.

Zmodyfikowana latynizacja Hepburna^[12]:

• Partykułę he へ zapisuje się e.


• Partykułę wo を zapisuje się o.

Zgłoskotwórcze n |

Tradycyjna latynizacja Hepburna^[11]:

Zgłoskotwórcze n (ん) zapisywane jest jako n przed spółgłoskami, ale jako m przed spółgłoskami wargowymi, t.j. b, m i p. Przed samogłoskami i y zapisywane jest jako n- (z myślnikiem; aby uniknąć niejasności pomiędzy na przykład んあ n + a i な na lub んや n + ya i にゃ nya).

• 
  案内（あんない）: annai – oprowadzanie


• 
  群馬（ぐんま）: Gumma – Gunma
  


• 
  簡易（かんい）: kan-i – prostota


• 
  信用（しんよう）: shin-yō – zaufanie

Zmodyfikowana latynizacja Hepburna^[12]:

Zapis m przed spółgłoskami wargowymi został zastąpiony zapisem n. Przed samogłoskami i y stosuje się zapis n’ (z apostrofem).

• 
  案内（あんない）: annai – oprowadzanie


• 
  群馬（ぐんま）: Gunma – Gunma


• 
  簡易（かんい）: kan’i – prostota


• 
  信用（しんよう）: shin’yō – zaufanie

Podwójne spółgłoski |

Podwójne lub geminizowane spółgłoski oznaczane są poprzez podwojenie spółgłoski po sokuonie, っ, z wyjątkiem ch, które geminizowane przechodzi w tch^[11][12].

• 
  結果（けっか）: kekka – wynik


• 
  さっさと: sassato – szybko


• 
  ずっと: zutto – cały czas


• 
  切符（きっぷ）: kippu – bilet


• 
  雑誌（ざっし）: zasshi – magazyn


• 
  一緒に（いっしょに）: isshoni – razem


• 
  こっち: kotchi (nie kocchi) – tędy


• 
  抹茶（まっちゃ）: matcha (nie maccha) – matcha
  


• 
  三つ（みっつ）: mittsu – trzy

Tabele latynizacji Hepburna |

• † – Znaki oznaczone na czerwono to znaki historyczne, które są przestarzałe we współczesnej japońszczyźnie^[14][15].


• ‡ – We współczesnej japońszczyźnie znak ヲ wo powinien być zapisywany fonetycznie jako o w przypadku użycia jako partykuły i tylko czasami wymawia się go wo w niektórych zapożyczeniach (np. niestandardowe ヲッカ wokka dla wyrazu „wódka”).

Dla rozszerzonej katakany |

Połączenia tych znaków wykorzystywane są głównie do reprezentowania dźwięków w wyrazach obcojęzycznych.

Digrafy na pomarańczowym tle używane są do zapisu zapożyczeń i zagranicznych nazw, na niebieskim tle – do dokładniejszej transliteracji obcych dźwięków (zgodnie z zaleceniami japońskiego Ministerstwa Oświaty, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii^[16]). Digrafy katakany na beżowym tle sugerowane są przez American National Standards Institute^[17] i British Standards Institution^[18] jako możliwe do stosowania. Natomiast znaki z fioletowym tłem pojawiły się w standardzie Hyōjun-shiki z 1974^[19].

• * – Wykorzystanie ウゥ do reprezentowania wu jest rzadkością we współczesnym japońskim, poza slangiem internetowym i transkrypcją łacińskiego digrafu VV w katakanie.


• ⁑ – Znak ヴ ma rzadko stosowany odpowiednik w hiraganie ゔ, który również oznacza vu w latynizacji Hepburna.


• ⁂ – Znaki oznaczone na zielono są przestarzałe we współczesnej japońszczyźnie i stosowane bardzo rzadko^[14][15].

Przypisy |

Uwagi |

Linki zewnętrzne |

• 
  Wstęp do pierwszego wydania oryginalnego słownika Hepburna tłumaczący zasady latynizacji (ang.)
  


• 
  Wstęp do trzeciego wydania oryginalnego słownika Hepburna tłumaczący zasady latynizacji (ang.)