Lin (ryba)
| ||
Tinca tinca[1] | ||
| (Linnaeus, 1758) | ||
 | ||
Systematyka | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | zwierzęta | |
Typ | strunowce | |
| Podtyp | kręgowce | |
Gromada | promieniopłetwe | |
| Nadrząd | otwartopęcherzowe | |
Rząd | karpiokształtne | |
| Nadrodzina | Cyprinoidea | |
Rodzina | karpiowate | |
Rodzaj | Tinca (Cuvier, 1816) | |
Gatunek | lin | |
Synonimy | ||
| ||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | ||
 najmniejszej troski | ||
Lin (Tinca tinca) – gatunek słodkowodnej ryby z rodziny karpiowatych (Cyprinidae), jedyny przedstawiciel rodzaju Tinca. Występuje prawie w całej Europie i północnej Azji po środkową Syberię. Introdukowany na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. W niektórych regionach uważany za gatunek inwazyjny. Bytuje przeważnie w płytkich jeziorach i stawach o gęstej roślinności wodnej i mulistym dnie oraz w wolno płynących rzekach. Osiąga długość do 70 cm i wagę do 7,5 kg. Występuje u niego dymorfizm płciowy, przejawiający się w różnicy długości płetw piersiowych i brzusznych, które u samca są dłuższe, oraz grubszym drugim promieniem płetwy brzusznej u osobników męskich. Ciało koloru od ciemnozielonego na grzbiecie, przez oliwkowozielone po bokach, do żółtawobiałego na brzuchu. Dorosłe liny żywią się przede wszystkim tym, co znajdą w mule – skorupiakami bentosowymi, drobnymi ślimakami, detrytusem, stąd często w ich przewodzie pokarmowym znaleźć można piach, muł i szczątki organizmów żywych. Dojrzałość płciową osiągają w wieku 2–6 lat, w Polsce zazwyczaj w 3–4 roku życia. Gatunek cechuje duża płodność. Samice są w stanie wytworzyć do miliona komórek jajowych, najczęściej jest to 360 000–400 000. Jest rybą ostrożną i żyjącą samotnie. Stanowi popularny gatunek hodowlany. IUCN uznaje ją za gatunek najmniejszej troski. W Polsce obowiązuje 25–centymetrowy wymiar ochronny.
Spis treści
1 Rozmieszczenie geograficzne
2 Biotop
3 Morfologia
4 Zachowanie i rozwój
4.1 Odżywianie
4.2 Rozród
5 Pasożyty
6 Znaczenie gospodarcze i ochrona
7 Przypisy
8 Bibliografia
Rozmieszczenie geograficzne |
Część naukowców przypuszcza, że gatunek pojawił się w miocenie. Jako obszar jego najwcześniejszego występowania podaje się Syberię. W pliocenie lin pojawił się na Półwyspie Apenińskim. W okresie zlodowaceń plejstoceńskich zasięg jego występowania objął również środkową Europę. Po ustąpieniu lądolodu przesunął się jeszcze bardziej w kierunku północnym[3], nie przekraczając jednak 61°30'N[2]. Naturalnie występuje w Eurazji[4]. Współcześnie zasiedla wody śródlądowe, głównie nizinne rzeki i jeziora, prawie całej Europy, z wyłączeniem zachodniego wybrzeża Półwyspu Bałkańskiego[3][5], w szczególności Dalmacji[6], zlewiska Oceanu Arktycznego[3][5], tj. północnej części Półwyspu Skandynawskiego i północno-wschodniej Europy[7], Irlandii[2], Islandii, północnej Szkocji, południowej Grecji i Półwyspu Krymskiego[6]. W górach widywany do wysokości 1600 m n.p.m.[3], również w Alpach[8]. Spotykany bywa także w słonawych, przybrzeżnych wodach morskich, np. w zalewach Morza Bałtyckiego[8]. W Azji sięga środkowej Syberii. Występuje w środkowym biegu rzek Ob, Irtysz i Jenisej[3][5]. Notowany także w Bajkale. Jego południowy zasięg zahacza o Kaukaz i Azję Mniejszą[3]. W Azji Środkowej nie występuje[5]. W Polsce gatunek pospolity[7], obecny w całym kraju, z wyjątkiem wyższych partii Tatr, głównie jednak na obszarach nizinnych[3]. Introdukowany już od XIX wieku w wielu regionach świata, w tym Afryce północnej i południowej, w Australii, Nowej Zelandii i Tasmanii, Indiach, Ameryce Północnej i Chile, prawdopodobnie także gdzie indziej[2][3]. W USA odnotowany w 38 stanach[9]. Licznie występuje w dorzeczu Missisipi i w rzece Potomak[3]. Do Stanów Zjednoczonych gatunek trafił z Niemiec, przetransportowany przez członków U.S. Fish Commission w 1877, prawdopodobnie dla celów żywieniowych i wędkarstwa sportowego[10]. Bywa również traktowany jako gatunek inwazyjny, jak np. w Wielkich Jeziorach, gdzie populacja linów jest stale monitorowana, tak by ograniczyć negatywne skutki jego bytowania w stosunku do rodzimych gatunków i jakości wody[9].
Biotop |
Lin żyje głównie w płytkich, szybko nagrzewających się jeziorach i stawach, z bujną roślinnością wodną i mulistym dnem, oraz w wolno płynących, nizinnych rzekach[3][6][8], o ilastym dnie[5], w miejscach zacisznych i zarośniętych, tj. w spokojnych zakolach, łachach i starorzeczach[3][7]. Najliczniej jednak pojawia się w spokojnych, mulistych zbiornikach o głębokości do 2 metrów, z obfitą roślinnością. W głębszych jeziorach bytuje w strefie przybrzeżnej. Dobrze rozwinięta roślinność wodna, wśród której w Polsce są m.in. osoka aloesowata i różne gatunki rdestnic, zapewnia ochronę przed drapieżnymi gatunkami ryb. Dla narybku lina niebezpieczne są zwłaszcza szczupak pospolity, okoń pospolity i węgorz europejski. Jest wyjątkowo odporny na niekorzystne warunki środowiska, w którym bytuje, w tym duże amplitudy temperatury wody, w zakresie od 4 do 24 °C[3][4], i okresowy niedobór tlenu[3][5]. Nie toleruje jednak wody o zbyt kwaśnym odczynie – poniżej 5,5 w skali pH, ani o odczynie zbyt zasadowym – powyżej 9,0 w skali pH[3]. Wiadomo, że pojawia się również w wodach słonawych, np. w zalewach Morza Bałtyckiego[8].
Morfologia |
Ilustracja przedstawiająca (od góry) lina, ukleję pospolitą i czworooka
Ciało lina jest szerokie, charakteryzuje się zwartą budową, sprawia wrażenie mocnego[8]. Ma szeroki i krótki trzon ogonowy. Tułów i stosunkowo mała, trójkątna głowa z małymi oczami, która stanowi od 22,4 do 25,4% całkowitej długości ciała, są bocznie spłaszczone[4][3][8]. Tęczówka koloru od pomarańczowego do czerwonego[11][12]. Otwór gębowy mały, końcowy, w kącikach pyska znajdują się niewielkie wąsy. Zęby gardłowe są jednorzędowe, ułożone w sekwencji 4–5 lub 5–5, sporadycznie również 4–4, 3–5, 4–3[3][8]. W porównaniu z innymi karpiowatymi cechuje się niedużym wygrzbieceniem. Największe przypada na odcinek przed płetwą grzbietową, u linów hodowanych w stawach jest mniejsze niż u tych żyjących w środowisku naturalnym[3]. Gruba skóra jest śluzowata, pokryta drobnymi owalnymi łuskami cykloidalnymi, ułożonymi zgodnie z kierunkiem osi ciała, po około 95–100 wzdłuż linii[3][8][5]. Środek łuski jest przesunięty w stronę pyszczka, od niego odchodzą koncentrycznie listewki sklerytowe[3][13]. W naskórku dobrze rozwinięte komórki kolbowe[14]. Łuski są głęboko osadzone w skórze i zachodzą na siebie dachówkowo[3]. Wszystkie płetwy są zaokrąglone[8]. Płetwy grzbietowa i odbytowa są krótkie[5]. Płetwa grzbietowa w zależności od populacji z 11–13 promieniami miękkimi lub 3–4 twardymi i 8–9 miękkimi, płetwa odbytowa z 9–12 miękkimi lub 3–4 twardymi i 6–8 miękkimi[4][3]. Płetwa ogonowa delikatnie wklęsła[3], rozpostarta na 19 promieniach[4]. Kręgosłup lina zbudowany jest z 39–41 kręgów[4]. Przewód pokarmowy ma długość równą długości ciała[15]. Osocze średniotoksyczne, mniej toksyczne niż np. u suma czy węgorza, bardziej niż u karpia czy leszcza[16]. U lina występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Różnica przejawia się w długości płetw brzusznych, które u osobników męskich są dłuższe i mogą sięgać do płetwy odbytowej[3]. Wydłużanie się tych płetw następuje po drugim roku życia i osiągnięciu około 12 cm długości ciała[6][8]. W tym czasie znacząco grubieje drugi promień płetwy brzusznej. U samic krótsze są również płetwy piersiowe, ich długość może maksymalnie równać się połowie odległości między płetwą piersiową i brzuszną, podczas gdy u samców płetwy piersiowe mogą dochodzić do płetw brzusznych[3]. Osiąga maksymalną długość do 70 cm[4], przeciętna 20–30 cm[8]. Maksymalna waga dochodzi do 7,5 kg[4][5][6], przeciętna w zakresie od 1 do 2 kg[8]. W różnych zbiornikach rośnie z różną szybkością[5]. Największy złowiony i odnotowany lin w Polsce mierzył 65 cm i ważył 4,5 kg[17]. Grzbiet jest przeważnie koloru ciemnozielonego lub ciemnobrązowego, brzuch żółtawobiały. Boki oliwkowozielone[3][8]. Na całym ciele złocisty lub mosiężny połysk[8]. Płetwy ciemne, brunatnoczarne z zielonym połyskiem[3]. Istnieje również hodowlana odmiana lina w kolorze czerwonożółtym[8].
Zachowanie i rozwój |
Lin jest rybą ostrożną i płochliwą, przez co trudną do zaobserwowania[18]. Żyje samotnie, jedynie w okresie tarła dołącza do stada. Stroni od światła, dlatego dzień zwykle spędza przy dnie. Większą aktywność wykazuje nocą[6][8]. Rośnie wolno[8], osiągając maksymalnie 70 cm długości[4]. W pierwszym roku życia przyrost jest największy – około 6–8 cm, czasami do 12. Z każdym kolejnym rokiem wzrost długości ciała jest coraz mniejszy, przy czym od piątego roku życia następuje jego wyraźne spowolnienie. Z kolei roczne przyrosty masy ciała, poczynając od pierwszego roku, są coraz większe. Zdecydowany spadek zaznacza się dopiero po siódmym roku życia[3]. Dożywa maksymalnie 20 lat[4].
Zagrzebka pospolita – jeden ze składników diety lina
Odżywianie |
Dieta lina jest zróżnicowana i zależna od typu środowiska, które zasiedla, a także od sezonowej dostępności[3][19]. Narybek w początkowej fazie rozwoju odżywia się pierwotniakami, glonami i skorupiakami planktonowymi, wśród których są widłonogi i wioślarki. Z czasem w diecie lina pojawiają się larwy jętek i muchówek z rodziny ochotkowatych i wodzieniowatych, a także małżoraczki, chruściki i drobne ślimaki, jak: zagrzebka pospolita czy zawójka pospolita, oraz większe skorupiaki, np. ośliczka wodna, kiełże, i skąposzczety[3]. Odżywia się także roślinami lub ich zgniłymi częściami[8]. Grzebiąc w mule w poszukiwaniu jedzenia, chętnie zjada martwe szczątki roślin lub zwierząt[4]. Liny hodowane w stawach często są dokarmiane paszą pochodzenia roślinnego – łubinem, żytem, jęczmieniem, owsem, śrutą sojową[3]. W żerowaniu najbardziej aktywny jest wiosną, najmniej pod koniec lata. Gdy temperatura wody spada do 8 °C lin zaprzestaje poszukiwania pożywienia. Zimą, przy temperaturze 4 °C, zapada w odrętwienie i spędza ten czas zagrzebany w mule[8]. W związku z tym, że często żywi się tym, co wygrzebie z mułu, w jego przewodzie pokarmowym znaleźć można piasek, muł i szczątki organizmów żywych[3]. Jelito lina jest krótkie, jego długość równa się długości ciała[5]. Sam lin jest pożywieniem m.in. dla szczupaka pospolitego, sandacza pospolitego i suma pospolitego[4].
Młody osobnik
Rozród |
Lin osiąga dojrzałość płciową w wieku 2–6 lat, przy długości standardowej 7–25 cm[4]. W wodach polskich dzieje się to z reguły w trzecim lub czwartym roku życia, czasami w drugim, przy średniej długości 14,1 cm i średniej wadze 79 g[20]. Samice dojrzewają później od samców, ale rosną trochę szybciej. U dojrzałych osobników występuje dymorfizm płciowy. Samce mają dłuższe płetwy piersiowe i brzuszne, a także grubszy drugi promień płetwy brzusznej[3][5]. Trze się stosunkowo późno. Zaczyna w maju, kończy w październiku[4]. W Polsce tarło przypada na czerwiec–sierpień[3]. W środkowej Europie rozpoczyna rozród w temperaturze powyżej 19 lub 20 °C, najczęściej w 22–24 °C[4][5]. Gatunek cechuje bardzo duża płodność[5]. Liczba jaj w jajnikach może wahać się w granicach od kilku tysięcy do powyżej miliona[3], przy czym najczęściej jest to 360 000–400 000[5]. W okresie godowym jajniki mogą ważyć od kilku do 440 g i stanowić do 19,5% całkowitej masy ciała samicy[3]. Ikra jest niewielkich rozmiarów, zazwyczaj do 1 mm średnicy[5]. Składanie jaj odbywa się wieloetapowo, w odstępach od kilkudniowych do dwutygodniowych, co spowodowane jest różnym czasem ich dojrzewania[5][21]. Samica może wydawać jaja od 1 do 9 razy w roku[4]. Odbywa się to w miejscach płytkich i spokojnych z gęstą roślinnością wodną, do której ikra może zostać przyklejona[3][5]. Proces rozwoju zarodka w jaju w temperaturze 20 °C trwa zwykle około 3 dni[6]. W początkowej fazie rozwoju larwy nie ruszają się. Za pomocą kleistych gruczołów zlokalizowanych w głowie są zahaczone o rośliny[5][8]. Zaczynają aktywnie żerować po około 6–10 dniach od wylęgu[3], z chwilą zużycia zawartości woreczka żółtkowego[8].
Ichthyophthirius multifiliis jeden z pasożytów lina
Gotowana niebieska odmiana lina z ziemniakami, masłem i chrzanem
Pasożyty |
Lin może być gospodarzem wielu pasożytów. Wśród stwierdzonych na obszarze Polski były: orzęski Ichthyophthirius multifiliis i Trichodinella epizootica[22], przywry Dactylogyrus triappendixis[22][23], Asymphylodora tincae, widłonóg raczek skrzelowy (Ergasilus sieboldi), myksosporidiowce Myxobolus ellipsoides, Thelohanellus pyriformis, tasiemiec Caryophyllaeus laticeps, pijawka rybia (Piscicola geometra), kolcogłowy Acanthocephalus anguillae i Acanthocephalus lucii, splewka karpiowa (Argulus foliaceus), metacerkarie Tylodelphys clavata, Skrjabillanus tincae i gatunku z rodzaju Diplostomum, larwy nicieni Raphidascaris acus, Philomeria ovata[22], wiciowiec Ichthyobodo necator. Często występują także świdrowce z rodzaju Trypanosoma, w tym Trypanosoma schulmani i Trypanosoma carasii[24][22]. Pasożyty zewnętrzne mogą powodować dużą śmiertelność wśród młodych linów hodowlanych. Ichthyobodo necator może przyczynić się do całkowitego śnięcia wylęgu lina[25].
Znaczenie gospodarcze i ochrona |
W zbiornikach naturalnych lin nie ma dużego znaczenia gospodarczego[5], za to jest popularną rybą hodowlaną[8]. Jest utrzymywany w stawach obok karpia jako ryba dodatkowa[8]. Rośnie wolniej niż karp, ale ma mniejsze wymagania co do jakości wody i często hoduje się go tam, gdzie karp się nie przyjął[8][5]. Istnieją szybko rosnące rasy stawowe, które już w pierwszym roku życia stają się tzw. „linem porcyjnym”, tj. o wadze 150–250 g[8]. Hodowany jest szereg odmian ozdobnych, m.in. złotych i niebieskich[26], spotykanych w parkach i akwariach[8]. Jego mięso uważane jest za cenne, ze względu na smak i delikatność[3]. W latach 1961–1976 połowy lina w Polsce oscylowały wokół 300 ton rocznie[3].
IUCN uznaje go za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) od 1996. Trend populacji nieznany[2]. W Polsce obowiązuje wymiar ochronny, niedozwolony jest połów linów, których długość mierzona od początku głowy do najdalszego krańca płetwy ogonowej nie przekracza 25 cm. Brak okresu ochronnego[27].
Przypisy |
↑ ab Tinca tinca, w: Integrated Taxonomic Information System (ang.) [dostęp 16 kwietnia 2018]
↑ abcdef Freyhof, J., Kottelat, M. 2008, Tinca tinca [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2008, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T21912A9339248.en [dostęp 2018-04-16] (ang.).
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzaaabacadaeafagahaiajakalam Maria Brylińska (red.): Ryby słodkowodne Polski. Warszawa: PWN, 1986, s. 227–233. ISBN 83-01-03239-1.
↑ abcdefghijklmnop Tinca tinca (ang.) w: Froese, R. & D. Pauly. FishBase. World Wide Web electronic publication. www.fishbase.org [dostęp: 2018-04-17]
↑ abcdefghijklmnopqrstu Gieorgij Nikolski: Ichtiologia szczegółowa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970, s. 275–277.
↑ abcdefg Fritz Terofal, Claus Militz: Ryby słodkowodne. Warszawa: Świat Książki, 1997, s. 92, seria: Leksykon przyrodniczy. ISBN 83-7129-441-7.
↑ abc Zbigniew Chrzanowski (red.): Mały słownik zoologiczny: ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, s. 115.
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz Josef H. Reichholf, Gunter Steinbach: Wielka encyklopedia ryb: słodkowodne i morskie ryby Europy. Warszawa: Muza, 1994, s. 91. ISBN 83-7079-317-7.
↑ ab Sunčica Avlijaš, Anthony Ricciardi, Nicholas Mandrak. Eurasian tench (Tinca tinca): the next Great Lakes invader. „Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences”. 75, s. 169-179, 2018. DOI: 10.1139/cjfas-2017-0171. ISSN 0706-652X (ang.).
↑ L. Nico, P. Fuller, M. Neilson: Tinca tinca (Linnaeus, 1758) (ang.). USGS Nonindigenous Aquatic Species Database, 2014. [dostęp 2018-04-17].
↑ Ian Wellby, Ash Girdler, Robin Welcomme: Fisheries Management: A Manual for Still-Water Coarse Fisheries. Singapore: John Wiley & Sons, 2010, s. 54–55. ISBN 978-1-4051-3332-6. [dostęp 2018-04-18].
↑ J. D. McPhail: The Freshwater Fishes of British Columbia. Edmonton: The University of Alberta Press, 2007, s. 155. ISBN 978-0-88864-467-1.
↑ Wincenty Kilarski: Anatomia ryb. Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2012, s. 353. ISBN 978-83-09-01080-7.
↑ Wincenty Kilarski: Anatomia ryb. Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2012, s. 342. ISBN 978-83-09-01080-7.
↑ Wincenty Kilarski: Anatomia ryb. Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2012, s. 240. ISBN 978-83-09-01080-7.
↑ Wincenty Kilarski: Anatomia ryb. Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2012, s. 325. ISBN 978-83-09-01080-7.
↑ Oficjalne rekordy Polski (pol.). Wiadomości wędkarskie. [dostęp 2018-04-18].
↑ Przemysław Czerniejewski, Robert Czerniawski: Ryby morskie i słodkowodne Polski. Warszawa: FREL, 2016, s. 173–175. ISBN 978-83-64691-34-8.
↑ Ali Alaş, Ahmet Altındağ, Muhitdin Yılmaz, M. Ali Kırpık i inni. Feeding Habits of Tench (Tinca tinca L., 1758) in Bey ş ehir Lake (Turkey). „Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences”. 10, s. 187-194, 2010. DOI: 10.4194/trjfas.2010.0205. ISSN 1303-2712 (ang.).
↑ Maria Brylińska, Edmund Bryliński, K. Mieczykowski. Wpływ cech osobniczych na płodność samic lina (Tinca tinca L.) w kilku jeziorach Pojezierza Mazurskiego i Chełmińsko-Dobrzyńskiego. „Roczniki Nauk Rolniczych”. 99, s. 25–54, 1978. PWN. ISSN 0376-2173 (pol.).
↑ Wincenty Kilarski: Anatomia ryb. Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2012, s. 60–61. ISBN 978-83-09-01080-7.
↑ abcd J. Wierzbicka, E. Sobecka. Parasite fauna of the tench, Tinca tinca [L.] from selected lakes of the nothwestern regions of Poland. „Acta Ichthyologica et Piscatoria”. 28(1), s. 33–42, 1998. West Pomeranian University of Technology in Szczecin. DOI: 10.3750/AIP1998.28.1.04. ISSN 0137-1592 (pol.).
↑ J. Wierzbicka, Dominik Gronet. Dactylogyrus triappendixis sp. n. (Monogenea) parasite of the tench, Tinca tinca (L.). „Acta Ichthyologica et Piscatoria”. 25(1), s. 75-85, 1997. West Pomeranian University of Technology in Szczecin. DOI: 10.3750/AIP1997.27.1.07. ISSN 0137-1592 (pol.).
↑ Irena Wita, Grzegorz Karbowiak, Witold Jeżewski. Występowanie świdrowców z rodzaju Trypanosoma u leszcza Abramis brama w jeziorach Gosławskim i Gopło. „Wiadomości Parazytologiczne”. 47(3), s. 383–387, 2001. Polskie Towarzystwo Parazytologiczne. ISSN 0043-5163 (pol.).
↑ J. Antychowicz, A. Pękała. Pasożyty i komensale najczęściej stwierdzane w mikroskopowym badaniu skóry i skrzeli ryb śródlądowych – interpretacja badań parazytologicznych. „Życie Weterynaryjne”. 90(1), s. 18–28, 2015. Krajowa Izba Lekarsko-Weterynaryjna. ISSN 0137-6810 (pol.).
↑ P. Kvasnička, M. Flajšhans, P. Ráb, O. Linhart. Inheritance studies of blue and golden varieties of tench (Pisces: Tinca tinca L.). „Journal of Heredity”. 89 (6), s. 553–556, 1998. DOI: 10.1093/jhered/89.6.553. ISSN 0022-1503 (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 listopada 2001 r. w sprawie połowu ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowu innych organizmów żyjących w wodzie. M.P. z 2001 r. nr 138, poz. 1559
Bibliografia |
- Zbigniew Chrzanowski (red.): Mały słownik zoologiczny: ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976.
- Fritz Terofal, Claus Militz: Ryby słodkowodne. Warszawa: Świat Książki, 1997, seria: Leksykon przyrodniczy. ISBN 83-7129-441-7.
- Wincenty Kilarski: Anatomia ryb. Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2012. ISBN 978-83-09-01080-7.
- Josef H. Reichholf, Gunter Steinbach: Wielka encyklopedia ryb: słodkowodne i morskie ryby Europy. Warszawa: Muza, 1994. ISBN 83-7079-317-7.
- Maria Brylińska (red.): Ryby słodkowodne Polski. Warszawa: PWN, 1986. ISBN 83-01-03239-1.
- Gieorgij Nikolski: Ichtiologia szczegółowa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
