Kasztelan







Ten artykuł dotyczy tytuł urzędnika. Zobacz też: piwo o tej nazwie.

Kasztelan (łac. comes castellanus, komes grodowy, żupan; nazwa kasztelan pojawia się w XII w.) – urzędnik lokalny w średniowiecznej Polsce. Zajmował się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii. Podlegali mu chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz.




Spis treści






  • 1 Średniowiecze


  • 2 Hierarchia


  • 3 Tytuły odojcowskie


  • 4 Przypisy


  • 5 Linki zewnętrzne





Średniowiecze |


Od początku XIII wieku w źródłach pochodzących z ziem polskich pojawia się urząd kasztelana i okręg przez niego zarządzany – kasztelania. Nie do końca jest jasne w jakim stosunku pozostawali kasztelani do wcześniejszych zarządców okręgów grodowych – żupanów. W tym samym okresie w Niemczech, cesarz Konrad III dokonał reformy administracji i utworzył urząd burgrabiego, możliwe, że Piastowie wzorowali się na wzorach niemieckich. Na ogół przyjmuje się jednak, że kasztelan był prostą kontynuacją urzędu pana grodowego, pod zmienioną nazwą[1]. Okręgi kasztelańskie były zazwyczaj dużo mniejsze od swych poprzedników, choć zależało to od regionu. W ziemi krakowskiej było 6 kasztelanii, w sandomierskiej 4, w sieradzkiej 3, natomiast w Wielkopolsce ich liczba dochodziła 30, na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej 13[1], a na Śląsku aż 60[2].


Kompetencje kasztelana były bardzo szerokie – obejmowały sądownictwo, skarbowość, zarząd dóbr książęcych, a nade wszystkim kwestie wojskowe: podstawowym zadaniem kasztelana była obrona grodu. W sprawowaniu tych funkcji wspomagali: chorąży (vexillifer) odpowiedzialny za gromadzenie rycerstwa do walki, wojski (tribunus) zastępujący go w sprawach wojskowych, sędzia grodowy (iudex castri) i zajmujący się sprawami gospodarczymi włodarz (vilicus)[3]. Kasztelan i jego otoczenie utrzymywali się z pewnego udziału w ściąganych przez siebie daninach.


Początkowo potężna pozycja kasztelana zaczęła się kurczyć wraz z postępami rozdrobnienia (coraz mniejsze księstwa nie potrzebowały licznej administracji lokalnej), także nadawanie immunitetów wyłączało spod władzy kasztelana całe obszary. W końcowym okresie rozbicia dzielnicowego kasztelan stał się urzędem honorowym bez żadnej realnej władzy[4]. Wprowadzenie w czasie panowania czeskiego urzędu starosty pozbawiło kasztelana resztek władzy, a podział na kasztelanie zajmował podział na powiaty (proces ten ułatwiało przyłączenie Rusi, na której ów urząd nigdy nie istniał). Ostatnie uprawnienia sądowe kasztelana zostały przelane na sądy ziemskie w 1454 roku[5]. Władysław Łokietek podjął w pierwszych latach swych rządów próbę likwidacji kasztelanii poprzez ich nieobsadzanie (przede wszystkim w Wielkopolsce). Proces ten zahamował Kazimierz Wielki[6]. Wraz z upadkiem znaczenia kasztelana znaczenie utraciły jego urzędy pomocnicze.



Hierarchia |


Wśród urzędów senatorskich I Rzeczypospolitej najwyższą pozycję między senatorami świeckimi miał kasztelan krakowski, wyższą nawet od wojewodów. Kasztelanowie wileński i trocki także zasiadali pomiędzy wojewodami. Za wojewodami siedziało trzydziestu jeden kasztelanów większych (krzesłowych): kasztelan poznański, kasztelan sandomierski (sandomirski), kasztelan kaliski, kasztelan wojnicki, kasztelan gnieźnieński, kasztelan sieradzki, kasztelan łęczycki, kasztelan żmudzki, kasztelan brzeski (kujawski, brzesko-kujawski), kasztelan kijowski, kasztelan inowrocławski, kasztelan lwowski, kasztelan wołyński, kasztelan kamieniecki (kamienicki-podolski), kasztelan smoleński, kasztelan lubelski, kasztelan połocki (połocki), kasztelan bełski (bełzki), kasztelan nowogrodzki, kasztelan płocki, kasztelan witebski, kasztelan czerski,kasztelan żarnowski, kasztelan podlaski, kasztelan rawski, kasztelan brzeski (litewski, brzesko-litewski), kasztelan chełmiński, kasztelan mścisławski, kasztelan elbląski, kasztelan bracławski, kasztelan gdański i kasztelan miński.


Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi nazywani też drążkowymi, gdyż zasiadali w izbie senatorskiej na końcu i nie na krzesłach, ale na wąskich ławach pod ścianą. Dopiero w 1775 r. zniesiono tę dyskryminację. Było ich czterdziestu dziewięciu. W kolejności byli to: k. inflancki; k. czernihowski; k. sandecki (sądecki); k. międzyrzecki; k. wiślicki; k. biecki; k. rogoziński; k. radomski; k. zawichostski (zawichojski); k. lendzki (lądzki); k. szremski (śremski); k. żarnowski; k. małogoski; k. wieluński; k. przemyski; k. halicki; k. sanocki; k. chełmski; k. dobrzyński; k. połaniecki; k. przementski (przemęcki); k. krzywiński; k. czechowski; k. nakielski; k. rozbirski (rospierski); k. biechowski; k. bydgoski; k. brzeziński; k. kruświcki (kruszwicki); k. oświęcimski; k. kamiński (kamieński); k. spicimirski (spicymierski); k. inowłodzki; k. kowalski; k. santocki; k. sochaczewski; k. warszawski; k. goślicki (gostyniński); k. wiski; k. raciązki (raciąski); k. sierpecki; k. wyszogrodzki; k. rypiński; k. zakroczymski; k. ciechanowski; k. liwski, k. stoński (słoński); k. lubaczowski (lunaczowski). Później utworzono także urzędy k. wendeckiego (wendeńskiego), dorpackiego (derpskiego) i parnawskiego.


I na sam koniec senatorskich urzędów ziemskich, trzech tzw. kasztelanów konarskich (koniuszych): konarski sieradzki, łęczycki i inowłocławski.


Co do kasztelanów konarskich, to jest przykład niekompetencji ówczesnych urzędników. Dawnymi czasy (do XIV wieku) „konarski” był nazwą urzędu koniuszego. Później tej nazwy zapomniano, zachowała się tylko w tych trzech ziemiach (Kujawy, łęczyckie, sieradzkie). Ale nawet tam nikt nie pamiętał, że chodzi o koniuszych. Jakimś trafem uznano, że „konarski” to kasztelan z miejscowości o nazwie Konary. Gdy powstawał senat i włączano doń wszystkich senatorów mniejszych, trzej konarscy zostali zaliczeni w poczet kasztelanów. Jak pisze Z. Góralski: „W ten sposób drogą omyłki nigdy nie sprostowanej, w Senacie Rzeczypospolitej obok najwyższych urzędników państwa i magnatów zasiadło trzech koniuszych z tytułu praktycznie nie istniejącego urzędu”[7].


W Senacie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego również zasiadali senatorowie-kasztelanowie, lecz ich tytuły nie zawierały odniesień do nazw grodów.



Tytuły odojcowskie |


Tradycyjnie dzieciom kasztelanów przysługiwały tytuły odojcowskie. Dla synów tytułem takim był kasztelanic[8], a dla córek kasztelanka[9].



Przypisy |




  1. ↑ ab Szczur 2006, s. 215.


  2. ↑ Bardach 1965, s. 254.


  3. ↑ Chorążego wymienia tylko: Bardach 1965, s. 255; pozostałe urzędy identycznie, tak u niego, jak i u: Szczur 2006, s. 216.


  4. ↑ Szczur 2006, s. 216.


  5. ↑ Bardach 1965, s 454-455.


  6. ↑ Szczur 2006, s. 423.


  7. ↑ Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 137-139.


  8. ↑ Witold Doroszewski (red.): kasztelanic. W: Słownik języka polskiego [on-line]. PWN. [dostęp 2015-09-18].


  9. ↑ Witold Doroszewski (red.): kasztelanka. W: Słownik języka polskiego [on-line]. PWN. [dostęp 2015-09-18].



Linki zewnętrzne |





Zobacz w Wikiźródłach tekst
Kasztelan w Encyklopedii staropolskiej


  • Urzędy główne i sejmowanie do połowy XVIII w. w: Feliks Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie



-

這個網誌中的熱門文章

12.7 cm/40 Type 89 naval gun

圖片
12.7 cm/40 Type 89 naval gun Type 89 gun mounted on Chitose Type Naval gun anti-aircraft gun Place of origin Japan Service history In service 1932–45 Used by Imperial Japanese Navy Wars World War II Production history Designed 1928–32 Produced 1932–45 No.  built ~1500 Variants Type 88 Specifications Mass 3,100 kilograms (6,834 lb) Barrel length 5,080 millimeters (16 ft 8 in) (bore length) Shell Fixed Shell weight 20.9–23.45 kilograms (46.1–51.7 lb) Caliber 12.7-centimeter (5.0 in) Breech horizontal breech block Elevation -8° to +90° [1] Rate of fire 8-14 rounds per minute Muzzle velocity 720–725 meters per second (2,360–2,380 ft/s) Maximum firing range 9,440 meters (30,970 ft) at 90° (AA ceiling) 14,800 meters (48,600 ft) at 45° The 12.7 cm/40 Type 89 naval gun was a Japanese anti-aircraft (AA) gun introduced before World War II. It was the Imperial Japanese Navy's standard heavy AA...
閱讀完整內容

Rikitea

圖片
Town in French Polynesia, France Rikitea Town Rikitea Location in French Polynesia Coordinates: 23°7′13″S 134°58′9″W  /  23.12028°S 134.96917°W  / -23.12028; -134.96917 Coordinates: 23°7′13″S 134°58′9″W  /  23.12028°S 134.96917°W  / -23.12028; -134.96917 Country   France Overseas collectivity   French Polynesia Territory Gambier Islands Island Mangareva Rikitea is a small town on Mangareva, which is part of the Gambier Islands in French Polynesia. A majority of the islanders live in Rikitea. [1] [2] The island was a protectorate of France in 1871 and was annexed in 1881. [3] Contents 1 History 2 Geography 3 Economy 4 Landmarks 5 Transportation 6 References 7 Bibliography 8 External links History The town's history dates to the era when the island was first settled with people from the Marquesas Islands in 1100 AD. Captain James Wilson of the London Missionary Society arrived in 1797 on Du...
閱讀完整內容

University of Vienna

圖片
"Vienna University" redirects here. For Vienna University of Economics and Business, see Vienna University of Economics and Business. University of Vienna Universität Wien Type Public Established 1365 Budget € 544 million [1] Rector Heinz Engl Academic staff 6,765 Administrative staff 3,106 Students 94,000 [2] Postgraduates 16,490 Doctoral students 8,945 Location Main building, Vienna , Austria 48°12′47″N 16°21′35″E  /  48.21306°N 16.35972°E  / 48.21306; 16.35972 Coordinates: 48°12′47″N 16°21′35″E  /  48.21306°N 16.35972°E  / 48.21306; 16.35972 Campus Urban Colors Blue and White           Affiliations Campus Europae, EUA, UNICA Website www.univie.ac.at/en Data as of 2016 [update] The University of Vienna (German: Universität Wien ) is a public university located in Vienna, Austria. It was founded by Duke Rudolph IV in 1365 and is one of the oldest universities in the Ge...
閱讀完整內容