Egftnjytyk

Wieliczka
— miasto w gminie miejsko-wiejskiej —
Widok na centrum Wieliczki w 2008 roku
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	wielicki
Gmina	Wieliczka
Aglomeracja	krakowska
Data założenia	1123–1127
Prawa miejskie	1290
Burmistrz	Artur Kozioł
Powierzchnia	13,41 km²
Populacja (31.12.2016) • liczba ludności • gęstość	22 946 1711,1 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 12
Kod pocztowy	32-020
Tablice rejestracyjne	KWI
Położenie na mapie gminy Wieliczka Wieliczka
Położenie na mapie powiatu wielickiego Wieliczka
Położenie na mapie województwa małopolskiego Wieliczka
Położenie na mapie Polski Wieliczka
49°59′10″N 20°03′42″E/49,986111 20,061667
TERC (TERYT)	1219054
SIMC	0952232
Urząd miejski ul. Powstania Warszawskiego 1 32-020 Wieliczka
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Wieliczka – miasto powiatowe w województwie małopolskim, w powiecie wielickim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Wieliczka oraz władz powiatu. Miasto liczy 22 946 mieszkańców (31 grudnia 2017)^[1], powierzchnia wynosi 13,41 km².

Miejscowość rozwijała się od XIII w. jako ośrodek wydobywczy. Miasto ma głównie funkcję typowo turystyczną (kopalnia soli) i sypialnianą (aglomeracja krakowska)^[2].

Miasto znane jest z unikatowej w skali świata kopalni soli, którą odwiedza ponad 1 mln turystów rocznie (dane od stycznia do grudnia 2017 mówią o 1,7 mln osób, rok wcześniej 1,5 mln.)^[3].

Położenie |

Mapa miasta

Miasto leży w środkowej części województwa małopolskiego, w zachodniej części powiatu wielickiego, w północno-zachodniej części gminy Wieliczka. Znajduje się w obrębie Małopolski jako krainy historycznej. Były to też tereny ziemi krakowskiej.

Wieliczka leży na południowy wschód od Krakowa. Rynek Górny w Wieliczce oddalony jest od Rynku Głównego w Krakowie o 13 km (w linii prostej)^[4]. Miasto leży w kotlinie między dwoma grzbietami wzgórz ciągnącymi się z zachodu na wschód: od południa Pogórza Wielickiego, od północy Piasków Bogucickich wchodzących w skład Wysoczyzny Wielicko-Gdowskiej. Południowy grzbiet jest wyższy, grzbietem północnego wzgórza prowadzi droga krajowa nr 94. W pobliżu przebiega również autostrada A4 (europejska trasa E40). Pomimo małej powierzchni różnice względne wynoszą ponad 137 m: najwyższe wzniesienie ma 361,8 m n.p.m., a najniższy punkt leży na wysokości 224 m^[5]. Rozciągłość zabudowań miejskich w kierunku południkowym wynosi ok. 6,2 km; a w kierunku równoleżnikowym ok. 3,7 km^[6].

Wieliczka leży w obrębie aglomeracji krakowskiej. Graniczy z miastem Kraków oraz wsiami na terenie gminy Wieliczka: Lednica Górna, Grabówki, Zabawa, Siercza, Rożnowa^[7].

W latach 1975–1998 miasto leżało w województwie krakowskim.

Miejscowość stanowi ok. 13% powierzchni gminy oraz ok. 3% powierzchni powiatu wielickiego.

Miasto plasowało się na 39. miejscu w województwie małopolskim pod względem powierzchni z 13,41 km²^[8].

Części miasta Wieliczki: Bogucice, Centrala, Glinki, Gościniec, Grabówki, Klasno, Kłosów, Kolonia, Kopalina, Koszutka, Krzyszkowice, Krzyżowa, Lednica Dolna, Lekarka, Podlesie, Turówka, Zadory.

Demografia |

Powierzchnia miasta wynosi 13,41 km², co daje gęstość zaludnienia równą 1575 osób na 1 km². Pod względem liczby mieszkańców miasto plasowało się na 13. miejscu w województwie małopolskim, gdyż miało 31 grudnia 2014 r. 21 676 mieszkańców^[9].

W Wieliczce na 100 mężczyzn przypadało 109 kobiet^[9].

W ostatnich latach ludności przybywa szybciej. Tendencję wzrostową charakteryzuje dodatnie saldo migracji, głównie z Krakowa^[10], oraz przyrost naturalny (wynosi 1,17‰ – dane z 2009 r.).

Podczas ostatniej dekady można zauważyć w Wieliczce stały wzrost udziału liczby ludności w wieku produkcyjnym (61,1% w 1996 r.→ 64,3% w 2006) oraz liczby ludności wieku poprodukcyjnym (15% w 1996 → 17% w 2006). Udział w społeczności miasta dzieci i młodzieży w wieku przed 17 rokiem życia od 1996 zmalał do 2006 o 5,2%.

• Piramida wieku mieszkańców Wieliczki w 2014 roku^[11].

Symbole miasta |

 Osobny artykuł: Herb Wieliczki.

Herb Wieliczki nawiązuje do tradycji górniczej. Na niebieskiej tarczy umieszczono narzędzia używane podczas wydobywania soli: drewniany młot i dwa kilofki po bokach (w kolorze żółtym). Najstarszy zachowany obraz herbu Wieliczki naniósł na mapę miasta Wilhelm Hondius w 1645.

Nazwa |

Pochodzący z lat 1123–1125 dokument legata papieskiego Idziego, po raz pierwszy wymieniał łacińską nazwę Magnum Sal (‘Wielka Sól’), z którego wywodzi się obecna nazwa miasta^[12]. Z czasem wczesnośredniowieczna nazwa topograficzna wymawiana Wielka Sól uległa znacznemu przekształceniu. Jak wynika z XIV-wiecznych dokumentów pisanych po łacinie, do użytku wprowadzono nazwę skróconą, ograniczoną do samego przymiotnika, którą w ostatecznym kształcie przemian słowotwórczych urzeczownikowiono^[13]. Powstała wtedy nazwa Wieliczka lub Weliczka utrzymała się do czasów współczesnych^[13]. Około 20–30 lat była w obiegu nazwa Grosssalce stanowiąca dosłowne tłumaczenie najstarszej nazwy polskiej, a używana przez niemieckojęzyczne górne warstwy mieszczan przybyłych do Wielkiej Soli na przełomie XII i XIII w.^[13] Późniejsze akty, dokumenty i opisy wzmiankujące tę miejscowość nazywały ją Wieliczką, z wyjątkiem dokumentów królewskich zawierających przywileje dla miasta, w którym pisano „miasto Wieliczka zwane Wielka Sól” lub „królewskie miasto wielickie Wielka Sól”^[13].

Historia |

Pierwsze odkryte ślady warzelnictwa pochodzą z IX w.^[14] Powstawały wtedy pierwsze warzelnie soli, czerpiące solankę ze źródeł. Prawdopodobnie pierwszymi osadnikami była ludność z plemion celtyckich^[15]. W późniejszych latach zostali oni wyparci przez ludność słowiańską. Znaczenie osady górniczej wzrosło po przeniesieniu stolicy Polski z Gniezna do Krakowa przez Kazimierza Odnowiciela. Warzelnie przynosiły wielkie dochody, których książę potrzebował na utrzymywanie dworu wraz z drużyną oraz odbudowę zniszczonego kraju^[16].

Systematyczny rozwój osady górniczej zahamował najazd tatarski, który zniszczył Kraków oraz okolice^[17]. Od połowy XIII w. produkcja soli w Wieliczce polegała na wygotowywaniu ze słonej wody proszku solnego. Lecz źródła solankowe w następstwie nadmiernej eksploatacji zaczęły się wyczerpywać, dlatego przystąpiono do pogłębiania tych źródeł, czyli studzien. W 1252 odkryto pokłady soli kamiennej i od tej pory zaczęto wydobywać sól metodą głębinową^[18]. W 1289 Henryk Prawy będący ówczesnym panem ziemi krakowskiej, wydał dokument zezwalający braciom Leszkowi i Jeskowi vel. Hysinboldowi założyć w Wieliczce miasto na prawie frankońskim. W 1290 książę Przemysław II nadał Wieliczce prawa miejskie^[19]. W 1311 za panowania Władysława Łokietka pełniący obowiązki wójta Geslar de Kulpen przyłączył się do buntu wójta Alberta. Po stłumieniu buntu wójt uciekł na Śląsk, gdzie dalej urzędował jako włodarz Wieliczki^[20]. We wcześniejszych latach na terenie Wieliczki osiedlali się niemieccy górnicy. Spowodowało to zastąpienie łaciny przez język niemiecki. Po upadku rebelii król spostrzegł rosnące zagrożenie germanizacją i przywrócił do użytku język łaciński. Za czasów rządów Kazimierza Wielkiego nastąpił gwałtowny i szybki rozwój miasta^[21]. Miasto zostało otoczone murami, wybudowano zamek żupny i nastąpił rozwój gospodarczy miejscowości. Mikołaj Wierzynek założył szpital na Turówce (dzielnica) oraz schronisko dla bezdomnych^[22].

XIII w. sięgają również dzieje wielickiego zamku, który od początku pełnił rolę siedziby administracyjnej Żup Krakowskich warzelni i kopalni soli w Wieliczce oraz Bochni. Dochody z Żup stanowiły przez wiele wieków jeden z głównych filarów polskiej gospodarki (w XIV w. dawały 1/3 dochodów skarbu państwa). Wzmożone zainteresowanie turystyczne Wieliczką przyniósł XVI w., dzięki stworzeniu możliwości zwiedzania kopalni. Renesansowy zachwyt światem i żądza poznania przyciągały do wielickiej kopalni podróżników łaknących doświadczyć „podróży do wnętrza Ziemi”. Kazimierz Wielki w 1356 ustanowił Sąd Sześciu Miast, w którym była też Wieliczka. W 1361 miasto przeszło z prawa frankońskiego na magdeburskie.

Za czasów Władysława Jagiełły nastąpił rozwój terytorialny miasta. W okresie ostatnich Jagiellonów następował dalszy rozwój miasta. Struktura narodowościowa Wieliczki była dość jednolita, ponieważ koloniści niemieccy zostali spolonizowani^[23]. Większość mieszkańców stanowili Polacy. W XVI w. zaczęły tworzyć się cechy. Na początku XVII w. było ich 14^[23]. U szczytu potęgi gospodarczej Wieliczka była największym miastem przemysłowym w kraju.

W 1651 Wieliczkę nawiedziła zaraza, która zdziesiątkowała ludność miasta. W latach 1655–1660, za czasów potopu szwedzkiego, nastąpił schyłek gospodarczy miasta. Wieliczka wówczas splądrowana i spalona, nie była jednak terenem walk. Załoga szwedzka pilnowała kopalni oraz robotników, ściągała podatki oraz żywność^[24]. Gabriel Wojniłłowicz u boku Jerzego Sebastiana Lubomirskiego przystąpił do zorganizowania liczącego ok. 3000 ludzi oddziału, który wziął udział w wyzwoleniu Wieliczki, Bochni i Wiśnicza. Bitwa została stoczona w Kamionnej, gdzie Polacy uderzywszy ze wzgórza, odnieśli zwycięstwo. Miastem targały waśnie religijne pomiędzy katolikami a braćmi polskimi, którzy mieli w nim zbór. Należeli do niego także Morsztynowie – zarządcy żup królewskich^[25][26][27]. W 1655 do miasta sprowadzili się franciszkanie reformaci, którzy wybudowali swój kościół. Po złych czasach Potopu nastąpił jeszcze krótki okres rozwoju po wiktorii wiedeńskiej, kiedy król Jan III Sobieski w 1683 ufundował dzwonnicę w centrum miasta.

9 czerwca 1772 roku rozpoczęła się okupacja Wieliczki przez siły austriackie. W 1809 zdobytą przez Austriaków Wieliczkę włączono w skład Księstwa Warszawskiego. Habsburgowie odzyskali miasto po upadku Księstwa i jego rozbiorze w wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego. Od tej pory pod urzędową, niemiecką nazwą Groß Salze stała się częścią Galicji. Za czasów rozbiorów wzrosło bezrobocie, ponieważ Austriacy ściągali nowoczesny sprzęt do kopalni z głębi Austrii, zaprzestano również produkcji machin i narzędzi na terenie miasta i okolic, ponadto z powodu niskich płac w kopalni górnicy polscy zwalniali się masowo, co spowodowało przymusowy przyjazd górników niemieckich, węgierskich, siedmiogrodzkich oraz chorwackich^[28]. Zmienił się skład narodowościowy miasta na rzecz ludności napływowej. Po wybuchu w 1846 powstania krakowskiego przy pomocy górników Edward Dembowski przejął władzę w Wieliczce i skarbiec kopalni soli. Został sekretarzem Jana Tyssowskiego, dyktatora rewolucji. W okresie autonomii galicyjskiej nastąpił stopniowy rozwój miasta. Wieliczka była największym skupiskiem górników w Galicji, Żupy zatrudniały ponad 2000 pracowników^[29]. W 1857 uruchomiono linię kolejową.

Dopiero pod koniec XIX w. nastąpił rozwój budownictwa publicznego. Wcześniej rozbudowywano miasto za pieniądze prywatne. Wybudowano Kolonię Górniczą (osiedle dla rodzin górniczych), elektrownię salinarną (zaopatrywała w prąd nie tylko kopalnię, ale i miasto) oraz nowoczesną warzelnię soli. W okresie międzywojennym nastąpił rozwój terytorialny Wieliczki^[30]. Powstawały nowe dzielnice mieszkaniowe. W 1933 miał miejsce strajk górników, spowodowany obniżką płac o 13%. Strajk stłumiono policją szturmową^[31].

7 września 1939 rozpoczęła się okupacja przez wojska niemieckie, które wkroczyły do Polski od strony Słowacji. Miasto było przeludnione, ponieważ na wieść o budowanym getcie w Krakowie przeniosło się do Wieliczki 5,4 tys. osób pochodzenia żydowskiego. W całym mieście mieszkało 11 tys. Żydów, głównie w dzielnicy Klasno^[32]. Jednak po otwarciu krakowskiego getta rozpoczęto wywózki ludności żydowskiej z Wieliczki do Krakowa. 21 stycznia 1945 Wieliczka została wyzwolona spod okupacji niemieckiej przez oddziały 106 korpusu armijnego z 60 armii 1 Frontu Ukraińskiego. Podczas walk zginęło 138 żołnierzy radzieckich (po wojnie ku ich czci postawiono pomnik przy ul. Bohaterów Warszawy)^[33].

Po II wojnie światowej rozpoczął się okres systematycznego rozwoju miasta^[34]. W 1978 UNESCO postanowiło wpisać wielicką kopalnię soli na listę światowego Dziedzictwa Kultury^[35].

W 1992 w mieście nastąpiła katastrofa górnicza. Wyciek wody w poprzeczni Mina spowodował zapadnięcie się torowiska oraz pęknięcie murów klasztoru Franciszkanów^[36]. W 1994 miasto zostało uznane za pomnik historii^[35]. 1 stycznia 2006 do Wieliczki przyłączono część wsi Czarnochowice^[37].

Środowisko naturalne |

Budowa geologiczna |

Proces poznawania budowy geologicznej Wieliczki został zapoczątkowany w okresie poszukiwania słonych źródeł i studni solankowych^[38]. Najstarsza zachowane dokumenty o złożu soli kamiennej zostały wykonane w latach 1631–1638 przez Marcina Germana^[38]. Rozwój badań był rozpoczęty w XVIII w.

Litologia i stratygrafia |

Perm |

Najstarsze osady rozpoznane na terenie miasta i najbliższej okolicy to ilaste mułowce o zabarwieniu czerwonowiśniowym z szarozielonymi plamami^[38]. Iłowce te zawierają nieregularne warstwy anhydrytu i należą do grupy minerałów solnych powstałych na drodze krystalizacji z wody morskiej^[38]. Rozpoznano je w odwiercie Siercza 1, ok. 1,5 km od centrum Wieliczki^[38]. Szacowany wiek osadów to 225 milionów lat^[38].

Jura środkowa |

Słabo spoiste piaskowce brunatne zalegające pomiędzy iłowcami permskimi a wapieniami jury górnej, zostały rozpoznane w otworze Siercza 1^[38]. Osad jury środkowej powstał przed około 160 milionami lat^[38].

Jura górna |

Stanowi część sztywnego niesfałdowanego podłoża miasta^[38]. Kremowobiałe wapienie z licznymi ciemnoszarymi bułami krzemiennymi zostały rozpoznane w otworze Siercza 1 oraz H4 zlokalizowanym pomiędzy klasztorem reformatów a warzelnią, gdzie wiercono otwór o głębokości 513,8 m^[38]. Wapień jury górnej stwierdzono również w licznych otworach w Krzyszkowicach, Soboniowicach, Baryczy i Przebieczanach^[38].

Kreda i starszy trzeciorzęd |

Utworów tych nie stwierdzono powyżej wapieni jury górnej, lecz w pozycji nasuniętej wśród skał karpackich^[38]. Osady okresu kredowego oraz starszego trzeciorzędowego reprezentowane są w nasuniętych skałach fliszu karpackiego, którego brzeg północny przylega do południowej części miasta. Flisz karpacki zbudowany jest z dwóch jednostek tektonicznych i litostratygraficznych – z płaszczowizny podśląskiej i śląskiej^[38]. Jednostki te rozpoznano w licznych odwiertach i wyrobiskach kopalnianych. Do płaszczowizny podśląskiej zaliczane są: warstwy istebniańskie (piaskowce tomaszkowickie), łupki zielone z syderytami i łupki pstre^[38]. Do płaszczowizny śląskiej należą: warstwy wierzowskie (łupki ilaste), warstwy gezowe dolne (łupki ilaste i mulaste oraz piaskowce gezowe), warstwy lgockie (piaskowce, łupki ilaste) oraz warstwy jaspisowe (pstre łupki krzemieniowe, jaspisy). Osady te powstały w górnej kredzie i starszym trzeciorzędzie przed około 100 do 30 milionów lat^[38]. Z utworów fliszowych okresu kredowego pochodzi znaleziona na Lednicy słynna skamieniałość przedstawiająca skrzemieniały pień wymarłej z końcem ery mezozoicznej rośliny Cycedeoidea (Raumeria)^[38]. Skały fliszu występujące obecnie w południowej części miasta zostały nasunięte w wyniku orogenezy alpejskiej^[38].

Baden |

Utwory badenu dzielą się na najstarsze, zalegające na wapieniu jury górnej warstwy skawińskie, warstwy wielickie zawierające osady solne i tworzące złoże soli kamiennej Wieliczki, warstwy chodenickie oraz warstwy grabowieckie^[38]. Warstwy skawińskie złożone są z iłowców marglistych i najczęściej mulistych z wkładkami mułowców, piaskowców oraz podkładkami twardych margli dolomitycznych^[38]. Miąższość i charakter litologiczny na terenie miasta ulegają dużym zmianom. Na zachodzie przy miąższości ok. 50 m, są one bardziej ilaste i marglaste oraz zawierają bogata mikroflorę otwornicową^[38]. W centrum miąższość ich wzrasta do 150 m, zaś na wschodzie osiągają około 350 metrów, przy jednoczesnym dużym przyroście miąższości warstw mułowców i piaskowców^[38]. Warstwy wielickie to utwory złoża soli kamiennej oraz odpowiadającej im, w facji siarczanowej, iłowce i mułowce z gipsem i anhydrytem^[38]. Charakterystyczną cechą złoża Wieliczki jest jego dwudzielność na złoże górne bryłowe i złoże pokładowe^[38]. Różnice między górną i dolną częścią złoża wynikają z odmiennego wykształcenia litologicznego oraz zróżnicowanego reagowania na ruchy górotwórcze Karpat^[38]. Warstwy wielickie dzieli się na trzy facje powstałe w różnych częściach zbiornika sedymentacyjnego^[38]. Facja A odpowiada południowej części zbiornika, facja B – środkowa, była miejscem tworzenia się złoża pokładowego i facja C – północna, której odpowiadają warstwy wielickie położone na północ od granic sfałdowanego złoża soli i pozostające w miejscu, gdzie zostały osadzone^[38]. Wśród utworów facji A, którą reprezentuje złoże bryłowe, następujące skały wyróżnia się jako podstawowe: sól zieloną, bryłową, zuber solny i iłowiec marglisty^[38]. Wszystkie leżą bezładnie, co uniemożliwia odtworzenie pierwotnego układu litograficznego. Do facji B należą utwory złoża pokładowego o całkowicie odmiennym wykształceniu litologicznym i tektonicznym. Dzięki zachowanemu następstwu warstw odtworzono kolejność powstania jego członów^[38]. Na warstwach skawińskich osadziły się kolejno^[38]:

• utwory spągowe jako iłowce i piaskowce z gipsem i anhydrytem


• pokład soli najstarszej


• piaskowiec i mułowiec


• zespół soli zielonej pokładowej


• pokład soli szybikowej


• kompleks soli spiżowej


• stropowe piaskowce, mułowce i iłowce anhydrytowe

W obrębie warstw wielickich występują cienkie wkładki tufitowe zbudowane częściowo z minerałów pochodzenia wulkanicznego^[38]. Wśród osadów facji C rozpoznano w otworach wiertniczych iłowce, mułowce, piaskowce z gipsem i anhydrytem, wśród których lokalnie występuje sól kamienna^[38]. Warstwy chodenickie utworzyły się ponad stropem warstw wielickich^[38]. Są to głównie iłowce margliste o charakterze łupkowym z warstwami mułowców i słabo zwięzłych piaskowców oraz z charakterystycznymi wkładkami twardych margli dolomitycznych^[38]. Wśród warstw chodenickich występują jasnoszare i lekkie tufity. Zawierają one popiół wulkaniczny nawiany po erupcjach wulkanów karpackich^[38]. Warstwy grabowieckie są najmłodszymi utworami badeńskimi pochodzącymi z ostatniego zlewu morskiego^[38]. Składają się z piaskowców, mułowców oraz iłowców^[38]. W północnej części miasta występuje ich odmiana facjalna, znana pod nazwą piasków bogucickich^[38]. Występują w nich wykształcone warstwy piaskowców spoistych, scementowanych węglanem wapnia oraz cienkie wkładki iłowców^[38]. Piaski bogucickie charakteryzują się zawartością skamieniałości, najczęściej małż i ślimaków^[38].

Czwartorzęd |

Osady zaliczane do tego okresu reprezentowane są na terenie Wieliczki i okolicy przez utwory epoki plejstocenu i holocenu^[38]. Wśród osadów plejstocenu wyróżnia się głównie gliny lessowe, pyły i gliny zwietrzelinowe, a lokalnie występują piaski, żwiry, gliny morenowe i głazy z moreny oraz iły zastoiskowe^[38]. Do holocenu zaliczane są gleby, namuły organiczne, piaski i żwir wypełniające współczesne koryta potoków i mniejszych cieków wodnych^[38]. Osobną grupę stanowią koluwia, czyli utwory przemieszczającą się w dół po stoku w wyniku zjawisk osuwiskowych^[38]. Procesy te obejmują głównie południową część miasta i trwają nieprzerwanie od momentu wycofania się lądolodu z Wieliczki^[38]. Po ustąpieniu morza mioceńskiego nastąpił długi okres erozji, w wyniku której powstała rzeźba bardziej urozmaicona od współczesnej^[38]. W epoce plejstoceńskiej nastąpiło złagodzenie starszej rzeźby terenu poprzez wypełnienie obniżeń osadami polodowcowymi^[38]. W glinie morenowej i utworach fluwioglacyjnych na Sierczy odnaleziono fragment skał krystalicznych naniesionych przez lądolód ze Skandynawii^[38]. Cieńsze płyty moreny oraz pojedyncze głazy lodowcowe odkryto w dolinie potoku Świdniówka, na Psiej Górce oraz w Sułkowie i Baryczy^[38]. Pokrywa utworów czwartorzędowych maskujących rzeźbę starszego podłoża jest zmienna, lecz najczęściej wynosi od kilku do kilkunastu metrów, ale lokalnie może przekraczać 30 metrów^[38].

Tektonika |

Starsze kompleksy skalne występujące w podłożu miasta, do których zaliczane są utwory permu, jury środkowej i jury górnej należą do części monokliny śląsko-krakowskiej^[39]. W czasie orogenezy alpejskiej obszar monokliny zachował się jak sztywna płyta^[39]. Ulegał jedynie ruchom obniżającym i wypiętrzającym, dlatego popękał na poszczególne bloki poprzesuwane wzajemnie wzdłuż powierzchni uskokowych^[39]. W przeciwieństwie do utworów monokliny śląsko-krakowskiej osady kredowe i trzeciorzędowe Karpat zostały silnie pofałdowane i przesunięto ku północy^[39]. W czasie gdy sztywna płyta starszych utworów popękała na poszczególne bloki, a osady fiszu karpackiego zostały nasunięte ku północy, wytworzyło się zapadlisko przedkarpackie, które później zostało zalane przez morze mioceńskie^[39]. Osady tego morza to badeńska formacja solonośna Wieliczki^[39]. Po jej osadzeniu nastąpiła kolejna faza górotwórcza Karpat, w czasie której płaszczowizny fliszu karpackiego przesuwając się ku północy, sfałdowały utwory formacji solonośnej i utworzyły drugorzędną strukturę tektoniczną, tzw. element Salidów^[39]. Osady solne zostały oderwane od podłoża i z nadległymi warstwami chodenickimi zostały posunięte i spiętrzone przed czołem Karpat na obszarze miasta i okolic, tworząc złoże soli kamiennej^[39].

Surowce mineralne |

Halit wydobywany w kopalni

Do surowców mineralnych wydobywanych na obszarze Wieliczki i najbliższej okolicy należą: sól kamienna, solanki naturalne, skały ilaste (surowiec ceramiczny), piasek (surowiec budowlany) oraz spoiste piaskowce stosowane w budownictwie^[40]. Sól kamienna wydobywana jest od XIII w. Stała się podstawą rozwoju miasta. Obecnie roczne wydobycie soli w solance (surowiec do produkcji soli warzonej) zmniejszyło się do 100 tys. ton rocznie oraz kilkudziesięciu ton soli kamiennej do produkcji soli paszowej Wisol^[40]. W zachodniej części złoża w byłej otworowej Kopalni „Barycz” (1924–1998) wydobywało się ok. 80 tys. ton solanki, jako surowca do produkcji sody w byłych Krakowskich Zakładach Sodowych Solvay^[40][41]. Skały ilaste, jako surowiec do produkcji cegły, wydobywane są w Wieliczce i okolicach od XIX w.^[40] Miejsce wydobycia iłów zmieniało się. Dawne odkrywki umiejscowione w północno-zachodniej części miasta obok cegielni i w miejscu dzisiejszego osiedla Kościuszki zostały zastąpione nowymi, zlokalizowanymi najpierw u podnóża stoku Sierczy pomiędzy szybem „Kościuszko” a Grabówkami, następnie w Sułkowie^[40]. Piasek jako minerał budowlany i podsadzkowy dla wypełniania wyrobisk podziemnych Kopalni Soli od dawna był eksploatowany ze złoża piasków bogucickich na Psiej Górce oraz na północ od Wieliczki na wzgórzu Kaim i w Zabawie^[40]. Wydobywała go również okoliczna ludność u podnóża wzgórza Winnica nad potokiem Lednica z rozsypanych piaskowców tomaszkowickich^[40]. Piaskowce używane do budowy fundamentów budynków mieszkalnych i gospodarczych wydobywano w niewielkich łomach na południe od miasta oraz na Sierczy, Grabówkach i Biskupicach^[40]. należą one do utworów fiszu karpackiego i charakteryzują się bardzo dobrymi parametrami technicznymi. Wyróżniają się piaskowce gezowe o spoiwie krzemionkowym powodującym ich dużą spoistość i odporność na wietrzenie^[40].

Gleba |

Na terenie Wieliczki występują trzy typy gleb^[42]. W dolinie Serafy i częściowo Zabawki utworzyły się mady lekkie i średnie^[42]. W miejscach niżej położonych i lepiej nawodnionych mają one charakter gleb bagiennych^[42]. W południowej i wschodniej części miasta powstały gleby gliniasto-piaszczyste^[42]. W części północnej występują gleby lessowe o poziomie próchniczym do 40 cm miąższości^[42]. Gleby te są prawnie chronione. Jakość gleb w Wieliczce jest dobra (klasy III – IV) i kwalifikuje rejon jako rolniczo-warzywny^[42]. Prawie cały obszar miasta, z wyjątkiem terenów przemysłowych, zabudowanych i zajętych przez obiekty transportowe jest intensywnie wykorzystywany rolniczo^[42]. W części zachodniej i północnej dominują grunty orne, w południowej sady, pastwiska i łąki^[42]. W strefie zabudowanej znajdują się liczne przydomowe ogrody warzywne.

Szata roślinna |

Fontanna w parku św. Kingi

Naturalną szatą roślinną była puszcza, która już zniknęła z obszarów miasta^[42]. Obecnie niewielkie kompleksy leśne występują w rejonie Grabówek i Krzyszkowic^[42]. Tworzą je głównie drzewa liściaste z domieszką iglastych. W Lesie Krzyszkowickim występuje paproć podrzeń żebrowiec oraz przylaszczka pospolita^[43]. Las ten ma powierzchnię 33,95 ha i został uznany przez wojewodę małopolskiego za użytek ekologiczny^[44]. Dna dolin Zabawki i Serafy porastają nieregularne kępy drzew, głównie liściaste i zarośla. W centralnej części miasta znajdują się dwa parki.

Hydrografia |

Serafa w parku Mickiewicza

Obszar Wieliczki leży na terenie dwóch dorzeczy drugiego rzędu Zabawki i Serafy, które po połączeniu z Drwinią Długą uchodzą do Wisły. Zlewnia Zabawki w części górnej ma symetryczny układ sieci rzecznej^[45]. Składają się na nią trzy większe potoki: Tomaszkowicki, Miodówka, Świdówka oraz kilka innych cieków wodnych bez nazw^[45]. Ich koryta są głęboko wcięte, a ich przebieg kręty^[45]. Wypływają ze źródeł, młak i wysięków w strefie osuwiskowej w Chorągwicy^[45]. Granica pomiędzy zlewniami Zabawki i Serafy biegnie na wschód od ul. Asnyka oraz ul. Dobczyckiej^[45]. Zlewnia Serafy ma asymetryczny układ sieci rzecznej. Wynika ona z braku występowania prawobrzeżnych dopływów. Górna część zlewni Serafy została silnie przekształcona, a ciek skanalizowany^[45]. Potok ten miał początek na os. Sienkiewicza^[45]. Obecnie Serafa wypływa na powierzchnię w okolicy warzelni, choć jest bardziej ściekiem niż potokiem^[46]. Wszystkie boczne dopływy biorące początek wysoko na zboczu doliny są częściowo skanalizowane i zamienione w ścieki komunalne i przemysłowe^[45]. Na lewym i prawym brzegu Serafy znajduje się sieć dolinek odwadnianych okresowo lub epizodycznie^[45]. W lewobrzeżnej zlewni występuje kilka większych i szereg mniejszych zbiorników wodnych^[45]. Do tych pierwszych należą dwa stawy na Grabówkach, staw Syberia (pod Baranem), staw w parku Kingi i Mickiewicza^[45]. Lokalnie występują zwłaszcza w dnie dolin stałe lub okresowe podmokłości^[45].

Klimat |

Obszar miasta znajduje się w strefie umiarkowanego klimatu podgórskiego nizin i kotlin z wpływem umiarkowanego ciepłego piętra klimatycznego Pogórza Karpackiego i nie odróżnia się od terenów otaczających^[47]. Lokalne różnice występują w zależności od wysokości nad poziomem morza, położenia względem kierunku geograficznego oraz rzeźby terenu. Średnia roczna temperatura wynosi 7,4–8,0 °C, minimalna średnia temperatura od 3,5 do ponad 5,0 °C, roczna suma opadów 650–800 mm, liczba dni z pokrywą śnieżną 56–84 dni, długość okresu wegetacyjnego 200–215 dni^[47].

Stacja meteorologiczna

Wiatry wieją głównie z południowego zachodu (33% w półroczu ciepłym i 35% w półroczu zimnym) oraz z zachodu (odpowiednio, 20% i 15,5%). Udział pozostałych jest prawie jednakowy (5–8%). W okresie zimowym wyróżniają się dodatkowo dwa kierunki: południowy i południowo-wschodni (12 i 13%), a w okresie letnim południowy i północno-zachodni (12 i 10%). Okres ciszy dla obu półroczy wynosi około 6%^[47].

Na obszarze miasta można wyróżnić tereny o trzech zróżnicowanych typach mezoklimatycznych:

• Tereny o najkorzystniejszych warunkach to stoki i grzbiety położone ponad 40 m nad dnami dolin (północna i zachodnia część miasta oraz niewielkie fragmenty w południowej części). Średnie minimalne temperatury są wyższe o 2–3 °C niż w dnach dolin, okres bezprzymrozkowy o 30 do 60 dni dłuższy, średnia liczba dni z mgłą mniejsza o 60 w ciągu roku, łagodne dobowe wahania temperatury i wilgotności oraz dobra wentylacja naturalna. Występują bardzo dobre warunki aerosanitarne^[47].


• Tereny korzystne to strefa stoków północnych. Średnie minimalne temperatury wyższe o 1–2 °C niż w dnach dolin, okres bezprzymrozkowy trwający 140 do 170 dni, 60–80 dni w roku z mgłą, wentylacja umiarkowana. Warunki aerosanitarne dobre^[47].


• Tereny o warunkach niekorzystnych to dna dolin Zabawki i Serafy. Średnie minimalne temperatury niższe o 3 °C, krótki okres bezprzymrozkowy (poniżej 140 dni), duże dobowe wahania temperatury i wilgotności. Występują częste inwersje temperatury powietrza (ponad 70% dni w roku) i mgły (ponad 80 dni w roku). Charakterystyczne są zastoiska zimnego powietrza. Wentylacja naturalne słaba. Warunki aerosanitarne niekorzystne^[47].

Centrum Wieliczki ma mikroklimat charakterystyczny dla obszarów uprzemysłowionych i zabudową miejską o znacznej emisji zanieczyszczeń, zwiększonej ilości ciepła pochodzącego z procesów spalania i pary wodnej^[47]. Czynniki te powodują miejscowy wzrost temperatury.

Ochrona środowiska |

W Wieliczce znajduje się biologiczna oczyszczalnia ścieków, może ona oczyścić 10 m³ ścieków na dobę. Ścieki z miasta są również pompowane do oczyszczalni ścieków w Krakowie-Płaszowie, dzięki temu z tych obiektów może korzystać 12 318 osób. W Wieliczce wytworzono w 2008 3096,58 ton odpadów komunalnych^[48]. Wielickie śmieci zostają składowane lub przetworzone na składowisku odpadów Barycz w Krakowie. W mieście istnieje możliwość segregacji śmieci.

Na terenie miasta znajduje się użytek ekologiczny Las Krzyszkowicki oraz Rezerwat przyrody Groty Kryształowe.

Architektura |

Nowoczesny budynek Urzędu Skarbowego (budynek pośrodku)

Mury Wieliczki na wojskowej mapie Galicji Friedricha von Miega (1787)

We współczesnym planie miasta wyraźnie zaznaczone są akcenty staromiejskiej zabudowy. W średniowieczu zastosowano nowy (jak dla tamtych czasów) układ szachownicowy w rozplanowaniu przestrzeni miasta, które w przebiegu linii obwarowań nie uległo większym zmianom, natomiast przeobraziło się wskutek adaptacji dotychczasowego układu ulic i zabudowy miejskiej z okresu lokacji do stosowanego wtedy powszechnie wzorca miasta z siecią ulic krzyżujących się w równych odstępach pod kątem prostym^[49]. Duża zmianą w tym okresie była redukcja lokacyjnego rynku, o kształcie wydłużonego owalu, do wielkości równej poszczególnym kwadratom bloków zabudowy – jako wynik wprowadzenia szachownicowego podziału Wieliczki w czasach jej intensywnego zasiedlania i ożywionego budownictwa^[49]. Ogólnie zarys tego podziału przetrwały do naszych czasów. Powierzchnie miasta w obrębie murów miejskich szacuje się na niecałe 8 ha^[49]. Liczące ponad 1 km długości obwarowania miasta wzmocniono basztami^[49]. Prawdopodobnie było ich 21, w tym dwie baszty z bramami wjazdowymi do miasta: Krakowską i Kłosowską^[49]. Wewnątrz murów budynki znajdowały się w północnej strefie zabudowy^[49]. Strefę tę tworzyły oddzielone od siebie ulicami zespoły: zamku żupnego, kościoła parafialnego i szybu „Regis”^[49]. W XVII wieku istniało jedynie 10 baszt i brama Kłosowska^[49]. Obecnie zachowała się 1 baszta, tuż obok zamku żupnego.

W Wieliczce jest 187 ulic i 2 place: Skulimowskiego, Kościuszki^[50], ponadto miasto ma kilka dużych osiedli mieszkaniowych: os. Sienkiewicza, os. Kościuszki, os. Szymanowskiego, os. Pola, os. Asnyka, os. Przyszłość i os. Boża Wola.

Zabytki |

Dziedziniec klasztoru Franciszkanów

Polichromia w kościele św. Sebastiana

Pałac Przychockich

Dawne Łaźnie Salinarne

Stara Synagoga

• Kopalnia soli „Wieliczka” – kopalnia jest jednym z najstarszych zakładów górniczych Europy. Od XIII w. do 1772 wspólnie z Kopalnią soli „Bochnia” wchodziła w skład Żupy krakowskiej. W 1976 kopalnia wpisana została do krajowego rejestru zabytków. W 1978 wpisana przez UNESCO na pierwszą Listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. W 1989 Kopalnia Soli „Wieliczka” poszerzyła Listę Światowego Dziedzictwa Zagrożonego, z której została skreślona w 1998 r.^[51] Od 1994 to także pomnik historii Polski. 30 czerwca 1996 zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża^[52]. Dla kopalni charakterystyczna jest sieć podziemnych korytarzy z 2 tysiącami komór oraz Groty kryształowe. Istniejące szyby górnicze:
  
  
  
  • Szyb Regis z XIV w.
  
  
  • Szyb Daniłowicza z XVII w.
  
  
  • Szyb św. Kingi z XIX w.
  
  
  • Szyb Górsko z XVII w. (zasypany, pozostał zabytkowy budynek i wieża szybowa).
  
  
  
  

 Osobny artykuł: Rezerwat przyrody Groty Kryształowe.

• 
  Kościół św. Klemensa – klasycystyczny kościół wzniesiony z fundacji mieszczan w 1381. W tym stanie przetrwał do 1786. Obecny kształt kościoła pochodzi z XIX w., ale w kościele znajdują się również starsze elementy, z XIII i XIV w. Zachowała się XVII-w. kaplica grobowa Morsztynów, zdobiona stiukami włoskiego artysty Baltazara Fontany z 1693. Obok kościoła znajduje się wolno stojąca dzwonnica, ufundowana przez Jana III Sobieskiego po pogromie nad Turkami w XVII w. Dzwonnica została zaprojektowana przez włoskiego architekta Pellegriniego. Jej budowę ukończono w 1699.


• 
  Zespół Kościelno-Klasztorny oo. Franciszkanów-Reformatów – pierwsza murowana świątynia małopolskiej prowincji reformatów, wybudowana w I poł. XVII w. Ufundowana przez Zygmunta III Wazę w celu obrony przed innowiercami, głównie arianami zamieszkujących miasto i okolice. Usytuowany na południe od rynku. W kościele mieści się Sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej Księżnej Wieliczki oraz Sługi Bożego Brata Alojzego Kosiby, związanego przez część swojego życia z Klasztorem. W ogrodach klasztornych mieści się kaplica – kopia Porcjunkuli.


• 
  Kościół św. Sebastiana – modrzewiowy kościółek zbudowany w 1582, a w 1598 nastąpiła jego konsekracja przez kardynała Jerzego Radziwiłła. Wnętrze kościółka zdobią unikatowe witraże krakowskiej firmy Żeleńskiego według projektu Stanisława Matejki oraz polichromia wykonana przez Włodzimierza Tetmajera w 1906.


• 
  Zamek Żupny – dawna siedziba zarządu saliny od końca XIII w. do 1945. Zbudowany na przełomie XIII i XIV w., wielokrotnie przebudowywany, w czasie wojny uległ zniszczeniu. Po odrestaurowaniu przeznaczony na siedzibę Muzeum z pracowniami naukowymi i konserwatorskimi oraz magazynem zbiorów.


• 
  Pałac Konopków – powstał w latach 80. XVIII w., został wzniesiony z inicjatywy Jana i Piotra Konopków. W czasach PRL-u znajdowała się w nim biblioteka publiczna do czasu katastrofy budowlanej. Obecnie wyremontowany i jest siedzibą IPN-u.


• 
  Pałac Przychockich – zbudowany w XVIII w. Obecnie znajduje się tam szkoła zawodowa.


• 
  Wielicki Magistrat – został zbudowany w stylu tzw. neogotyku angielskiego na miejscu starego cmentarza i kościoła św. Ducha.


• 
  Budynek szpitala salinarnego z lat 1838–1839.


• 
  Sztygarówka – jest neogotyckim gmachem wzniesionym na cześć Franciszka Józefa I w 1898 z okazji 50. rocznicy objęcia przez niego cesarskiego tronu.


• 
  Parki
  
  
  
  • 
    Park Adama Mickiewicza z XVIII w.
  
  
  • 
    Park św. Kingi z II poł. XVIII w., dawny park sanatoryjny
    
  
  
  
  


• 
  Rynki
  
  
  
  • 
    Rynek Górny – zabudowa wokół rynku powstała na kanwie średniowiecznego układu szachownicowego, z malowidłem 3D – Solne Miasto.
  
  
  • Rynek Dolny (Rynek Solny, zwany też Oberżyskiem – niegdyś służył jako miejsce handlu solą. Znajduje się przy nim główne wejście do Szybu Regis)
  
  
  
  


• 
  Pomnik Adama Mickiewicza – ufundowany w XX w. i ustawiony w parku Mickiewicza. W latach 40. XX w. przeniesiony na wielickie planty w centrum miasta.


• 
  Synagogi – w mieście mieszkało dużo Żydów w szczególności w dzielnicy Klasno. Obecnie żadna z synagog nie spełnia funkcji religijnej.
  
  
  
  • Stara Synagoga w Wieliczce
  
  
  • Synagoga w Wieliczce
  
  
  • Żydowska modlitewnia w Wieliczce
  
  
  
  


• 
  Obiekty historyczne
  
  
  
  • Kościół św. Krzyża z XII w.
  
  
  • Kościół i szpital św. Ducha z XIII w.
  
  
  • Cmentarz komunalny
  
  
  • Turówka (obecnie odbudowana, znajduje się w niej hotel^[53])
  
  
  
  

 Zobacz też: Cmentarz wojenny nr 381 – Wieliczka.

Zieleń miejska |

Park Adama Mickiewicza

Parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej na obszarze miasta zajmują razem 152 ha^[54]. Wieliczka ma dwa parki:

• W parku Adama Mickiewicza znajduje się staw, w którym żyją szczeżuje. Park ma drzewostan mieszany, w którym znaczną część stanowią stuletnie drzewa. W parku żyją również ważki, kokoszki oraz wiele gatunków ptaków. Poddany rewitalizacji.


• W parku św. Kingi znajduje się Szyb Daniłowicza oraz dwa stawy. Znajduje się w nim hotel. Stanowi dodatkową atrakcję dla turystów i mieszkańców miasta.

Innymi terenami zielonymi są:

• 
  Ogród Żupny znajduje się na szlaku turystycznym między kopalnią a centrum miasta. Został zrekonstruowany w latach 1993–1995. Odtworzony ogród składa się z dwóch tarasów: ogrodu dolnego (złożonego z czternastu kwater centralnych i dwóch bocznych) oraz ogrodu wyższego.


• 
  Aleja Jana Pawła II została utworzona w 1992. Jest to trakt łączący kopalnie soli z centrum Wieliczki. Graniczy ona z ogrodem Żupnym.

Polityka |

W mieście działa kilka regionalnych oraz ogólnopolskich ugrupowań politycznych, których członkowie zasiadają w radzie miasta. Obecny burmistrz Wieliczki Artur Kozioł startował z list wyborczych KWW Artura Kozioła, popieranego przez Prawo i Sprawiedliwość i zdobył w pierwszej turze wyborów samorządowych w 2010 59,84% głosów. W Radzie Miasta Wieliczki zasiadają 3 ugrupowania:

• KWW Artura Kozioła (Prawo i Sprawiedliwość) – 13 radnych


• Platforma Obywatelska – 7 radnych


• KWW „Ponad podziałami” – 3 radnych

W Wieliczce swoje biura lokalne mają partie:

• Polskie Stronnictwo Ludowe


• Sojusz Lewicy Demokratycznej

W 2. turze wyborów prezydenckich z 2010 w Wieliczce 59,33% głosów zdobył Bronisław Komorowski, przy frekwencji 60,58%. Wieliczanie poparli wejście Polski do Unii Europejskiej w referendum w 2003, oddając 81,73% głosów na tak, przy frekwencji 62,42%. W wyborach parlamentarnych z 2007, przy frekwencji 61,67% wyniki były następujące^[55]:

• 
  Platforma Obywatelska – 51,35%


• 
  Prawo i Sprawiedliwość – 31,10%


• 
  Lewica i Demokraci – 8,25%


• 
  Polskie Stronnictwo Ludowe – 6,55%


• 
  Liga Polskich Rodzin – 1,35%


• 
  Polska Partia Pracy – 0,91%


• 
  Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej – 0,49%

Współpraca międzynarodowa |

Wieliczka współpracuje z 4 miastami europejskimi: z miastem Bergkamen w Niemczech, Saint-André-lez-Lille we Francji, Sesto Fiorentino we Włoszech i Litovel w Czechach. Są to miasta związane bezpośrednio lub pośrednio z przemysłem. Wymiana doświadczeń odbywa się na wielu polach np. kultura, sport, organizacja samorządu, środowiska twórcze^[56].

Miasta i gminy partnerskie	Państwo	Data podpisania porozumienia
Bergkamen	Niemcy	29.03.1995
Sesto Fiorentino	Włochy	04.09.2003
Saint-André-lez-Lille	Francja	11.04.1996
Litovel	Czechy	29.03.2005

Kultura |

Centrum Kultury i Turystyki to gminna instytucja kultury istniejąca od 1 lutego 2006, której organizatorem jest Gmina Wieliczka. Centrum realizuje zadania w dziedzinie wychowania, edukacji i upowszechniania kultury. Propaguje miasto jako atrakcyjną miejscowość wypoczynkową, podkreślając jej walory kulturowe i turystyczne. Prowadzi Punkt Informacji Turystycznej i Kulturalnej.

W ofercie programowej znajdują się całoroczne zajęcia stałe i cykliczne oraz imprezy okazjonalne. CKiT jest organizatorem koncertów, turniejów, konkursów, przeglądów, wernisaży i wystaw, spektakli teatralnych, konfrontacji artystycznych. Realizuje Dni Świętej Kingi, patronki górników i Kopalni Soli, która stała się symbolem święta Wolnego Królewskiego Górniczego Miasta Wieliczki^[57]. Patronuje najstarszemu wielickiemu chórowi Towarzystwa Śpiewniczego Lutnia, który powstał w 1872.

Urząd Miasta i Gminy razem z działem regionalnym Biblioteki Powiatowej w Wieliczce organizuje cykliczne spotkania „Wieliczka – wieliczanie”. Prezentowani są ludzie, instytucje, miejsca i zabytki związane z historią Ziemi Wielickiej.

Tradycyjną postacią pojawiającą się w Poniedziałek Wielkanocny na terenie Wieliczki jest Siuda Baba.

Dni Świętej Kingi – Rokrocznie w lipcu odbywa się święto naszego miasta ku czci patronki górników św. Kingi. Obchody rozpoczynają się barwnym korowodem z udziałem samorządowców, zespołów, sportowców, stowarzyszeń i mieszkańców Wieliczki. Przez cały weekend na uczestników imprezyczeka szereg atrakcji, między innymi konkursy z nagrodami, występy zespołów folklorystycznych oraz zespołów wielickiej sceny muzycznej. Dni św. Kingi to również okazja by posłuchać największych gwiazd polskiej piosenki. W Wieliczce gościli m.in. zespół Bajm, Perfect, Budka Suflera, Bracia, Maryla Rodowicz, Marika.

Dniom św. Kingi towarzyszą zawody wędkarskie, zawody sportowe, różnego rodzaju turnieje, akcje charytatywne. Dodatkową atrakcją jest wesołe miasteczko oraz liczne stoiska gastronomiczne i handlowe. Zwieńczeniem sobotniej zabawy jest widowiskowy pokaz sztucznych ogni.

Biblioteka |

Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna

Biblioteka wielicka została utworzona w 1945. Jej zadaniem jest udostępnianie czytelnikom książek na trenie Wieliczki oraz całego powiatu. Wielicka biblioteka jest całkowicie zinformatyzowana. Ma system komputerowy, który ułatwia katalogowanie, ubytkowanie i wypożyczanie książek^[58]. Księgozbiór głównej wypożyczalni zawiera ok. 52 000 woluminów^[59], a w czytelni ok. 10 900 woluminów^[59]. Biblioteka udostępnia także elektroniczny katalog pozycji na swojej stronie internetowej. Znajdują się w niej następujące działy: literatury dziecięcej, popularnonaukowej, pięknej, gromadzenia zbiorów regionalnych, czytelnia tradycyjna i komputerowa. Na terenie miasta znajdują się 2 filie biblioteczne, a na obszarze całej gminy 6^[59].

Muzea |

Zamek Żupny

Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka jest jednym z największych muzeów górniczych Europy, jednym z 17 muzeów centralnych, podległych Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Muzeum powstało dzięki idei Alfonsa Długosza, artysty oraz profesora. Muzeum skompletowało jedyną na świecie kolekcję drewnianych machin wyciągowych. również archiwum i bibliotekę salinarną oraz cenny zbiór map górniczych. W muzeum znajdują się ekspozycja podziemna, która zlokalizowana jest na III poziomie zabytkowej Kopalni soli Wieliczka (na głęb. 135 m) oraz ekspozycja na powierzchni znajdującą się w średniowiecznym Zamku Żupnym, który był siedzibą zarządu saliny od końca XIII w. do 1945. Po zniszczeniach II wojny światowej zamek wyremontowano, a następnie przekazano do użytku Muzeum. Jest organizatorem Popołudnia ze Straussem, czyli serii letnich koncertów muzyki poważnej.

Szyb Regis

Kopalnia Soli „Wieliczka” jest jednym z najstarszych zakładów przemysłowych na świecie; jej początki sięgają XIII w. Przez całe stulecia była źródłem dochodów państwa, wpływała na rozwój kultury, dzisiaj jest jednym z najchętniej odwiedzanych polskich obiektów turystycznych. Kilkusetletnia eksploatacja złoża soli kamiennej ukształtowała obecny wygląd wyrobisk górniczych. Komory znajdują się pod miastem, usytuowane są na dziewięciu poziomach, sięgają głębokości 327 m. Podziemna Wieliczka to blisko 300 km chodników i ok. 3000 komór. Część udostępniona dla turystów obejmuje 3,5 km odcinek, położony na głębokości od 64 do 135 m. W kopalni odbywają się takie imprezy jak Podziemny Festiwal Tańca „O Solny Skarb” oraz Podziemne Międzynarodowe Targi Minerałów, Skamieniałości i Biżuterii, które odbywają się od 1996. Producenci i sprzedawcy biżuterii z Polski, Czech, Niemiec, Rosji i Ukrainy prezentują bursztynową biżuterię, kolekcje minerałów i skamielin.

Media |

W mieście wydawane są 4 bezpłatne gazety o zasięgu lokalnym: „Życie Wieliczki i Powiatu”, „Kurier Wielicki”, „Wielicki Informator Gospodarczy”, „Panorama Wielicka”. Wieliczka jest opisywana w Dzienniku Polskim^[60].

Oprócz tego działają portale informacyjne: „wieliczkacity.pl”^[61] „wieliczka.eu”^[62] i „wieliczka.pl”^[63], które informują o wydarzeniach mających miejsce na terenie miasta, gminy i powiatu wielickiego. Istnieje również forum dyskusyjne o Wieliczce wieliczka24.info^[64].

Turystyka |

Hotel Turówka

Hotel Grand Sal

Wieliczkę z racji dużego znaczenia dla kultury i dziedzictwa ludzkości wpisano w 1978 na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, dzięki czemu zwiększył się ruch turystyczny^[65]. Podziemna trasa turystyczna stanowi produkt turystyczny Wieliczki, decydujący o jej tożsamości na rynku krajowym i zagranicznym. Obok tej głównej atrakcji turystycznej Wieliczka ma szereg zabytków architektury naziemnej związanej z historią i kulturą miasta, lecz mają duże mniejsze znaczenie w turystyce miejscowej.

Całoroczną bazę noclegową w mieście tworzą hotele i motele o łącznej ilości 360 miejsc, pensjonaty – 40 miejsc, oraz Dom Pielgrzyma przy klasztorze oo. Franciszkanów na 50 miejsc. Sezonowo czynne są kempingi na ok. 50 miejsc^[66].

Szlaki turystyczne |

• Szlak architektury drewnianej

Trasa beskidzka nr 4 (pogórza Beskidzkiego). Trasa biegnie od skansenu w Dobczycach przez między innymi Raciechowice, Nowy Sącz, Stary Sącz do cerkwi w Wojkowej. Na trasie znajduje się również Kościół św. Sebastiana w Wieliczce.

• Szlak Kopalniano-Przemysłowy (szlak techniki)

Szlak ma długość 438 km i biegnie przez Klucze, Bukowno, Chrzanów, Tenczynek, Czerna, Dębnik, Niedźwiedzia Góra, Nawojowa Góra, Skawina, Kraków, Wieliczka-Kopalnia Soli, Dobczyce, Bochnia, Brzesko, Tarnów, Tuchów, Libusza, Gorlice, Grybów, Kamionka Wielka, Nawojowa, Nowy Sącz, Klęczany, Gaboń, Kluszkowce, Nowy Targ.

• Ariański Szlak w Wieliczce

Szlak rowerowy ma długość 7,8 km na i biegnie przez Jankówkę, Raciborsko, Koźmice Małe, Pawlikowice i Wieliczkę, które miały związek z rodziną Morsztynów należącą do braci polskich oraz Fausta Socyna wyznającego unitarianizm.

• 
  Szlak żółty Pogórski turystyki pieszej i rowerowej, Wieliczka – Dobczyce.

Z Wieliczki szlak wiedzie koło Zamku Żupnego, Kościoła św. Klemensa przez Rynek Górny do Kościoła św. Sebastiana i dalej poprzez Lednicę Górną, Chorągwicę, Dobranowice, Hucisko, Rudnik, Dziekanowice i Przymiarki na Stary Rynek do Dobczyc. Prowadzi on turystę wzniesieniami o licznych, interesujących^{[potrzebny przypis]} punktach widokowych, między innymi: Chorągwica, przysiółek Granie k. Dobczyc. Szlak ma znaczne walory krajobrazowe.^{[potrzebny przypis]}

• 
  Czerwony szlak rowerowy okrężny – 23 kilometry po Pogórzu Wielickim
  

Wieliczka – Siercza – Brzeziny – Pawlikowice – Koźmice Małe – Raciborsko – Grajów – Dobranowice – Sułów – Biskupice – Tomaszkowice – Lednica Górna – Lednica Dolna – Wieliczka. Punkty widokowe zlokalizowane w miejscowościach Pawlikowice, Raciborsko, Biskupice, Tomaszkowice.

• 
  Zielony szlak rowerowy w gminie Wieliczka (15,5 km)
  

Wieliczka – Grabówki – Sygneczów – Podstolice – Janowice – Siercza – Wieliczka

Sport i rekreacja |

Korty tenisowe

Orlik

Miasto ma dobrze rozwiniętą sieć urządzeń sportowo-rekreacyjnych. Jej podstawowymi elementami są boiska sportowe, hale gimnastyczne, basen, korty tenisowe, place zabaw, parki, skwery.

Sportowcami wywodzącymi się z miasta i okolic to piłkarze Kazimierz Kmiecik (złoty i srebrny medalista olimpijski), Adam Musiał (brązowy medalista mistrzostw świata), szachistka Anna Jurczyńska (10 medali krajowych i 1 olimpijski). Sportowe sukcesy odnoszą piłkarze KS „Górnik” Wieliczka grający w II lidze (odpowiednik dawnej III ligi), siatkarki i szachiści MKS MOS Wieliczka, bokserzy (m.in. Artur Szpilka) i koszykarki KS „Górnik”, zawodnicy sekcji kung-fu, którą prowadzi jeden z zawodników polskiego kung fu tradycyjnego Tomasza Chabowskiego w Młodzieżowym Klubie Sportowym Kung Fu oraz Szkole Sztuk Walki Kung Fu „Lung”, taekwon-do, karate, koszykarki DKS „Kinga” Wieliczka.

W Wieliczce organizowane są ogólnopolskie turnieje szachowe, siatkówki, kung-fu, taekwon-do. największą atrakcja są imprezy sportowe zorganizowane w Kopalni Soli Wieliczka na głębokości 125 m pod ziemią w komorze „Warszawa”. Przy Parku Adama Mickiewicza są położone korty tenisowe, boiska do piłki nożnej, siatkówki i koszykówki oraz basen^[67]. Przy Szybie Daniłowicza jest stadion piłkarski KS „Górnik”. W Parku św. Kingi jest strzelnica.

Piłka nożna |

W Wieliczce funkcjonuje KS „Górnik” Wieliczka założony w 1947, mający barwy klubowe zielono-żółto-czarne. Obecnie gra w II lidze, na stadionie przy ul. Daniłowicza 6.

W mieście jest także drugi klub „Wieliczanka” Wieliczka, który powstał w 1925. Barwy klubowe Wieliczanki to czerwono-czarny. Największe osiągnięcie tego klubu to rozgrywki w III lidze.

Budowany jest nowy stadion Górnika Wieliczki na terenie Psiej Górki przy wsparciu finansowym kopalni soli^[68].

Piłka siatkowa |

W Wieliczce występuje klub WTS Solna Wieliczka, kontynuator klubu seniorskiej siatkówki kobiet MKS MOS Wieliczka istniejącego od 1991 roku. Klub awansował do II ligi w 2011 roku, od sezonu 2016/2017 występuje w I lidze^[69].

Transport |

Transport drogowy |

W pobliżu Wieliczki przebiega autostrada A4. Kolejną drogą jest przebiegająca przez miasto droga krajowa nr 94. Szlakiem komunikacyjnym jest droga wojewódzka nr 964, będąca alternatywą dla Zakopianki oraz połączeniem z miejscowościami Kotliny Sandomierskiej. Droga wojewódzka nr 966 jest alternatywą dla drogi krajowej nr 94 łączącą Wieliczkę z Nowym Sączem czy Krynicą.

Transport kolejowy |

 Z tym tematem związana jest kategoria: Stacje i przystanki kolejowe w Wieliczce.

Skład Kolei Małopolskich, przystanek Wieliczka Rynek-Kopalnia

Przez miasto przebiega również linia kolejowa nr 109, łącząca Wieliczkę z Krakowem oraz Oświęcimiem. Połączenie z Krakowem na odcinku do Krakowa Bieżanowa zapewnia tylko jeden tor. Linia była dawniej używana także do transportowania soli z pobliskiej warzelni. Miasto Wieliczka posiada 1 stację i 3 przystanki kolejowe: wyremontowaną w 2012 stację kolejową z czasów austriackich (Wieliczka Park, peron z dwoma torami przystosowanymi do obsługi ruchu pasażerskiego) oraz dwa przystanki: położony w samym centrum Wieliczka Rynek-Kopalnia (jeden ślepy tor) oraz nowy przystanek Wieliczka Bogucice zlokalizowany przy ul. Winnickiej. Dawniej istniała jeszcze jedna stacja, lecz została zlikwidowana (Wieliczka Towarowa). Od 14 grudnia 2014 do Wieliczki kursują składy Kolei Małopolskich w relacji Wieliczka Rynek–Kopalnia – Kraków Główny, a od września 2015 pociągi dojeżdżają do lotniska w podkrakowskich Balicach, tworząc pierwszą linię Szybkiej Kolei Aglomeracyjnej. Pociągi linii S1 kolei małopolskich kursują przez większą część dnia w takcie co 30 minut. W okresie letnim (sobota-niedziela) kursował zabytkowy pociąg elektryczny z czasów powojennych oraz lokomotywa parowa z czasów zaborów, która ciągnęła zabytkowe wagony. Obecnie pociąg retro nie jest uruchamiany. Pociągi te pochodziły ze skansenu w Chabówce^[70].

Transport autobusowy |

W Wieliczce nie zatrzymują się autobusy pośpieszne kursujące na trasie Kraków–Tarnów, co jest sporym utrudnieniem dla turystów i miejscowych (konieczność korzystania z przystanku w Krakowie). Nieliczne przystanki PKS obsługują znikomą liczbę połączeń przelotowych, głównie w kierunku Limanowej. Do początku lat 90. XX w. w Wieliczce istniał dworzec autobusowy obsługujący lokalne połączenia.

Miasto ma rozwiniętą komunikację minibusową, obsługującą zarówno połączenia lokalne (Kraków, Gdów, Niepołomice, Biskupice, Dobczyce), jak i dalsze (Limanowa, Brzesko).

W ramach projektu zintegrowanej komunikacji w aglomeracji krakowskiej, na terenie gminy Wieliczka uruchomiono sześć linii autobusowych dowożących mieszkańców z gminy i okolic do stacji Wieliczka Rynek–Kopalnia. Mogą oni na podstawie jednego biletu dojechać autobusem do Wieliczki, a następnie przesiąść się na pociąg do Krakowa. Trasy autobusów: B1 (Wieliczka Rynek Kopalnia–Byszyce Pętla); D1 (Wieliczka Rynek Kopalnia – Hucisko); G1 (Wieliczka Rynek Kopalnia-Węgrzce Wielkie); G2 (Świątniki Górne – Wieliczka Rynek Kopalnia – Węgrzce Wielkie); R1 (Wieliczka Rynek Kopalnia-Grajów V Boisko); S1 (Wieliczka Rynek Kopalnia – Świątniki Górne).

Parking miejski

Komunikacja miejska |

Linie autobusowe kursujące do Wieliczki w ramach komunikacji aglomeracyjnej obsługiwane są przez MPK Kraków: 204 Wieliczka Kampus – Borek Fałęcki, 224 Wieliczka Kampus – Centrum JP II, 244 Wieliczka Kampus – Czerwone Maki, 301 Dworzec Płaszów – Wieliczka – Niepołomice Dworzec (linia przyśpieszona aglomeracyjna), 304 Wieliczka Kampus – Dworzec Gł. Zachód (linia przyśpieszona aglomeracyjna), 904 Wieliczka Kampus – Prądnik Biały (linia nocna aglomeracyjna)

Inne |

W centrum miasta znajduje się postój taksówek. Miasto posiada parkingi dla autokarów z Polski i z zagranicy oraz sieć parkingów dla mieszkańców na terenie całego miasta. W centrum istnieje Strefa Płatnego Parkowania^[71]. Została wprowadzona w 2008. Najbliższym portem lotniczym jest krakowskie lotnisko Balice.

Religia |

Kościół św. Klemensa

Klasztor oo. Franciszkanów-Reformatów

Wieliczka leży na terenie rzymskokatolickiej archidiecezji krakowskiej oraz na terenie luterańskiej diecezji katowickiej. Do XVIII w. posiadała 5 kościołów, z których przetrwały 3 i został wybudowany jeden. Kościół Świętego Ducha został przebudowany na magistrat, natomiast kościół św. Krzyża został zburzony na rzecz parku Mickiewicza. Obecnie budowany jest kościół w Krzyszkowicach^[72]. Spowodowane jest to napływem nowych mieszkańców do miasta. Kaplica w tej dzielnicy jest zbyt mała, aby pomieścić wiernych. Pozostałe istniejące kościoły:

• 
  Rzymskokatolicki kościół św. Klemensa został wiele razy przebudowany na skutek licznych pożarów oraz górniczych wstrząsów ziemi.


• 
  Rzymskokatolicki kościół św. Franciszka nie zmieniał swojego barokowego wyglądu, natomiast na zewnątrz zespołu klasztorno-kościelnego została dobudowana Porcjunkula.


• 
  Rzymskokatolicki kościół św. Sebastiana jest drewniany i posiada polichromię wykonana przez Włodzimierza Tetmajera.


• 
  Luterański kościół przy ulicy Gdowskiej (filiał krakowskiej parafii św. Marcina).


• Kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy położony w Krzyszkowicach.

W Wieliczce działalność kaznodziejską prowadzą dwa zbory Świadków Jehowy:

• Wieliczka-Wschód


• Wieliczka-Zachód (Sala Królestwa ul. Braci Kordulów 3)^[73]
  

Miasto posiada trzy nieczynne synagogi żydowskie: stara Synagoga, Synagoga przy ul. Klasno i Synagoga przy ul. Seraf 11. Nie spełniają one funkcji religijnych. Są zdewastowane lub przeznaczone na inne cele użytkowe.

W mieście znajdują się dwa cmentarze:

• Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Piłsudskiego z licznymi XVIII w. grobami. Cmentarz posiada również kwaterę żołnierską oraz kaplice cmentarną.


• 
  Cmentarz żydowski w parku Na Grabówkach – obecnie nieczynny i zdewastowany.

Gospodarka |

Warzelnia soli i szyb św. Kingi

Wieliczka od średniowiecza stanowiła ośrodek wydobywczy. W XVI w. stała się największym miastem przemysłowym na terenie Polski. Potop szwedzki spowodował schyłek gospodarczego rozwoju miasta. Znaczenie gospodarcze Wieliczki malało wraz ze spadkiem ceny soli^[74].

Rynek pracy tworzą zakłady przemysłowe, przedsiębiorstwa produkcyjno-usługowe, usługi (handel, gastronomia itd.) oraz instytucje i urzędy publiczne. Wiele osób mieszkających w mieście dojeżdża do pracy do Krakowa, dlatego rozwinął się sektor transportowy. Rozwój strefy handlowo-usługowej związany jest z popytem wewnętrznym oraz ruchem turystycznym na terenie miasta. Wieliczka dysponuje sporą ilością wolnych terenów, które mogą być wykorzystane pod inwestycje przemysłowe, wszelkiego rodzaju usługi, budownictwo mieszkaniowe oraz rozwoju infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej. W Wieliczce produkowane są meble, wyposażenie domowe, produkty spożywcze, systemy grzewcze. Jedną z większych fabryk na terenie miasta jest Herz.

Barierą rozwoju miasta jest niewystarczająca baza gastronomiczna^[75], w skład której wchodzą restauracje, kawiarnie, bary, piwiarnie, jadłodajnie i fast-foody. W okresie letnim otwierane są smażalnie, ogródki gastronomiczne.

Miasto pełni funkcję lokalnego ośrodka administracyjnego, finansowego, oświatowego oraz centrum opieki zdrowotnej, co związane jest z bliskością Krakowa. Mieszczą się w nim placówki użytku publicznego, m.in. urząd skarbowy, oddział IPN. W Wieliczce mieści się 6 banków, 2 placówki pocztowe, kilka agencji ubezpieczeniowych, targowisko miejskie, dom handlowy, 3 dyskonty spożywcze oraz wiele lokali handlowo-usługowych skupionych przy ulicach Starego Miasta. Wieliczka jest ośrodkiem usługowym dla mieszkańców powiatu i turystów.

W mieście działa 3137 podmiotów gospodarczych, z czego 3083 stanowią firmy z sektora prywatnego (2011). W mieście najwięcej przedsiębiorstw, 936, związane jest z handlem detalicznym (PDK sekcja G) (2011). Druga pod względem wielkości grupa z branży usług profesjonalnych, naukowych liczy 358 przedsiębiorstw (PDK sekcja M). Działalność prowadzi 36 spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego (2011).

Obecnie na terenie gminy i miasta ma powstać Wielicka Strefa Aktywności Gospodarczej^[76] o powierzchni 250 ha. Ma składać się z 3 stref przemysłowych. Umożliwia bliskość Krakowa oraz dogodne położenie transportowe.

Gospodarka komunalna |

97,5% mieszkańców Wieliczki korzysta z sieci wodociągowej, 81,5% z sieci kanalizacyjnej, 84,9% z sieci gazowej (2011). Przeciętny mieszkaniec Wieliczki w 2011 zużył 35,2 m³ wody z wodociągów, 1329,9 kWh energii elektrycznej, 271,3 m³ gazu z sieci^[77].

Zakład Gospodarki Komunalnej w Wieliczce sp. z o.o. jest spółką komunalną gminy Wieliczka, która zajmuje się m.in. dostawą wody i odprowadzaniem ścieków, gospodarką odpadów komunalnych, utrzymaniem zieleni (parki, skwery), toalet miejskich i obiektów rekreacyjno-sportowych. Odpady komunalne wywożone są na składowisko odpadów Barycz w Krakowie.

W Wieliczce jest 6991 mieszkań, 97,7% z nich ma dostęp do wodociągów, a 76,8% posiada centralne ogrzewanie (2008). Przeciętna powierzchnia użytkowa wielickiego mieszkania to 75,7 m², a 27,4 m² przypadało na 1 mieszkańca^[78].

Miasto nie posiada wystarczających zasobów mieszkaniowych jednak w najbliższych latach (od 2008) zarezerwowano na inwestycje w mieszkania socjalne po 2 mln zł z rocznego budżetu^[79].

Budżet miasta |

Największe wydatki to inwestycje w dziedzinie oświaty (29,4%), gospodarki komunalnej i ochrony środowiska (27,3%), transportu i łączności (10%), pomocy społecznej (9,7%), kultury i sportu (7%) oraz administracji (6%)^{[potrzebny przypis]}.

Na inwestycje zostanie wydane ok. 70 mln zł, z czego 26 mln zł pochodzi ze środków Unii Europejskiej^{[potrzebny przypis]}.

Instytucje i urzędy |

Instytut Pamięci Narodowej w pałacu Konopków

 Osobne artykuły: Gmina Wieliczka i Powiat wielicki.

W Wieliczce nie znajdują się instytucje publiczne o zasięgu subregionalnym, co spowodowane jest bliskością miasta wojewódzkiego, jakim jest Kraków. Obszar miasta podlega Nadleśnictwu Niepołomice.

Znajdują się tutaj wszelkie instytucje powiatowe (Starostwo, Powiatowy Inspektorat Weterynarii, Sanepid, Urząd Pracy), a także Urząd Skarbowy, Sąd i Prokuratura Rejonowa oraz oddział Instytutu Pamięci Narodowej.

Do instytucji o mniejszym zasięgu należą Urząd Miasta, Urząd Gminy Wieliczka i kilka placówek Poczty Polskiej.

Oświata |

Pierwsze szkoły zakładali koloniści niemieccy z językiem wykładowym niemieckim oraz polskim^[80]. Taka szkoła świecka powstała prawdopodobnie w XIII w. Przy kościele parafialnym istniała szkoła dla kleryków oraz szkoła parafialna w obu stopniach, czyli: trivium i quadrivium. Prawdopodobnie założyli ją Benedyktyni. Z tej szkoły wywodzili się sławni ludzie np. Joannes Viliscus, Jan Karcaw. W XVII w. szkolnictwo zaczęło upadać z powodu odsunięcia się innowierców od korzystania ze szkół. Za czasów austriackich szkoły wielickie podlegały Galicyjskiej Komisji Szkolnej^[80].

Obecnie Wieliczka to lokalne centrum oświaty dla dzieci i młodzieży z Wieliczki i ościennych wsi. Studenci którzy mieszkają w Wieliczce dojeżdżają na uczelnie do Krakowa. Wykaz szkół znajdujących się w mieście:

Przedszkola

Szkoła Podstawowa nr 2

Szkoły podstawowe

• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 2 im. Tadeusza Kościuszki


• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 3 im. Mikołaja Kopernika


• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 4 im. E.J. Jerzmanowskiego


• Niepubliczna Szkoła Podstawowa Montessori w Wieliczce

Gimnazjum

• Gimnazjum im. Kazimierza Wielkiego

Szkoły ponadgimnazjalne

• Liceum Ogólnokształcące im. Jana Matejki


• Zespół Szkół Zawodowych im. Edwarda Dembowskiego


• Prywatne Liceum Ogólnokształcące Franciszkanów – kolegium pw. św. Antoniego z Padwy.

Szkoły specjalne

• Zespół Szkół im. Brata Alojzego Kosiby

Inne

• Szkoła Muzyczna I stopnia

Opieka zdrowotna |

Ośrodek zdrowia

Kazimierz Wielki stworzył fundację szpitalną i oddał opiekę nad robotnikami Żupy braciom hospitalnikom Św. Ducha sprowadzonym z Krakowa. Fundacja wielicka pochodzi z 1363. Zbudowano kaplicę i pierwszy szpital. Mikołaj Wierzynek ufundował schronisko dla bezdomnych oraz szpital dla mieszkańców w tzw. Turówce w latach 1363–1368. W późniejszym okresie szpital i schronisko upadły. Schronisko kazał odbudować Władysław IV Waza. W czasie zaborów szpital św. Ducha już nie istniał. Pozostała tylko kaplica. Szpital dla górników połączono ze schroniskiem dla bezdomnych^[81].

Obecnie w Wieliczce znajduje się 1 publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej przy ulicy Szpunara oraz 6 niepublicznych instytucji, które obsługują ludność miasta i gminy. W mieście nie ma szpitala, dlatego ludność w razie potrzeby jest przewożona do szpitala im. Rydygiera oraz im. Żeromskiego w Krakowie-Nowej Hucie. Na 1 aptekę przypadają 2144 osoby^[82], a w mieście jest ich 9^[83].

Wieliczka od XIX w. była uznana za miasto uzdrowiskowe. Stało się to dzięki Feliksowi Boczkowskiemu. Odbywały się tutaj kąpiele solankowe, inhalacje oraz picie wody mineralnej. Po rebelii chłopskiej w Galicji ośrodek upadł. Dopiero w 1964 Mieczysław Skulimowski doprowadził do otwarcia pierwszego w Polsce podziemnego sanatorium dla chorych na astmę^[84]. Obecnie Podziemny Ośrodek Rehabilitacyjno-Leczniczy oferuje leczenie chorób dróg oddechowych, dermatologicznych oraz alergii. Pacjenci przebywają przez 6,5 godziny 135 metrów pod ziemią w kopalni soli^[85].

Urodzeni w Wieliczce |

• 
  Nikodem Bętkowski (1812–1865) – poseł do Sejmu Krajowego Galicji I kadencji


• 
  Tadeusz Ajdukiewicz (1852–1916) – malarz portrecista i batalista


• 
  Józef Lenartowicz (1852–1926) – ksiądz katolicki, społecznik, kompozytor i publicysta


• 
  Ferdynand Olesiński (1859–1905) – malarz, uczeń Jana Matejki


• 
  Włodzimierz Sieradzki (1870–1941) – lekarz, specjalista medycyny sądowej


• 
  Bogumił Nowotny (1872–1960) – oficer polskiej i austro-węgierskiej marynarki wojennej, płk marynarki


• 
  Stanisław Skoczylas (1875–1968) – inżynier górnik i hutnik


• 
  Stanisław Fischer (1879–1967) – nauczyciel i działacz społeczny


• 
  Władysław Skoczylas (1883–1934) – malarz, grafik i rzeźbiarz, uważany za twórcę polskiej szkoły drzeworytu,


• 
  Józef Jagielski (1890–1951) – nauczyciel, działacz społeczny, burmistrz Wieliczki (1934–1939), negocjator między strajkującymi górnikami i zarządem kopalni


• 
  Edward Okulski (1891–1940) – nadkomisarz Straży Granicznej II RP, jedna z ofiar zbrodni katyńskiej


• 
  Teofil Katra (1901–1983) – geograf, krajoznawca, pedagog


• 
  Stefan Barbacki (1903–1979) – genetyk, profesor


• 
  Jan Michał Grubecki (1904–1987) – działacz państwowy i ludowy, inżynier dróg


• Jan Komarnicki (ur. 29 lipca 1894, zm. wiosną 1940 w Katyniu) – kapitan piechoty Wojska Polskiego, kawaler Krzyża Niepodległości, ofiara zbrodni katyńskiej.


• 
  Mieczysław Łapa (1907–1981) – oficer lotnictwa, uczestnik kampanii wrześniowej


• 
  Tadeusz Mrugacz (1907–1978) – prezydent Krakowa i poseł na Sejm PRL


• 
  Jerzy Otfinowski (1907–2000) – piłkarz


• 
  Helena Bełkowska (1908–1994) – aktorka teatralna.


• 
  Nesanel Kichler (1911–1985) – działacz komunistyczny


• 
  Wanda Karczewska (1913–1995) – powieściopisarka, poetka, dramaturg, krytyk


• 
  Piotr Lewiński (1915–1991) – kolejarz, minister komunikacji


• 
  Zygmunt Kawecki (1919–2003) – inżynier, profesor


• 
  Władysław Ptak (1920–1990) – inżynier, metalurg, profesor zwyczajny


• 
  Anna Jurczyńska (1926–2009) – szachistka, mistrzyni międzynarodowa


• 
  Aleksandra Cieślikowa (ur. 1936) – polonistka, specjalistka językoznawstwa


• 
  Przemysław Gwoździowski (1936–2005) – artysta muzyk, saksofonista, kompozytor


• 
  Zofia Marcinkowska (1940–1963) – aktorka


• 
  Adam Musiał (ur. 1948) – piłkarz, lewy obrońca reprezentacji Polski


• 
  Stanisław Anioł (ur. 1950) – górnik-rzeźbiarz


• 
  Paweł Włodarczyk (ur. 1955) – działacz sportowy, przedsiębiorca


• 
  Zbigniew Zarębski (ur. 1957) – polityk, samorządowiec, poseł na Sejm III kadencji


• 
  Zbigniew Janus (ur. 1964) – lekkoatleta, sprinter i średniodystansowiec


• 
  Małgorzata Okońska-Zaremba (ur. 1966) – polityk, prawnik, posłanka na Sejm III kadencji


• 
  Paweł Mąciwoda (ur. 1967) – muzyk, basista, członek grupy Scorpions
  


• 
  Artur Szpilka (ur. 1989) – pięściarz zawodowy w kategorii ciężkiej

Nawiązania w filmie |

Plenery Wieliczki zostały wykorzystane w jednym z dziewięciu filmów cyklu Najważniejszy dzień życia (Broda). W filmie Wieliczka prezentowana jest jako fikcyjny Jasień bez jakichkolwiek wzmianek o tutejszej kopalni soli. Zdjęcia kręcone były między innymi w jednej z wielickich szkół, w rejonie starego miasta (Szyb Regis, zamek), a także nowszych osiedli mieszkaniowych.

Przypisy |

Bibliografia |

• Tadeusz Zając, Paweł Adamski: Przyroda gminy Wieliczka. Kraków: Towarzystwo Słowaków Polskich, 2002.


• Kazimierz Pająk: Wieliczka – stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968.


• PawełP. Zalewski PawełP. i inni, Ilustrowany atlas Polski, 2003 .i inni


• MichałM. Siemionowicz MichałM. i inni, Księga przyrodniczo-krajoznawcza Polski, 2005 .i inni


• AgataA. Wawryszczuk AgataA., MonikaM. Gucwa MonikaM., Kocham ziemię wielicką, 2002 .


• praca zbiorowa: Wieliczka. Dzieje miasta. Kraków: Cracovia, 1990. ISBN 83-85104-07-0.


• Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Wieliczka 2007–2015 – wydanie internetowe

Linki zewnętrzne |

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Teksty źródłowe w Wikiźródłach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• Oficjalna strona Miasta i Gminy Wieliczka


• WieliczkaCity.pl – Wielicki portal informacyjny


• Redakcja Życie Wieliczki – portal mieszkańców miasta i gminy


• 
  Wieliczka w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XIII: Warmbrun – Worowo. Warszawa 1893.


• Plan miasta Wieliczki z XVII wieku


• Plan miasta z 1944 r.


• Kopalnia Wieliczka okiem kamery

p • d • e Gmina Wieliczka Siedziba gminy: Wieliczka Miasta Wieliczka Wsie Brzegi • Byszyce • Chorągwica • Czarnochowice • Dobranowice • Golkowice • Gorzków • Grabie • Grabówki • Grajów • Jankówka • Janowice • Kokotów • Koźmice Małe • Koźmice Wielkie • Lednica Górna • Mała Wieś • Mietniów • Pawlikowice • Podstolice • Raciborsko • Rożnowa • Siercza • Strumiany • Sułków • Sygneczów • Śledziejowice • Węgrzce Wielkie • Zabawa Integralne części wsi Babiny • Bania • Biskupie • Brody • Brzeziny • Budziaki • Budzyń • Bugaj • Chalakówka • Czarnociny • Dąbrowy • Dębówka • Dolna Jankówka • Dulany • Duża Grobla • Dwór • Folwark • Gąsiory • Głęboczki • Górna Jankówka • Gościniec (Czarnochowice) • Gościniec (Węgrzce Wielkie) • Grabówki Dolne • Gracówka • Granica • Grzybówki • Janaszki • Kamieniec • Kamionki • Kaźmierz (Sygneczów) • Kaźmierz (Zabawa) • Klin • Kocowa • Kolonia • Kopalina (Chorągwica) • Kopalina (Pawlikowice) • Kopalina (Sułków) • Kopaliny • Kopce (Byszyce) • Kopce (Koźmice Wielkie) • Kresy • Krupy • Krzewiny • Krzyż • Lasowice • Lasowisko • Lipowa • Lizawki • Lorańce • Łysa Góra (Lednica Górna) • Łysa Góra (Sygneczów) • Mała Grobla • Mogiłki • Mole • Mostki • Na Brzegu • Na Dziadku • Na Gaiskach • Na Krzyżowej • Na Lepiance • Na Mostkach • Na Potoku • Nadlesie • Nawsie • Nowe Domy • Nowe Pole • Olszynki • Osice • Pagóry • Panciawa • Paniekąt • Parcele • Pasternik (Golkowice) • Pasternik (Mietniów) • Pastwiska • Pod Laskowcem • Pod Pawlikowicami • Pod Wałem • Poddębowiec • Pode Dworem (Pawlikowice) • Pode Dworem (Raciborsko) • Podgorzków • Podjanowice • Podlesie • Podlipowa • Pogwizdów • Polanki • Poręby • Postolówka • Przedewsie • Przedgrojowie • Przetakówka • Przy Lesie • Przy Młynie • Przymiarki • Rola • Równica • Ryje • Sieprawówka • Snoza • Soboniówki • Sosnowiec • Spławy • Sroczyce • Stawisko (Strumiany) • Stawisko (Śledziejowice) • Szczurów • Szwaby • Szydłowiec • Świdówka • Taszyce • Ulica • Ulica Gołębia • Ulica Kocia • W Górze • W Łąkach • Wielkie Pola • Witkowice • Wola Dobranowska • Wolica • Wolniki • Wygon • Wysypka • Wzory • Za Górą • Za Koleją • Zabałwanie • Zabrze • Zagrody (Jankówka) • Zagrody (Raciborsko) • Zalesie (Golkowice) • Zalesie (Grajów) • Zalesie (Kokotów) • Zalesie (Koźmice Wielkie) • Zamarzanka • Zamłynie • Zarzecze • Zastawiszcze • Zawildze • Zawinnie • Zbój • Zwólka • Żakowa

p • d • e Powiat wielicki Miasta Niepołomice • Wieliczka Gminy miejsko-wiejskie Niepołomice • Wieliczka Gminy wiejskie Biskupice • Gdów • Kłaj

p • d • e Miasta województwa małopolskiego Miasta na prawach powiatu Kraków • Nowy Sącz • Tarnów Miasta powiatowe Bochnia • Brzesko • Chrzanów • Dąbrowa Tarnowska • Gorlice • Limanowa • Miechów • Myślenice • Nowy Targ • Olkusz • Oświęcim • Proszowice • Sucha Beskidzka • Wadowice • Wieliczka • Zakopane Miasta gminne Alwernia • Andrychów • Biecz • Bobowa • Brzeszcze • Bukowno • Chełmek • Ciężkowice • Czchów • Dobczyce • Grybów • Jordanów • Kalwaria Zebrzydowska • Kęty • Krynica-Zdrój • Krzeszowice • Libiąż • Maków Podhalański • Mszana Dolna • Muszyna • Niepołomice • Nowe Brzesko • Nowy Wiśnicz • Piwniczna-Zdrój • Rabka-Zdrój • Ryglice • Skała • Skawina • Słomniki • Stary Sącz • Sułkowice • Szczawnica • Szczucin • Świątniki Górne • Trzebinia • Tuchów • Wojnicz • Wolbrom • Zakliczyn • Zator • Żabno