Egftnjytyk

Język staropolski – etap rozwoju języka polskiego w tzw. dobie staropolskiej, którą umownie wyznacza się między rokiem 1136^[a] (lub X wiekiem), a przełomem XV i XVI wieku. W początkach doby staropolskiej pojawiły się pierwsze różnice między poszczególnymi językami zachodniosłowiańskimi, zwłaszcza między grupami: czesko-słowacką a lechicką (język polski, język kaszubski, języki pomorskie, język połabski).

Periodyzacja |

Dzieje języka polskiego można dzielić na okresy ze względu na dwa kryteria:

• filologiczne – decyduje fakt występowania pisanych zabytków polszczyzny; w takim ujęciu końcem epoki polszczyzny przedpiśmiennej i początkiem języka staropolskiego jest rok 1136, czyli prawdopodobna data sporządzenia Bulli gnieźnieńskiej, którą można potraktować jako pierwszy filologiczny zabytek polszczyzny^[1]
  


• historycznojęzykowe – decyduje wewnętrzny rozwój języka oraz jego uwarunkowania zewnętrzne (społeczne, polityczne, kulturalne, ekonomiczne); w takim ujęciu początek języka staropolskiego wyznaczają początki polskiej państwowości w X wieku^[2]
  

Za koniec doby staropolskiej przyjmuje się przełom XV i XVI wieku (przełom średniowiecza i renesansu), kiedy to zbiegły się zmiany w systemie językowym (m.in. zanik iloczasu) oraz zmiany społeczne i kulturalne^[3][4].

Należy odróżniać też pojęcia język staropolski oraz literatura staropolska. Okres staropolski literatury obejmuje dłuższy czas – od X w. do połowy XVIII w. (czyli nie tylko literaturę średniowieczną, ale także renesansową i barokową)^[5].

Fonetyka |

Na przestrzeni wieków wymowa staropolska poddawana była licznym modyfikacjom. Wymienione zostaną jedynie najbardziej podstawowe.

W zakresie systemu wokalicznego w dobie staropolskiej doszło do zaniku iloczasu (wobec istnienia długich ā, ē oraz ō) polegającego na zamianie różnicy iloczasu w różnicę barwy (w samogłoski ścieśnione^[b])^[6]. Ponadto dokonał się rozwój samogłosek nosowych (z pierwotnie czterech ostatecznie do dwóch, o innych barwach)^[7]. Także akcent w polszczyźnie zmienił się z pierwotnie swobodnego i ruchomego do ostatecznie związanego (najpierw inicjalnego, później paroksytonicznego)^[8].

Co do systemu konsonantycznego, nastąpiły przesunięcia miękkich spółgłosek przedniojęzykowych (m.in. d’, t’, z’, s’ w ʥ, ć, ź, ś). Liczne były uproszczenia grup spółgłoskowych, dokonał się także proces ubezdźwięcznienia wstecznego większości spółgłosek w wygłosie i przed następującą bezdźwięczną^[9].

Fleksja |

W XIV–XV wieku zanikają odziedziczone po języku prasłowiańskim czasy przeszłe aoryst i imperfectum, występujące jeszcze w Kazaniach świętokrzyskich. Coraz rzadziej była używana liczba podwójna^[10]. Charakterystyczną cechą były także niewystępujące dziś zaimki względne, pojawiające się m.in. w Bogurodzicy: jąż (którą), jegoż (o co, o kogo).

Słownictwo |

Po chrzcie Polski w 966 roku do języka staropolskiego przeniknęło wiele zapożyczeń z łaciny (albo za pośrednictwem języka czeskiego, jak większość terminologii religijnej, albo bezpośrednio w późniejszym okresie) np. ańjoł → anioł od łac. angelus.

Słownik staropolski opracowany w latach 1953-2002 zawiera w sumie około 23 tysiące staropolskich słów wynotowanych ze średniowiecznych źródeł rękopiśmiennych powstałych w XIV i XV wieku^[11].

Pisownia |

Zapis w księdze henrykowskiej

Komputerowy zapis litery ą występującej w zapisie Kazań świętokrzyskich^{[to mylący skrót myślowy]}

Trudnością, na jaką musieli napotkać średniowieczni skrybowie próbujący skodyfikować język, było niedostosowanie alfabetu łacińskiego do niektórych dźwięków języka polskiego, na przykład cz, sz. Z tego powodu język staropolski nie miał standardowej ortografii. Jedna litera oddawać mogła kilka dźwięków – np. s czytano jako s, sz lub ś. Zapis wyrazów był niemal całkowicie zgodny z ortografią łaciny, np. Bichek – Byczek, Gneuos – Gniewosz itp. Najstarszym znanym zdaniem staropolskim jest zdanie Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai (brzmienie oryginalne: Daj, uć ja pobrusza, a ti pocziwaj – współczesny polski: Daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj lub Pozwól, że ja będę mełł, a ty odpocznij), zapisane około 1270 w Księdze henrykowskiej.

Pierwszą propozycję ujednolicenia ortografii wysunął Jakub Parkoszowic, profesor Akademii Krakowskiej. Reforma polegała na wprowadzeniu liter kanciastych i okrągłych na rozróżnienie spółgłosek twardych i miękkich oraz oddawaniu iloczasu poprzez podwójny zapis samogłosek, np. aa – /a:/. Propozycje Parkoszowica nie zostały jednak przyjęte, a jego koncepcje teoretyczne nie znalazły kontynuatorów.

Piśmiennictwo |

 Zobacz też: Zabytki języka polskiego.

Zachowało się stosunkowo dużo staropolskich świeckich tekstów źródłowych z XV i początku XVI wieku^[12].

Dużą grupę zabytków polszczyzny świeckiej stanowią teksty prawne. Najstarsze z nich, przysięgi sądowe, pochodzą z końca XIV i z XV wieku^[13]. Zachowały się też przekłady statutów, w tym statutów Kazimierza Wielkiego. Najstarszy rękopis przekładu statutów zawiera Kodeks Świętosławowy z lat 1448–1450^[14]. Kolejne przekłady tekstów prawnych zawierają inne rękopiśmienne kodeksy, jak Kodeks Działyńskich I (ok. 1460), Kodeks Dzikowski (1501, 1523) i Kodeks Stradomskiego (1518, 1542)^[14]. Znanych jest też kilka odpisów tłumaczeń ortyli magdeburskich (orzeczeń sądu w Magdeburgu dla miast lokowanych na prawie niemieckim), z których najstarszy został zapisany około 1480^[15]. Inne zachowane zabytki języka prawniczego i urzędowego to akt pełnomocnictwa w sprawach majątkowych Tomasza z Pakości (1. poł. XV w.), formuły przysiąg wójta, ławników, rajców i rzemieślników (2. poł. XV w.), protokolarz miasta Woźnik (polskie zapiski od 1521, najstarsza zachowana księga miejska w języku polskim)^[16][12]. Pewne formalne cechy tekstu prawnego nosi tzw. testament Piotra Wydżgi (zanotowany przez Długosza ok. 1470–1480), aczkolwiek jest to w istocie opis sposobu dotarcia do skarbów ukrytych w górach^[17].

Opracowania naukowe |

W latach 1953-2002 słownictwo staropolskie opracowała krakowska Pracownia Słownika Staropolskiego, a jej praca ukazała się w formie słownika staropolskiego^[11]. W 2014 roku Instytut Języka Polskiego PAN wydał uzupełnienie tego słownika pt. Słownik staropolski suplement cz. I pod redakcją Ewy Deptuchowej^[18].

Zobacz też |

Słownik staropolski

Uwagi |

Przypisy |

Bibliografia |

• Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.


• Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06443-9.


• Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. ISBN 83-229-1867-4.


• Aleksander Wilkoń: Dzieje języka artystycznego w Polsce. Średniowiecze. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004. ISBN 83-226-1383-0.


• Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.


• Stanisław Urbańczyk: Słownik staropolski tom 1, zeszyt 1, (A-Ażeć), wstęp "Z historii słownika". Warszawa: Pracownia, Polska Akademia Umiejętności, 1953.


• Ewa Deptuchowa: Słownik staropolski suplement cz. I, wstęp "Od Słownika staropolskiego do suplementu". Kraków: Lexis, Polska Akademia Nauk, Instytut Języka Polskiego, 2014. ISBN 978-83-64007-10-1.

Linki zewnętrzne |

• Roman Mazurkiewicz, "Język polski w średniowieczu" data dostępu - 16 listopada 2018