Egftnjytyk

Ten artykuł dotyczy państwa włoskiego w latach 1861–1946. Zobacz też: państwo włoskie pod rządami Mussoliniego w latach 1943-45.

Italia Włochy
1861–1946
Flaga Włoch Godło Włoch
Dewiza: (łacina) Foedere et Religione Tenemur (Zgodą i Wiarą Jesteśmy Połączeni)
Hymn: Marcia Reale (Marsz Królewski)
Konstytucja	konstytucja Włoch
Język urzędowy	włoski
Stolica	Turyn (1861–1865), Florencja (1865–1871), Rzym (od 1871)
Ustrój polityczny	Monarchia konstytucyjna
Typ państwa	Królestwo
Ostatnia głowa państwa	król (ostatni) Humbert II Sabaudzki
następca tronu	książę Wiktor Emanuel
Ostatni szef rządu	premier (ostatni) Alcide De Gasperi
Powierzchnia  • całkowita	ok. 310 120 km²
Liczba ludności (1936)  • całkowita   • narody i grupy etniczne	42 399 000 Włosi, Sardowie, Friulowie, Tyrolczycy, Oksytańczycy, Romowie, Albańczycy, Frankoprowansalczycy, Słoweńcy, Ladynowie, Francuzi, Grecy, Katalończycy, Chorwaci, Karyntczycy i Karnijczycy
Jednostka monetarna	lir włoski
Zjednoczenie	ziem włoskich pod władzą dynastii sabaudzkiej 17 marca 1861
Republika	proklamowana po referendum w sprawie zniesienia monarchii 12 czerwca 1946
Strefa czasowa	UTC +1 – zima UTC +2 – lato
Terytoria zależne	kolonie: Włoska Afryka Wschodnia (Etiopia, Somali Włoskie i Erytrea), Libia, Dodekanez, Wyspy Jońskie protektoraty: Albania okupacje: Wielka Albania terytorium powiernicze ONZ: Somali Włoskie

Królestwo Włoch – państwo o ustroju monarchicznym położone na Półwyspie Apenińskim, na południe od Alp i na wyspach Sardynia i Sycylia. Powstało w 1861 roku w wyniku procesu zjednoczenia Włoch, poprzez przyłączenie do Królestwa Sardynii państw Półwyspu Apenińskiego. Włochami rządziła dynastia sabaudzka do 1946 roku, kiedy to zniesiono tam monarchię konstytucyjną i wprowadzono republikę parlamentarną, a tym samym Królestwo Włoch przestało istnieć.

Sąsiedzi |

1860–1918 |

• 
  Austria (od 1867 roku Austro-Węgry)


• Francja


• 
  Państwo Kościelne (do 1870)


• San Marino


• Szwajcaria

1918–1940 |

• 
  Austria (do 1938)


• Francja


• Wolne Miasto Fiume (1920-1924)


• Jugosławia


• 
  Niemcy (od 1938)


• San Marino


• Szwajcaria


• 
  Watykan (od 1929)

1940–1945 |

• Francja Vichy


• Jugosławia (do 1941)


• Niemcy


• 
  Niezależne Państwo Chorwackie (od 1941)


• San Marino


• Szwajcaria


• Watykan

1945–1946 |

• Austria


• Francja


• Jugosławia (przez Wolne Terytorium Triestu)


• San Marino


• Szwajcaria


• Watykan

kolonialni |

Libia (1911/1934–1943) |

• Francja (od 1940 Francja Vichy)
  
  
  
  • Francuska Afryka Równikowa
  
  
  • Francuska Afryka Zachodnia
  
  
  • Algieria
  
  
  • 
    Tunezja (protektorat)
  
  
  
  

• 
  Wielka Brytania
  
  
  
  • 
    Egipt (protektorat, od 1922 oficjalnie niepodległy)
  
  
  • 
    Sudan (kondominium brytyjsko-egipskie)
  
  
  
  


• Egipt (od 1922)

Włoska Afryka Wschodnia (1936–1941) |

• Francja
  
  • Somali Francuskie
  
  


• Wielka Brytania
  
  
  
  • Sudan (kondominium brytyjsko-egipskie)
  
  
  • Kenia
  
  
  • Somali Brytyjskie
  
  
  
  

Erytrea (1890–1936) |

• 
  Abisynia (niepodległa do 1936 i od 1941)


• Francja
  
  • Somali Francuskie
  
  


• Wielka Brytania
  
  • Sudan (kondominium brytyjsko-egipskie)
  
  

Somali Włoskie (1905–1936 i 1950–1960) |

• Abisynia (niepodległa do 1936 i od 1941)


• Wielka Brytania
  
  
  
  • Kenia
  
  
  • Somali Brytyjskie
  
  
  
  

Albania (protektorat) (1939–1943) |

• Jugosławia


• Grecja

Podział administracyjny |

Patrz: Podział administracyjny Włoch

Polityka |

Wewnętrzna |

Po zjednoczeniu Włoch nowe państwo było oparte na konserwatywnej konstytucji Piemontu. Była to monarchia z mianowanym składem senatu i wybieraną izbą. Tylko 2% z 27 mln obywateli miało prawo głosu na podstawie cenzusu majątkowego.

Historia |

Zjednoczenie |

 Osobny artykuł: Zjednoczenie Włoch.

W marcu 1860 Królestwo Sardynii odstąpiło Francji Sabaudię i Niceę a Napoleon wyraził zgodę na przyłączenie Toskanii, Modeny, Parmy i Emilii-Romanii do Sardynii. W kwietniu 1860 na Sycylii rozpoczął się ruch powstańczy, w Genui zaś powstał komitet złożony z emigrantów sycylijskich – przeważnie mazzinistów, który podjął inicjatywę poparcia powstania przez wyprawę zbrojną. 6 maja na dwóch statkach wypłynął z Genui z „tysiącem czerwonych koszul” Giuseppe Garibaldi. Po pięciu dniach wylądował w Marsali na Sycylii, gdzie w imieniu Wiktora Emanuela II mianował się dyktatorem. Do jego oddziałów zgłaszali się ochotniczo liczni powstańcy. Do końca maja po kilku zwycięstwach Garibaldi zajął całą wyspę. Dzięki tym akcjom stał się bohaterem walki o wolność Włoch. Ustanowił tymczasowy rząd i powszechny obowiązek służby wojskowej. W połowie sierpnia już około 30 000 powstańców przebyło Cieśninę Mesyńską i 7 września triumfalnie wkroczyło do Neapolu.

Tymczasem od północy na czele swych wojsk zmierzał Wiktor Emanuel, który uzyskał zgodę od Napoleona na zajęcie Państwa Kościelnego, Marche i Umbrii. Garibaldi, stawiając wyżej sprawę zjednoczenia niż swój program społeczny, polegający na rozdzielnictwie ziemi chłopom oraz ograniczeniu przywilejów arystokracji i kleru, podporządkował się Wiktorowi Emanuelowi. 18 lutego 1861 Cavour przekształcił parlament Sardynii – Piemontu w ogólnowłoski. 17 marca 1861 parlament proklamował Królestwo Włoch i Wiktora Emanuela II królem Włoch oraz ogłosił tymczasową stolicą Turyn (od 1865 Florencja).

Państwa składowe (Sardynia i państwa przyłączone) |

• 
  Królestwo Sardynii i Piemontu (państwo-twórca zjednoczonych Włoch)
  
  
  
  • 
    Monako – protektorat Sardynii (od 1861 protektorat Francji)
  
  
  • 
    Lombardia (od 1859 do Sardynii)
  
  
  • 
    Wielkie Księstwo Toskanii (od 1860 do Sardynii)
  
  
  • 
    Marche (od 1860 do Sardynii)
  
  
  • 
    Umbria (od 1860 do Sardynii)
  
  
  • 
    Emilia-Romania (od 1860 do Sardynii)
  
  
  • 
    Parma (od 1860 do Sardynii)
  
  
  • 
    Królestwo Obojga Sycylii (od 1860 do Sardynii)
  
  
  • 
    Księstwo Modeny (od 1860 do Sardynii)
  
  
  
  


• 
  Wenecja (od 1866)


• 
  Państwo Kościelne (od 1870)

Rzym stolicą królestwa |

Młode państwo włoskie stanęło od razu wobec olbrzymich problemów wewnętrznych i zewnętrznych. Na południu dużym zagrożeniem był bandytyzm (przestępczość zorganizowana) – do jego zwalczania używano wojska, których straty były większe niż podczas wszystkich wojen Risorgimenta (Zjednoczenia). Panował poważny rozłam pomiędzy rządzącymi a pozostałymi obywatelami, systematyczną opozycję wobec rządu stanowił kler katolicki. Ponadto młodemu państwu groziło bankructwo z powodu olbrzymiego długu (ok. 300 mln lirów), zaciągniętego głównie na działania wojenne przez Królestwo Sardynii – Piemontu, który przeszedł teraz na nowe zjednoczone państwo. Natomiast największym wyzwaniem dla polityków była kwestia Wenecji i Rzymu, które szczęśliwie przyłączono do państwa dzięki niezwykle skomplikowanej sytuacji międzynarodowej. W lipcu 1866 wybuchła wojna prusko-austriacka. Dzięki sojuszowi z Królestwem Prus Włosi zdobyli Wenecję w październiku 1866. Próby zdobycia Państwa Kościelnego wraz z Rzymem rozpoczął Garibaldi w 1867, lecz dopiero klęska Francji pod Sedanem z Królestwem Prus w 1870 pozwoliła Włochom zająć Rzym we wrześniu 1870. W styczniu 1871 stolica Królestwa Włoskiego została przeniesiona z Florencji do Rzymu.

Utworzenie kolonii |

Podbój Erytrei 1890 |

 Osobny artykuł: Erytrea.

 Osobny artykuł: Erytrea (kolonia włoska).

 Osobny artykuł: Włoska Afryka Wschodnia.

Podbój Somali Włoskiego 1905 |

 Osobny artykuł: Somali Włoskie.

 Osobny artykuł: Somalia.

 Osobny artykuł: Włoska Afryka Wschodnia.

Podbój Libii – 1911–1912 |

 Osobny artykuł: Libia.

 Osobny artykuł: Wojna turecko-włoska.

W 1911 wybuchła wojna o tureckie posiadłości w Afryce północnej. Włochy oskarżyły Imperium osmańskie o złe traktowanie obywateli włoskich w Trypolisie, co stało się pretekstem do tej wojny. Wojna została zakończona rok później zwycięstwem Włoch, które zdobyły Tureckie terytoria w Afryce północnej. W 1934 zostały one połączone w jedną kolonię – Libię.

Podbój Etiopii – 1935–1936 |

 Osobny artykuł: Abisynia.

 Osobny artykuł: Etiopia.

 Osobny artykuł: Wojna włosko-abisyńska 1935–1936.

 Osobny artykuł: Włoska Afryka Wschodnia.

Wielkie rozczarowanie społeczeństwa włoskiego, spowodowane niewielkimi zdobyczami terytorialnymi po zakończeniu I wojny światowej musiało zostać zażegnane. Zagarnięcie innych europejskich ziem nie było możliwe, więc wybór Mussoliniego padł na Cesarstwo Abisynii. Było to jedno z trzech niepodległych państw Afryki, obok Liberii i Egiptu.

Papież Pius XI błogosławił wojska faszystowskich Włoch, wyprawiające się na wojnę. Od tej pory tylko parę dni dzieliło Etiopię od utracenia niepodległości.

W roku 1935 włoska armia wkroczyła na tereny Etiopii. Włosi szybko zdobywali tereny, gdyż ich wyposażenie było znacznie lepsze niż armii abisyńskiej. Włosi dysponowali lotnictwem, artylerią i bronią chemiczną. Cesarz Abisynii próbował ratować kraj na różne sposoby. Jednym z nich było manifestowanie swojego niezadowolenia na forum Ligi Narodów. Nie przyniosło to jednak większych skutków, prócz usunięcia Włoch z tejże organizacji.

Cesarz Hajle Sellasje musiał szukać schronienia aż w Wielkiej Brytanii. Do swojego kraju powrócił dopiero w roku 1941, podczas konfliktu pomiędzy Wielką Brytanią a Włochami. Konflikt ten wykorzystała również cała Abisynia, odzyskując swoją niepodległość. Ułatwiły to działania Brytyjczyków i partyzantów.

Podbój Albanii – 1939 |

 Osobny artykuł: Albania.

Królestwo Albanii popadało w zależność finansową od faszystowskich Włoch. 7 kwietnia 1939 (2 dni po narodzinach następcy tronu albańskiego Leka I) wojska włoskie wkroczyły do Albanii i uczyniły ją włoskim protektoratem. 16 kwietnia król Włoch został ogłoszony królem Albanii, co formalnie i oficjalnie detronizowało dotychczasowego króla Zogu I, który musiał wraz z rodziną uciekać do Grecji.

1915 – udział w I wojnie światowej |

Włochy były członkiem Trójprzymierza, lecz po wybuchu Wielkiej Wojny nie przyłączyły się do niej po stronie państw centralnych. Uznały, że ponieważ w wojnie przeciw Niemcom udział wzięła Wielka Brytania oraz że to Niemcy wypowiedziały wojnę Francji, to Włochy nie obowiązuje casus foederis. Rzeczywistym powodem były włoskie apetyty na niektóre prowincje austriackie – m.in. Trydent, Triest, Rijekę i Dalmację. Austriacy w zamian za przystąpienie do wojny po ich stronie byli skłonni do niewielkich ustępstw granicznych, ale to Ententa w tajnych rokowaniach zaproponowała więcej.

23 maja Włosi rozpoczęli działania wojenne przeciwko Austriakom. Walki w górskich rejonach Tyrolu trwały praktycznie do końca wojny – Austriacy byli dobrze ufortyfikowani, a źle przygotowani i dowodzeni Włosi wykrwawiali się w próbach zdobycia nowych terenów. Niektóre ofensywy austriackie docierały aż do rejonów Wenecji i Treviso. Natomiast na Adriatyku flota włoska nie umiała sobie poradzić z marynarką wojenną Habsburgów.

Dopiero ogólna klęska państw centralnych i rozpad Austro-Węgier w 1918 roku sprawił, że ostatnia włoska ofensywa zdołała wreszcie, choć nie bez trudu, pokonać cesarsko-królewskie oddziały i zająć część ziem, które miały przypaść państwu włoskiemu po wojnie. Okazało się jednak, że nadzieje terytorialne Włochów zostały spełnione tylko w części.

Włochy po I wojnie światowej |

Włochy wyszły z wojny w złym stanie gospodarczym, z dużym zadłużeniem, narastającymi niepokojami społecznymi, zdezorganizowanym systemem finansowym. Mimo że należały do państw zwycięskich, ich nadzieje na nabytki terytorialne nie zostały w pełni zaspokojone. Wzrastało bezrobocie, zarówno w mieście jak i na wsi. Narastało niezadowolenie ludności a propaganda komunistyczna znajdowała wielu zwolenników. Wśród Włochów narastało przekonanie o krzywdzie i chęć radykalnych zmian.

1922–1943 – dyktatura Mussoliniego |

Szczególnie niezadowoloną grupę społeczną tworzyli weterani wojenni. To wśród nich najszybciej rozpowszechnił się faszyzm, łączący w sobie etatyzm, pogardę dla demokracji, terror i zasadę wodzostwa. Na czele faszystów stał Benito Mussolini, który uważał, że tylko silne rządy mogą wydobyć państwo z powojennego chaosu. W 1922 roku poprowadził on marsz swoich zwolenników na Rzym i przejął dyktatorską władzę w całym kraju.

1929 – traktaty laterańskie |

 Osobny artykuł: Traktaty laterańskie.

1940–1945: udział w II wojnie światowej |

Benito Mussolini i Adolf Hitler

Włoska Republika Socjalna w 1943

Na początku II wojny światowej Włochy pozostały neutralne (za zgodą Hitlera), ale wypowiedziały wojnę Francji i Wielkiej Brytanii w dniu 10 czerwca 1940, kiedy klęska Francji była przesądzona. Mussolini wierzył, że Wielka Brytania będzie błagać o pokój – chciał mieć powód do zajęcia miejsca przy stole obrad pokojowych, ale przeliczył się. Z wyjątkiem floty, włoska armia lądowa była głównym powodem rozczarowania Mussoliniego i Hitlera, więc niemiecka pomoc była koniecznie potrzebna w Grecji i Północnej Afryce.

Po tym jak niemiecka armia pokonała Polskę, Danię, Norwegię i Francję, Mussolini zdecydował wykorzystać Albanię jako trampolinę do inwazji na Grecję. Włosi rozpoczęli atak 28 października 1940, a na spotkaniu dwu faszystowskich dyktatorów we Florencji, Mussolini zaskoczył Hitlera oznajmieniem włoskiej inwazji. Mussolini liczył na szybkie zwycięstwo, ale grecka armia szybko zatrzymała Włochów i wkrótce wkroczyła do południowej Albanii.

Strach Albańczyków przed rządami Greków (brak współpracy z Grekami) umożliwił utworzenie stabilnego frontu w środkowej Albanii. W obawie, że Bałkany staną się piętą achillesową w ich dominacji w Europie, III Rzesza razem z Węgrami i Bułgarią zdecydowały się zaatakować Jugosławię i Grecję, a miesiąc później Państwa Osi przyłączyły Kosowo do zarządzanej przez Włochy Albanii. W taki ironiczny sposób albańscy nacjonaliści byli świadkami realizacji ich snów połączenia większości terenów zamieszkanych przez Albańczyków.

Po nieudanej inwazji na ZSRR (1941–1942 – Plan Barbarossa) i przyłączeniu się do wojny Stanów Zjednoczonych (grudzień 1941) sytuacja Państw Osi uległa pogorszeniu. W maju 1943 wojska angielsko-amerykańskie pokonały Włochów i Niemców w Północnej Afryce, a w lipcu wylądowały na Sycylii. Król Wiktor Emanuel III zareagował aresztując Mussoliniego i ustanawiając głównodowodzącego armią, Pietra Badoglia szefem rządu.

Nowy rząd oficjalnie kontynuował wojnę z Aliantami, ale rozpoczął z nimi tajne negocjacje. Hitler nie ufał nowemu premierowi i wprowadził na terytorium Włoch dużą jednostkę niemiecką pod pretekstem walk z inwazją Aliantów. 8 września 1943 rząd Badogliego ogłosił zawieszenie broni z Aliantami, ale nie wypowiedział wojny Niemcom, pozostawiając armię bez rozkazów. Premier i rodzina królewska przemieściła się do regionów kontrolowanych przez Aliantów. W zaistniałym zamieszaniu większość armii włoskiej rozproszyła się a Niemcy szybko zaczęli okupować prowincje północnych i środkowych Włoch (południe kontrolowali Alianci). Niemcy uwolnili Mussoliniego, który uformował faszystowską Włoską Republikę Socjalną na terenach kontrolowanych przez Niemców.

Podczas gdy alianckie jednostki powoli spychały niemiecki opór na północ (Rzym został oswobodzony w czerwcu 1944 – patrz: Bitwa o Monte Cassino; Mediolan w kwietniu 1945), rząd wreszcie wypowiedział wojnę III Rzeszy. Partyzanci włoscy nękali siły niemieckie jeszcze zanim siły anglo-amerykańskie wypędziły je w kwietniu 1945.

Straty terytorialne i kolonialne w wyniku II wojny światowej |

• 
  Wolne Terytorium Triestu – w 1945 na terytoriach włoskich obejmujących północno-zachodnie wybrzeże półwyspu Istria oraz miasto portowe Triest z niewielkim zapleczem i korytarzem łączącym je z Włochami utworzono Wolne Terytorium Triestu, które zostało podzielone na strefę A (administracja USA oraz Wielkiej Brytanii, a od 1952 również Włoch) i strefę B (administracja Jugosławii). W 1954 Wolne Terytorium Triestu przestało istnieć i zostało podzielone między Jugosławię (Stefa B i skrawki strefy A) i Włochy (strefa A z Triestem).


• 
  Włoska Afryka Wschodnia – w 1941 roku wojska sprzymierzonych opanowały Erytreę, Etiopię i Somali Włoskie. W Etiopii miała miejsce restauracja Haile Selassie I na tron cesarski. Aż do 1952 Erytreę administrowali Brytyjczycy, później (do 1993) Etiopia. Somali Włoskie wróciło pod administrację Włoch (już jednak jako Terytorium powiernicze ONZ) w 1950. Jednak już w 1960 razem z Somali Brytyjskim utworzyło Republikę Somalii. Somalii Włoskie było jedyną włoską kolonią, która po zakończeniu wojny wróciła pod zarząd włoski.


• 
  Libia – została zajęta przez wojska alianckie w 1943. Oficjalnie była kolonią włoską, aż do 1951, gdy ogłosiła niepodległość od Włoch.


• 
  Albania – weszła pod protektorat Królestwa Włoch 7 kwietnia 1939. W 1943 Włochy zmieniły orientację polityczną stając się sojusznikiem aliantów. Wehrmacht rozpoczął okupację włoskiego protektoratu (Albanii). Po wojnie już nigdy nie wróciła pod zarząd włoski.


• 
  Wyspy Jońskie – po wojnie przekazana pod władzę Grecką.


• 
  Dodekanez – po wojnie przekazana pod władzę Grecką.


• 
  Dalmacja – po wojnie weszła w skład Jugosławii (konkretnie – SR Chorwacji)

Republika |

2 czerwca 1946 odbyło się referendum konstytucyjne w sprawie ustroju politycznego Włoch. Republikanie wygrali niewielką przewagą głosów (54,3%). Humbert II (wraz z ojcem) Wiktorem Emanuelem III (który abdykował miesiąc wcześniej) wyemigrował do Egiptu. Obecnie pierwszy w linii sukcesji do tronu włoskiego jest Wiktor Emanuel IV Sabaudzki (syn króla Humberta II)

Zobacz też |

• 
  I wojna światowa – Państwa centralne – Ententa
  


• 
  II wojna światowa – Państwa Osi – Alianci – Armia Czerwona
  


• 
  Włoska Afryka Wschodnia (Etiopia, Somali Włoskie i Erytrea) – kolonializm – dekolonializm
  


• 
  Libia (Trypolitania, Cyrenajka i Fezzan)


• Włochy


• 
  Prezydenci Włoch – Premierzy Włoch – Królowie Włoch
  


• Albania


• Cesarstwo Abisyńskie


• Państwa historyczne w Italii

p • d • e Dawne kolonie i protektoraty włoskie Afryka Włoska Afryka Wschodnia (Erytrea¹, Somali Włoskie¹, Abisynia¹) • Libia (Cyrenajka², Trypolitania², Włoska Afryka Północna²) Europa Albania (protektorat) • Dodekanez (częściowo w Azji) • Wyspy Jońskie Terytoria administrowane Wolne Terytorium Triestu (zarząd amerykańsko-brytyjsko-włoski) • Somali (terytorium powiernicze ONZ) ¹ - zlikwidowane i scalone we Włoską Afrykę Wschodnią ² - zlikwidowane i scalone w Libię