Wojsko najemne
Leonardo da Vinci, „Kondotier”. 1480.
Wojsko najemne (także: najemnicy, żołnierze najemni, kondotierzy, żołnierze fortuny) – formacja wojskowa składająca się z ochotników walczących za pieniądze, najczęściej w służbie obcego wojska dla danego państwa, miasta, władcy lub jakiejś organizacji, a nawet osoby prywatnej. Wojska te można wynająć do walki w praktycznie dowolnej sprawie, ponieważ te formacje nie kierują się idealizmem. W tym kontekście najemnicy to ludzie, dla których wojna jest zawodem, z którego czerpią środki do życia (żołd) i wzbogacenia się. Ważną rzeczą jest, aby daną formację określić mianem najemników, zasada dobrowolności służby i pobierania żołdu przez żołnierzy służących w takich oddziałach.
Spis treści
1 Historia
1.1 Starożytność
1.2 Średniowiecze i nowożytność
1.3 Współczesność
2 Uregulowania prawne
3 W kulturze popularnej
4 Zobacz też
5 Przypisy
Historia |
W historii świata, wojska najemne niejednokrotnie odgrywały istotną rolę w kształtowaniu obrazu politycznego różnych epok – począwszy od starożytności, aż po czasy współczesne – będąc często podstawowymi formacjami wojskowymi na militarnej scenie zmagań między państwami, a jednocześnie tylko narzędziem w realizacji celów politycznych władców lub państw.
Starożytność |
Greckie wojska najemne były główną siłą militarną nie tylko greckich miast-państw (które w znacznym stopniu opierały się na armii obywatelskiej, znacznie jednak ustępującej jakościowo najemnikom), ale także i innych władców w basenie Morza Śródziemnego. Dzieje najemników zwerbowanych przez Cyrusa Młodszego opisuje Anabaza. Najemnikami dowodzonymi przez Memnona z Rodos posługiwał się król perski w początkowej fazie wojny przeciwko wyprawie Aleksandra Wielkiego na Wschód. W armii Aleksandra również służyli najemnicy greccy, chociaż nie byli zasadniczą częścią składową korpusu Aleksandra. W okresie hellenistycznym najemnicy byli istotnym czynnikiem militarnym armii potęg królów syryjskich, egipskich, (w nieco mniejszym stopniu) macedońskich i wielu innych pomniejszych władców i tyranów miast. Epoka greckich najemników skończyła się wraz ze wzrostem potęgi rzymskiej w basenie Morza Śródziemnego, kiedy to pola bitwy zdominowały legiony.
Średniowiecze i nowożytność |
Pomnik kondotiera Bartolomeo Colleoniego w Szczecinie.
W średniowiecznej Europie kryzys gospodarczy XIV wieku i upadek znaczenia feudalnego rycerstwa przyczyniły się decydująco do rozwoju rynku najemników w krajach niemieckich. Miasta dla obrony swoich interesów wynajmowały zawodowych żołnierzy, którymi początkowo byli głównie strzelcy konni. Dalszy rozwój rynku wojsk najemnych skutkował najmowaniem także wojsk pieszych, w tym używanych przy szturmach drabantów, wyposażonych w broń ręczną[1].
Najemnicy szwajcarscy przekraczający Alpy (Luzerner Chronik, 1513).
W średniowieczu największe liczebnie wojska najemne wystawiały kantony dzisiejszej Szwajcarii - byli to głównie pikinierzy, halabardnicy i kusznicy; dopiero kongres wiedeński proklamując neutralność Szwajcarii ograniczył możliwość ich zaciągu - mogą służyć jedynie w Gwardii Szwajcarskiej. Słynne były również oddziały kondotierów włoskich - pisał o nich m.in. Niccolò Machiavelli w swoim Księciu, ganiąc władców korzystających z ich usług. Opisywał on tych najemników jako wojsko „ambitne, niekarne, niewierne, odważne wobec przyjaciół, tchórzliwe wobec nieprzyjaciół, nie boi się Boga ani dotrzymuje wiary ludziom”. Wśród wyróżniających się formacji najemnych byli także lancknechci, charakteryzujący się ekstrawaganckimi strojami. W walce używali m.in. dwuręcznych mieczy zwanych flambergami.
Wojska najemne w epoce nowożytnej z czasem przechodziły na margines, zastępowane przez coraz liczniejsze i profesjonalne armie narodowe, choć ich schyłek rozpoczął się już od momentu popularyzacji skutecznej broni palnej. Było to spowodowane spadkiem wartości co prawda doświadczonego, ale drogiego żołnierza najemnego, który w ostatecznym rozrachunku nie był znacząco skuteczniejszy od coraz lepiej szkolonych żołnierzy zaciężnych. W XVIII w. i XIX w. występowali już sporadycznie.
Współczesność |
Współcześni najemnicy - były żołnierz armii amerykańskiej, później rodezyjskiego SAS, RPA i Republiki Transkei jeszcze później „żołnierz fortuny” a także korespondent magazynu „Soldier of Fortune” podpułkownik Robert C. MacKenzie (z wąsem, w kapeluszu, stoi w ostatnim rzędzie) z częścią „Sierra Leone Commando Unit”; drugi z lewej (klęczący) to podporucznik Andy Myers
Współcześni żołnierze Gwardii Szwajcarskiej w służbie Watykanu.
W czasach współczesnych nastąpiła reaktywacja tego zawodu przede wszystkim w trakcie konfliktów postkolonialnych w Afryce (Demokratyczna Republika Konga, Katanga, Biafra, Angola) w drugiej połowie XX wieku. Najsłynniejszym najemnikiem tych czasów był Bob Denard, zaś z Polaków Jan Zumbach i Rafał Gan-Ganowicz. Najemnicy od tamtego czasu pojawiali i pojawiają się w konfliktach zbrojnych na całym świecie - przykładami mogą być np. wojna w byłej Jugosławii, wojny w Czeczenii i inne.
W ostatnich latach następuje komercjalizacja rynku wojsk najemnych. Chodzi o PMC (Private Military Company) – firmy, które wprowadziły na rynek usług wojskowych standardy wielkich korporacji. W ich ofercie można znaleźć zarówno wspomaganie wojsk działających na terytorium obcego państwa (logistyka, ochrona cywilów i zajętych obiektów strategicznych), jak również „usługi”, które dotychczas oficjalnie były dostarczane jedynie przez armię (doradcy wojskowi, specjaliści – np. piloci samolotów).
Uregulowania prawne |
I Protokół Dodatkowy z 1977 w artykule 47 głosi[2]:
1. Najemnik nie ma prawa do statusu kombatanta lub jeńca wojennego.
2. Określenie „najemnik” dotyczy każdej osoby, która spełnia następujące kryteria:
(a) została specjalnie zwerbowana w kraju lub za granicą do walki w konflikcie zbrojnym;
(b) rzeczywiście bierze bezpośredni udział w działaniach zbrojnych;
(c) bierze udział w działaniach zbrojnych głównie w celu uzyskania korzyści osobistej i otrzymała od strony konfliktu lub w jej imieniu obietnicę wynagrodzenia materialnego wyraźnie wyższego od tego, które jest przyrzeczone lub wypłacane kombatantom mającym podobny stopień i sprawującym podobną funkcję w siłach zbrojnych tej strony;
(d) nie jest obywatelem strony konfliktu ani stałym mieszkańcem terytorium kontrolowanego przez stronę konfliktu;
(e) nie jest członkiem sił zbrojnych strony konfliktu;
(f) nie została wysłana przez państwo inne niż strona konfliktu w misji urzędowej jako członek sił zbrojnych tego państwa.
Schwytany najemnik powinien być traktowany humanitarnie zgodnie z art. 75 Protokołu. Odpowiedzialność schwytanego zależy od przepisów państwa - strony.
Identyczną definicję zawiera „Konwencja o eliminacji najemników w Afryce” z 1977 zawarta w ramach OJA. [3] Konwencja ONZ o zwalczaniu rekrutacji, wykorzystania, finansowania i szkolenia najemników z 1989 [4] w art. 1 powiela tę definicję (pomijając wymóg bezpośredniego udziału najemnika w konflikcie zbrojnym) poszerzając ją o osobę, która w jakiejkolwiek innej sytuacji została specjalnie zwerbowana w kraju lub za granicą w celu wzięcia udziału w zbiorowym akcie przemocy („concerted act of violence”) mającym na celu obalenie rządu lub w inny sposób naruszenie porządku konstytucyjnego w państwie albo naruszenie integralności terytorialnej państwa (a przy tym spełnia mutatis mutandis resztę wymienionych wcześniej wymogów, w tym udział w omawianym przedsięwzięciu z chęci zysku). Zakazane są: werbowanie, finansowanie i szkolenie najemników oraz korzystanie z ich usług (art. 2), walka w charakterze najemnika lub jego udział w zbiorowym akcie przemocy (art. 3), usiłowanie popełnienia któregoś z tych czynów, współudział lub pomocnictwo (art. 4). Uczestnicy Konwencji zobowiązują się do zakazu takiej działalności (art. 5) i do współpracy w realizacji zakazu (art. 6). Państwo - strona wedle art. 12 zobowiązane jest w razie odmowy ekstradycji osądzić sprawcę zgodnie z zasadą aut dedere aut iudicare (łac. „przekazać lub osądzić”).[5]. Spory interpretacyjne (art. 17) rozstrzygać ma Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości.
Kodeks karny (1997) w art. 141 § 1 zabrania obywatelom polskim przyjmowania bez zgody właściwego organu[6] obowiązków w obcym wojsku lub w obcej organizacji wojskowej pod karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5[7]. Według § 2 kto przyjmuje obowiązki w zakazanej przez prawo międzynarodowe wojskowej służbie najemnej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Tej samej karze podlega werbujący obywateli polskich lub przebywających w Polsce cudzoziemców do takiej służby albo kto taką służbę opłaca, organizuje, szkoli lub wykorzystuje (art. 142 § 2).
W kulturze popularnej |
- Jednym z najbardziej znanych fikcyjnych oddziałów najemnych jest Czarna Kompania z powieści Glena Cooka.
- Najemnicy dla których szczytny cel przewyższa chęć zysku - Drużyna A.
- Jeden z najpopularniejszych na świecie komiksów internetowych, Schlock Mercenary, opowiada o losach kompanii najemników w dalekiej przyszłości.
Zobacz też |
- greckie wojska najemne w starożytności
korsarz, kaper
- kondotier
- Lisowczycy
Przypisy |
↑ MarianM. Biskup MarianM., Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466, Oświęcim 2014, s. 85 .
↑ Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych Genewa, 8 czerwca 1977 r. (Dz. U. z 1992 r., nr 41, poz. 175, załącznik, art. 47)
↑ Convention for the Elimination of Mercenarism in Africa (ang.)
↑ International Convention against the Recruitment, Use, Financing and Training of Mercenaries, przekład polski w : Marian Flemming Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych Warszawa 2003 ISBN 83-88062-89-1 Cz. I s. 86 - 90. Stronami Konwencji jest przeszło 30 państw, podczas gdy I Protokołu ponad 170. Polska podpisała Konwencję 28 grudnia 1990 bez ratyfikacji.
↑ Rozszerza to obowiązki sformułowane w V Konwencji Haskiej z 1907 o zachowaniu neutralności, zwłaszcza art. 4 Na terytorium mocarstwa neutralnego nie mogą być formowane oddziały, przeznaczone do walki, ani otwieranie biur werbunkowych na korzyść wojujących stron. Art. 5 nakazuje takiemu państwu karać czyny, sprzeczne z neutralnością, o ile popełnione zostały na jego własnym terytorium
↑ Zgody udziela minister spraw wewnętrznych, po zasięgnięciu opinii Ministrów Obrony Narodowej i Spraw Zagranicznych lub organów przez nich upoważnionych, zaś byłym żołnierzom zawodowym Minister Obrony po zasięgnięciu opinii Ministra Spraw Zagranicznych, wg art. 199 a - 199 f ustawy o powszechnym obowiązku obrony z 1967 z późniejszymi zmianami (Dz.U. 2016 poz. 1534)
↑ Tak samo karany jest zaciąg do takiej służby (art. 142. § 1). Wcześniejsze przepisy: Udzielanie obywatelom polskim zgody na służbę w obcym wojsku lub obcej organizacji wojskowej. Przepisy w innych krajach: Kwestia legalności służby w Legii Cudzoziemskiej w ustawodawstwie Polski i krajów UE.
