Egftnjytyk

Jemioła pospolita
Systematyka[1]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Klad	rośliny naczyniowe
Klad	rośliny nasienne
Klasa	okrytonasienne
Rząd	sandałowce
Rodzina	sandałowcowate
Rodzaj	jemioła
Gatunek	jemioła pospolita
Nazwa systematyczna
Viscum album L. Sp. Pl. 2: 1023. 1753
Multimedia w Wikimedia Commons

Jemioła pospolita, jemioła biała, strzęśla^[2] (Viscum album L.) – gatunek rośliny z rodziny sandałowcowatych (Santalaceae; czasem zaliczana do rodziny (lub podrodziny) jemiołowatych). Występuje na terenie niemal całej Europy oraz w południowej i zachodniej Azji. W Polsce gatunek często spotykany. Jest to roślina półpasożytnicza, sama syntetyzuje substancje odżywcze, podczas gdy wodę i sole mineralne pobiera od drzewa-żywiciela. Potrzeby jemioły są znikome wobec możliwości gospodarza i z reguły jemioły nie czynią mu krzywdy^{[potrzebny przypis]}. Wyjątkiem mogą być drzewa masowo porażone jemiołą i dodatkowo osłabione (np. drzewa rosnące w warunkach suszy miejskiej). Jemioła jest rośliną leczniczą. Odgrywała też ważną rolę w dawnych wierzeniach i obyczajach, rolę taką w niektórych krajach zachowała także współcześnie.

Jemioła pospolita na topoli

Morfologia |

Pokrój

Roślina zimozielona, o pędzie rozgałęzionym w taki sposób, że przybiera kształt zbliżony do kulistego, o średnicy do ok. 1 m^[3].

Łodyga

Zielona, niekorkowaciejąca, rozgałęziająca się pseudodychotomicznie (nibywidlasto).

Korzenie

Rozbudowany system ssawek rozrastający się w gałęziach drzewa dostarcza roślinie wody i soli mineralnych. System ssawek składa się ze ssawek biegnących między korą i drewnem oraz odgałęzień wtórnych wrastających w drewno.

Liście

Długości od 2 do 8 cm i szerokości od 0,5 do 2 cm. Grube, nagie i skórzaste, szerokolancetowate, całobrzegie, tępo zakończone lub zaokrąglone^[3]. Nakrzyżległe i zrośnięte nasadami po dwa. Żółtozielone i zielone, zimą przybierają odcień oliwkowy (są zimotrwałe).

Kwiaty

Roślina dwupienna z jednopłciowymi kwiatami, niezdolna do samozapylenia. W strukturze płci stwierdzono dominację osobników żeńskich nad męskimi^[4]. Kwiaty są żółtawe i niewielkie (2–3 mm średnicy), zebrane w grupy usytuowane w rozwidleniach gałązek. Okwiat niezróżnicowany. Kwiaty mają miłą woń i wydzielają duże ilości nektaru. Pyłek przenoszą owady.

Owoce

Białe (u niektórych podgatunków żółtawe), okrągłe (u niektórych podgatunków jajowate) nibyjagody o średnicy 6–10 mm^[3], z niewielkimi owocami właściwymi ("nasionami") w środku, w grupach po 2–6. Każde "nasiono" zawiera od 1 do 3 zarodków (poliembrionia). "Owoce" utrzymują się na gałązkach przez całą zimę.

• 
  

  

  
  

  
  

  Liście
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Kwiat
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Owoc
  

  
  

  
  

Biologia i ekologia |

Rozwój |

Młoda roślina na pędzie żywiciela

Przykład intensywnego zasiedlenia żywiciela

Jemioła kwitnie od lutego do kwietnia. "Owoce" dojrzewają późną jesienią i wczesną zimą. Stanowią pożywienie ptaków, które przyczyniają się do rozprzestrzeniania rośliny (ornitochoria). Przy czym tylko jemiołuszki i paszkoty połykają całe "owoce" umożliwiając rozprzestrzenianie roślin na większe odległości^[5]. Pozostałe ptaki skubią "owoce", które za sprawą kleistego miąższu łatwo przywierają do gałęzi drzewa. Nasiona kiełkują w maju. Młode rośliny początkowo przywierają do drzewa-gospodarza za pomocą ssawek, z czasem wytwarzają korzenie. Co roku przyrasta kolejne rozwidlenie i po ich liczbie można łatwo ustalić wiek rośliny^[2]. Wiek roślin ma wyraźny wpływ na zmienność ich cech. Poszczególne rośliny dożywają do ok. 30-40 lat^[4].

Skład fitochemiczny |

Ziele zawiera: flawonoidy, aminy (m.in. cholina, histamina), trójterpeny, kwasy organiczne (m.in. kwas kawowy, ferulowy, betulinowy, oleanowy, ursolowy), wiskotoksyny (0,05–0,1%), syrengininę i jej glikozydy. Zawartość poszczególnych składników jest zmienna, co wiąże się ze zróżnicowaniem drzew, na których jemioła pasożytuje oraz warunkami pogodowymi^[2].

Siedlisko |

Jemioła rośnie na drzewach pobierając substancje odżywcze od żywiciela. Wykazuje wyraźne zróżnicowanie jeśli chodzi o preferencje drzewa-gospodarza, przy czym istotne różnice pod tym względem wykazują poszczególne podgatunki^[6]. W Polsce stwierdzona została na ok. 200 taksonach drzew^[4]. Zasiedla drzewa, które ukończyły co najmniej 20 lat. Wykazuje także preferencje wobec drzew rosnących na glebach zasobnych w węglan wapnia^[7].

Zmienność |

Jemioła pospolita rozpierzchła

W Polsce występują 3 podgatunki:

• 
  Jemioła pospolita typowa (Viscum album L. ssp. album) – owoc biały i kulisty, pestka trójgraniasta lub sercowata. Rośnie na drzewach liściastych, ale nie wszystkich. Najczęściej i najobficiej porasta topole i brzozy, rośnie także na lipach, robiniach akacjowych, klonach, jabłoniach, gruszach, jarzębinach. Nie rośnie na buku zwyczajnym, jesionie wyniosłym (choć na pensylwańskim już tak), rodzimych gatunkach dębów (czyli dębie szypułkowym i bezszypułkowym).


• 
  Jemioła pospolita rozpierzchła (V. album ssp. austriacum (Wiesb.) Volim., syn. V. austriacum Wiesb. ex Dichtl, V. laxum Boiss. & Reut.) – owoc żółty z eliptyczną pestką. Liście znacznie węższe niż w podgatunku typowym oraz żółto-zielone. Rośnie na sosnach, rzadziej na modrzewiach i świerkach. Występuje rzadziej niż podgatunek typowy, w wielu miejscach jest bardzo rzadka lub jej brak.


• 
  Jemioła pospolita jodłowa (V. album ssp. abietis (Wiesb.) Abrom, syn. V. abietis Fritsch) – owoc jajowaty i biały, z eliptyczną pestką. Liście większe – do 8 cm długości i 3 cm szerokości. Rośnie tylko na jodłach. Najrzadszy z podgatunków spotykanych w Polsce.

Spoza granic Polski opisywane są następujące podgatunki:

• 
  V. album subsp. meridianum (Danser) D.G.Long. – owoc żółty, liście 3-5 cm długości. Rośnie na klonach, grabach, orzechach, jarzębach. Występuje w południowo-wschodniej Azji.


• 
  V. album subsp. creticum Böhling et al. – owoc biały, liście krótkie. Opisany ze wschodniej Krety, gdzie rośnie na sośnie kalabryjskiej.

Zagrożenia i ochrona |

Prawna ochrona jemioły ma miejsce w krajach Europy północnej^[4]. W Polsce chronione są tylko osobniki występujące w granicach różnych obszarów chronionych. Poza tym bywają niszczone z powodu posądzania o uśmiercanie drzew lub zaleca się usuwanie porażonych jemiołą gałęzi (np. w celu dokarmiania zwierzyny)^[8].

Zastosowanie |

Roślina lecznicza |

Własności lecznicze jemioły opisywał już w III w. p.n.e. Teofrast, uczeń Arystotelesa. W Japonii leczono nią niepłodność kobiet.

Surowiec zielarski

Młode pędy i liście (Herba Visci).

Działanie

Wyciąg z pędów i liści stosuje się pomocniczo w leczeniu choroby nadciśnieniowej, ponieważ obniża ciśnienie tętnicze krwi, działając bezpośrednio na serce. Stosowany przy podwyższonym ciśnieniu krwi lub jego zmianach pod wpływem bodźców psychicznych, w okresie pokwitania, pomocniczo przy miażdżycy. Z jemioły przemysł farmaceutyczny produkuje preparaty "Cardiosan", "Neocardina", "Sklerosan".

Inne zastosowania |

• Pędy i liście jemioły są chętnie zjadane przez kozy, owce i krowy.


• W starożytnym Rzymie kleisty miąższ owoców jemioły wykorzystywany był w pułapkach jako lep. Naukowa nazwa rodzajowa jemioły viscum oznacza po łacinie lep.

Uprawa |

Roślina nie jest gatunkiem uprawianym i jest pozyskiwana ze stanu dzikiego. Jednak możliwe jest jej wyhodowanie. W celu jej rozmnożenia należy zerwać owoce wczesną zimą i rozgnieść je na gałęzi drzewa, najlepiej gatunku łatwo kolonizowanego przez jemiołę. Najlepsze efekty daje "sadzenie nasion" na dolnej stronie gałęzi i konarów^[7].

Obecność w kulturze i wierzeniach |

Boże Narodzenie pod jemiołą

• Często podczas świąt Bożego Narodzenia i w Nowy Rok gałązki jemioły wieszane są w domach przy suficie lub nad drzwiami. Jemioła ma przynieść domowi i jego mieszkańcom szczęście w nadchodzącym roku. Zwyczaj ten narodził się w krajach nordyckich, gdzie jemioła zawieszona nad wejściem do domostwa promieniować miała na cały dom zgodą, miłością i szczęściem odpędzając uroki i demony.


• Zwyczaj bezkarnego całowania się pod jemiołą wywodzi się przypuszczalnie z XVII-wiecznej Anglii. Po każdym pocałunku mężczyzna zrywał z krzaku po jednym owocu. Wierzono, że gdy zerwie ostatni, otrzyma dar płodności. Wiąże się to z wierzeniem, że z powodu lepkości soku z owoców, uważano go za boskie nasienie.


• Nierzadko znaleźć można informacje o szczególnych właściwościach jemioły rosnącej na dębach. Według poradników zielarskich to właśnie jemioły z dębów mają najlepsze właściwości lecznicze. Kapłani Gallów odprawiali ceremonie religijne pod dębami, na których rosnąć miała jemioła. Według druidów jemioła ścięta złotym sierpem z dębu szóstego dnia po nowiu uznawana była za bezcenny dar niebios. Stanowiła talizman przeciw czarom, przynosiła szczęście w bitwie i chroniła niemowlęta. Jednak jemioła nie rośnie na europejskich dębach, spotkać ją można natomiast na północnoamerykańskim dębie czerwonym. Na południe i południowy zachód od Polski na dębach rośnie gązewnik europejski Loranthus europaeus, z którego surowiec farmaceutyczny nazywany bywa Viscum quercinum czyli jemiołą dębową (w wielu językach europejskich gązewnik nazywany jest także w ten sposób). Ze względu na przypisywane mu właściwości magiczne, roślina ta była rozprzestrzeniana i część jej stanowisk (np. w Niemczech) wiązanych jest z dawnym osadnictwem. Najprawdopodobniej to właśnie błędne tłumaczenie źródeł odnoszących się do gązewnika winne jest informacjom o "jemiołach" rosnących na dębach i ich magicznych właściwościach.

Przypisy |

Bibliografia |

1. Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski: Dendrologia. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12099-1.

Linki zewnętrzne |

• Henryk Różański. Jemioła – Viscum raz jeszcze. W: Medycyna dawna i współczesna