Egftnjytyk

Liczba miejsc światowego dziedzictwa w poszczególnych krajach (stan z 2018)

Lista światowego dziedzictwa (ang. World Heritage List; fr. Liste du patrimoine mondial) – lista obiektów dziedzictwa kulturowego i dziedzictwa naturalnego o „wyjątkowej powszechnej wartości” dla ludzkości prowadzona przez organizację wyspecjalizowaną ONZ UNESCO.

Lista została ustanowiona na mocy Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjętej przez UNESCO na 17. sesji w Paryżu 16 listopada 1972 roku, która weszła w życie z dniem 17 grudnia 1975 roku. Do stycznia 2017 roku, Konwencję przyjęły lub ratyfikowały 193 państwa.

Realizacją postanowień Konwencji, w tym prowadzeniem listy, zajmuje się Komitet Światowego Dziedzictwa (ang. World Heritage Committee) złożony z 21 przedstawicieli Państw-Stron Konwencji, który w trakcie dorocznych sesji decyduje o wpisaniu obiektu na listę, umieszczaniu obiektów na liście światowego dziedzictwa w zagrożeniu lub skreśleniu z tych list. Nominacje, wyłącznie spośród obiektów umieszczonych uprzednio na narodowej Liście Informacyjnej, zgłaszane są przez poszczególne kraje. Jeżeli wniosek o wpisanie danego obiektu na listę nie zostanie uwzględniony, może być złożony ponownie jedynie wtedy, gdy zaistnieją wyjątkowe okoliczności: nowe odkrycia, nowe naukowe informacje dotyczące dobra lub inne kryteria niż prezentowane w pierwszym wniosku.

Lista obejmuje (w lipcu 2017) 1056 obiekty w 165 Państwach-Stronach Konwencji, w tym 815 obiektów dziedzictwa kulturowego (K), 206 przyrodniczego (P) i 35 mieszanych (K, P)

Historia |

Konstytucja UNESCO, która powołała do życia organizację, została podpisana 16 listopada 1945 i weszła w życie 4 listopada 1946^[1]. Artykuł 1 konstytucji określający cele i funkcje organizacji, mówi m.in., że UNESCO

Udziela pomocy przy zachowaniu, rozszerzaniu i rozpowszechnianiu wiedzy; Czuwając nad zachowaniem i ochroną światowej spuścizny książek, dzieł sztuki, zabytków historii i nauki oraz zalecając zainteresowanym narodom podpisanie odpowiednich konwencji międzynarodowych; Wspierając współpracę między narodami we wszystkich dziedzinach działalności intelektualnej, w tym międzynarodową wymianę przedstawicieli oświaty, nauki i kultury, jak również wymianę wydawnictw, dzieł sztuki i obiektów zainteresowania nauki, a także innych materiałów informacyjnych; Ułatwiając poprzez odpowiednie metody współpracy międzynarodowej dostęp wszystkich narodów do wydawnictw publikowanych przez każdy z nich[2].

Początkowo cel ten realizowany był poprzez doradzanie Państwom Członkowskim w zakresie konserwacji ich dziedzictwa^[3].Pierwszym znaczącym projektem było uratowanie świątyń nubijskich w Abu Simbel, którym groziło zalanie po wybudowaniu Wysokiej Tamy w Asuanie^[3]. W 1959 roku, na wniosek Egiptu i Sudanu, UNESCO zorganizowało międzynarodową kampanię na rzecz ratowania świątyń^[3]. Na terenach zagrożonych zalaniem przyspieszono prace archeologiczne, a świątynie z Abu Simbel przeniesiono w bezpieczną lokalizację^[3]. Kampania kosztowała 80 milionów dolarów amerykańskich, z czego połowa pochodziła z donacji wniesionych przez 50 krajów^[3]. Kolejne kampanie organizowano na rzecz ratowania zabytków centrum Florencji po powodzi w 1966 roku, Wenecji, by znaleźć rozwiązanie problemu regularnych podtopień w okresie zimowym (1970) czy Mohendżo-Daro i Borobudur^[4][5][3][6].

Dzięki działalności takich pozarządowych organizacji jak Sierra Club i World Wildlife Fund, w latach 60. XX wieku ochroną dziedzictwa naturalnego zaczął interesować się rząd USA^[7]. Konferencja w Białym Domu (ang. White House conference) w 1965 roku wezwała do utworzenia trustu na rzecz światowego dziedzictwa (ang. Trust for the World Heritage) w celu identyfikacji, zachowania i zarządzania naturalnymi i malowniczymi obszarami a także obiektami historycznymi^[7][3].

Idea ta została podchwycona przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (ang. International Union for Conservation of Nature, IUCN), która w 1968 roku zaproponowała swoim członkom podobną inicjatywę^[8] i później przez Międzynarodową Radę Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych (ang. International Council on Monuments and Sites, ICOMOS). W 1965 roku za sprawą UNESCO rozpoczęto proces wypracowania Konwencji^[7]. Po konferencji ONZ w Sztokholmie i pracy wykonanej przez grupy eksperckie IUCN, ICOMOS i UNESCO, Konwencja – bazująca na unikalnym połączeniu koncepcji ochrony przyrody i ochrony zabytków – została przyjęta w Paryżu 16 listopada 1972 roku, a weszła w życie 17 grudnia 1975 roku^[9].

Do stycznia 2017 roku, Konwencję przyjęły lub ratyfikowały 193 państwa^[10]. Pierwszym krajem, który ratyfikował Konwencję były Stany Zjednoczone – 12 lipca 1973 roku^[10]. Polska ratyfikowała Konwencję – jako jedno z pierwszych państw^[11] – 6 maja 1976 roku, a 29 czerwca 1976 roku złożyła dokument ratyfikacji w UNESCO^[9][12]. W stosunku do Polski Konwencja weszła w życie z dniem 29 września 1976 roku^[5].

Konwencja o światowym dziedzictwie |

 Osobny artykuł: Konwencja o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego.

Artykuł 1 Konwencji definiuje dziedzictwo kulturowe jako:

zabytki: dzieła architektury, monumentalnej rzeźby lub malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego[12].

Artykuł 2 definiuje dziedzictwo naturalne jako:

pomniki przyrody utworzone przez formacje fizyczne i biologiczne albo zgrupowania takich formacji, przedstawiające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia estetycznego lub naukowego; formacje geologiczne i fizjograficzne oraz strefy o ściśle oznaczonych granicach, stanowiące siedlisko zagrożonych zagładą gatunków zwierząt i roślin, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia nauki lub ich zachowania;, miejsca lub strefy naturalne o ściśle oznaczonych granicach, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia nauki, zachowania naturalnego piękna[12].

Artykuł 11 Konwencji ustanawia wykaz obiektów o „wyjątkowej powszechnej wartości” (ang. outstanding universal value)^[a] wybieranych na podstawie określonych kryteriów^[12] – „Listę dziedzictwa światowego”:

Na podstawie wykazów przedstawionych przez Państwa w wykonaniu ustępu 1 Komitet ustala, aktualizuje i rozpowszechnia pod mianem „Listy dziedzictwa światowego” wykaz dóbr dziedzictwa kulturalnego i dziedzictwa naturalnego określonego w artykułach 1 i 2 niniejszej Konwencji, które uznaje za mające wyjątkową powszechną wartość na podstawie kryteriów ustalonych przez siebie. Zaktualizowane listy powinny być rozpowszechniane co najmniej raz na dwa lata[12].

Organizacja |

Komitet Światowego Dziedzictwa |

 Osobny artykuł: Komitet Światowego Dziedzictwa.

Do realizacji zadań konwencji – w tym do prowadzenia listy światowego dziedzictwa – został powołany specjalny organ wykonawczy – Komitet Światowego Dziedzictwa (ang. World Heritage Committee), w którym zasiadają przedstawiciele z 21 Państw-Stron Konwencji (Art. 8)^[12][13]. Członkowie Komitetu są wybierani na okres do sześciu lat, przy czym większość Państw-Stron Konwencji dobrowolnie ustala kadencję swoich członków na cztery lata, by umożliwić innym Państwom członkostwo w Komitecie^[13]. Wszyscy członkowie Komitetu wybrani w 2009 i 2011 roku mają czteroletnie kadencje^[13]. Członkowie Komitetu reprezentują obecnie (sierpień 2016) następujące kraje: Angolę, Azerbejdżan, Burkinę Faso, Chorwację, Kubę, Filipiny, Finlandię, Indonezję, Jamajkę, Kazachstan, Koreę Południową, Kuwejt, Liban, Peru, Polskę, Portugalię, Tanzanię, Tunezję, Wietnam i Zimbabwe^[13].

Komitet obraduje podczas dorocznych sesji, w trakcie których decyduje o wpisaniu miejsca na Listę światowego dziedzictwa, umieszczeniu na Liście światowego dziedzictwa w zagrożeniu lub skreśleniu z tych list^[13]. 41. sesja komitetu w 2017 roku ma odbyć się w Krakowie^[b].

Komitetowi doradzają następujące organizacje^[14]:

• 
  Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych (ang. International Council on Monuments and Sites, ICOMOS)


• 
  Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (ang. International Union for Conservation of Nature, IUCN)


• 
  Międzynarodowy Ośrodek Studiów nad Ochroną i Konserwacją Dziedzictwa Kulturowego (ang. International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property, ICCROM)

Centrum Światowego Dziedzictwa |

Centrum Światowego Dziedzictwa (ang. World Heritage Centre, WHC) z siedzibą w Paryżu powstało w 1992 roku i zajmuje się organizacją dorocznych sesji Komitetu oraz wszystkimi praktycznymi aspektami prowadzenia listy – doradza Państwom-Stronom Konwencji w przygotowaniu nominacji do wpisu na listę, organizuje pomoc finansową z Funduszu Światowego Dziedzictwa, koordynuje sprawozdania o stanie poszczególnych obiektów a także akcje ratunkowe obiektów zagrożonych^[15]. Centrum organizuje również seminaria i warsztaty szkoleniowe, publikuje materiały edukacyjne, informacyjne i promujące dziedzictwo światowe^[15].

Procedura wpisu |

12 pierwszych obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1978 roku^[16]

Wyspy Galápagos – Ekwador (P)

Stare miasto w Quito – Ekwador (K)

Kościoły skalne w Lalibeli – Etiopia (K)

Park Narodowy Semien – Etiopia (P)

Narodowe stanowisko historyczne L’Anse aux Meadows – Kanada(K)

Park Narodowy Nahanni – Kanada (K)

Katedra w Akwizgranie – Niemcy (K)

Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni – Polska (K)

Stare Miasto w Krakowie – Polska (K)

Wyspa Gorée – Senegal (K)

Park Narodowy Mesa Verde – Stany Zjednoczone (K)

Park Narodowy Yellowstone – Stany Zjednoczone (P)

Procedura wpisu na listę wygląda następująco^[17][18]:

• Krok 1: Państwa-Strony Konwencji wybierają obiekty godne wpisu na Listę i umieszczają je na narodowej Liście Informacyjnej (ang. Tentative List)^[17]. Lista Informacyjna powinna być przygotowana z udziałem zainteresowanych stron takich jak władze regionalne i lokalne, lokalne społeczności i organizacje pozarządowe. Państwa-Strony Konwencji powinny uzupełniać i uaktualniać swoje listy przynajmniej raz na dziesięć lat.


• Krok 2: Narodowe Listy Informacyjne przesyłane są za pośrednictwem formularza zgłoszeniowego w języku angielskim lub francuskim do Centrum Światowego Dziedzictwa.


• Krok 3: Państwa-Strony Konwencji przygotowują wniosek nominacyjny, przy czym mogą nominować wyłącznie obiekty z Listy Informacyjnej. Wnioski nominacyjne mogą być też składane przez grupę Państw-Stron, jeśli obiekty mają charakter transgraniczny. Wniosek musi zawierać następujące informacje: nazwę obiektu, jego położenie geograficzne, mapę, opis, historię, podejmowane działania w celu jego ochrony, zarządzanie obiektem, plany rozwoju, zagrożenia i uzasadnienie jego „wyjątkowej powszechnej wartości” (m.in. analizę porównawczą obiektu z innymi podobnymi).


• Krok 4: Wnioski przesyłane są do Centrum Światowego Dziedzictwa, które je rejestruje i sprawdza.


• Krok 5: Centrum przesyła wnioski do ekspertów z ICOMOS i IUCN celem ich oceny.


• Krok 6: Decyzję o wpisie na listę podejmuje Komitet Światowego Dziedzictwa w trakcie corocznej sesji. O wpisaniu danego obiektu na listę decyduje „wyjątkowa powszechna wartość” obiektu i spełnienie przynajmniej jednego z dziesięciu kryteriów kulturowych lub przyrodniczych. Jeżeli wniosek o wpisanie danego obiektu na listę nie zostanie uwzględniony, może być złożony ponownie jedynie wtedy gdy zaistnieją wyjątkowe okoliczności: nowe odkrycia, nowe naukowe informacje dotyczące dobra lub inne kryteria niż prezentowane w pierwszym wniosku^[19]. Komitet rozpatruje corocznie maksymalnie 45 wniosków^[20].

Kryteria |

Pierwsze kryteria ustalono w 1977 roku^[21]. Podczas gdy oryginalne kryteria przyrodnicze pozostawały niezmienione do 1992 roku, kryteria kulturowe przeszły rewizję w 1980 roku – ich zakres został zmniejszony^[21]. W 1992 roku Komitet Światowego Dziedzictwa przyjął trzy kategorie krajobrazów kulturowych i wprowadził pojęcie krajobrazu kulturowego do kryteriów^[21]. Wiele innych kryteriów zostało wówczas zrewidowanych^[21]. Analiza ICOMOS z 1994 roku wykazała, że kryteria kulturowe z 1980 roku kładące nacisk na walory architektoniczne i artystyczne preferowały do wpisu obiekty architektoniczne w Europie i Ameryce Północnej, dyskryminując obiekty o walorach niematerialnych (symbolicznych i religijnych), szczególnie obiekty z Azji i Afryki^[21]. W związku z tym w 1994 roku wprowadzono kolejne zmiany w kryteriach, eliminując zapisy prowadzące do preferencji wpisów obiektów architektonicznych^[22].

W 2000 i 2002 roku przyjęto nowe zasady proceduralne – od 2002 roku Komitet rozpatruje jeden wniosek z danego kraju, a od 2005 roku dwa jeśli drugi dotyczy dziedzictwa naturalnego, przy czym łączna liczba rozpatrywanych wniosków ograniczona jest do 45^[22].

Do końca 2004 roku było sześć kryteriów dla obiektów dziedzictwa kulturowego i cztery dla przyrodniczego^[22]. W 2005 roku połączono je w jednorodną listę dziesięciu kryteriów. Połączona lista została po raz pierwszy zastosowana w 2007 roku^[23].

Dany obiekt musi reprezentować „wyjątkową powszechną wartość” i spełniać przynajmniej jeden z poniższych warunków:

Kryteria kulturowe

• I. reprezentować arcydzieło ludzkiego geniuszu twórczego;


• II. przedstawiać ważną wymianę ludzkich wartości, na przestrzeni dziejów lub w obszarze danego regionu świata, w zakresie rozwoju architektury lub technologii, w sztukach monumentalnych, urbanistyce lub projektowaniu krajobrazu;


• III. przedstawiać unikatowe albo przynajmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub istniejącej albo minionej cywilizacji;


• IV. przedstawiać szczególny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego lub technologicznego albo krajobrazu ilustrującego ważny etap (lub etapy) w historii ludzkości;


• V. przedstawiać szczególny przykład tradycyjnego ludzkiego osadnictwa, zagospodarowania ziemi lub morza, reprezentatywny dla danej kultury (lub kultur), albo ludzkiej interakcji ze środowiskiem, szczególnie jeśli stało się ono zagrożone wskutek nieodwracalnej zmiany;


• VI. pozostawać w bezpośrednim lub namacalnym związku z wydarzeniami lub żywą tradycją, pomysłowością lub wierzeniami, albo z dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (Komitet uznaje, że to kryterium powinno być stosowane w połączeniu z innymi kryteriami).

Kryteria przyrodnicze

• VII. obejmować wyjątkowe zjawiska przyrodnicze lub tereny szczególnego naturalnego piękna i o znaczeniu estetycznym;


• VIII. przedstawiać szczególne świadectwo ważnych etapów w historii planety, zawierające ślady dawnego życia, istotnych toczących się procesów geologicznych; tworzących formy ukształtowania terenu lub istotne formacje geomorficzne lub fizjograficzne;


• IX. przedstawiać szczególny przykład toczących się procesów ekologicznych i biologicznych, istotnych dla ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych, przybrzeżnych i morskich ekosystemów lub społeczności roślin i zwierząt;


• X. obejmować najważniejsze środowiska przyrodnicze do ochrony różnorodności form życia, łącznie z zagrożonymi gatunkami o uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki i konserwacji przyrody.

Obiekty UNESCO według regionów |

Lista światowego dziedzictwa |

Miejsca światowego dziedzictwa UNESCO (interaktywna mapa)

Lista światowego dziedzictwa obejmuje (w lipcu 2018) 1092 obiekty w 167 państwach-stronach Konwencji, w tym 845 obiektów dziedzictwa kulturowego (K), 209 przyrodniczego (P) i 38 mieszanych (K, P)^[24].

Według stanu na rok 2018 liczba obiektów światowego dziedzictwa w poszczególnych regionach przedstawia się następująco^[25]:

Szczegółowy opis obiektów z listy światowego dziedzictwa UNESCO na poszczególnych kontynentach:

• w Afryce


• w Ameryce Południowej


• w Ameryce Północnej i Środkowej


• w Australii i Oceanii


• w Azji


• w Europie

Najwięcej obiektów wpisanych na listę znajduje się we Włoszech (54), Chinach (53), Hiszpanii (47), Francji (44) i w Niemczech (44)^[25]. W Polsce jest 15 obiektów wpisanych na listę^[25].

Lista światowego dziedzictwa w zagrożeniu |

Komitet Światowego Dziedzictwa utrzymuje również listę obiektów, które są zagrożone, co może mieć negatywny wpływ na ich wartość^[26]. Przykładowe zagrożenia – rzeczywiste lub potencjalne – to wojny, klęski żywiołowe, zanieczyszczenia, kłusownictwo, niekontrolowana urbanizacja i ruch turystyczny^[26].

Lista obiektów zagrożonych ma na celu zwrócenie uwagi społeczności międzynarodowej na warunki zagrażające wartościom obiektów, które właśnie z uwagi na te wartości zostały wpisane na listę dziedzictwa ludzkości^[26]. Wpisanie obiektu na listę światowego dziedzictwa w zagrożeniu pozwala Komitetowi na natychmiastowe uruchomienie środków z Funduszu Światowego Dziedzictwa na akcję ratunkową^[26]. Wpis wiąże się również z opracowaniem przez Komitet we współpracy z Państwem-Stroną, na którego terytorium znajduje się obiekt zagrożony, programu naprawczego i monitorującego stan obiektu^[26].

Lista światowego dziedzictwa w zagrożeniu obejmuje (lipiec 2017) 54 obiekty, w tym 38 obiektów dziedzictwa kulturowego (K) i 16 przyrodniczego (P)^[27][28].

Wypisy z listy |

Obiekty mogą być usunięte z listy jeśli ich wartość – podstawa wpisu na listę – zostanie umniejszona^[29]. Dotychczas z listy zostały usunięte dwa obiekty:

• W 2007 roku Komitet podjął decyzję o usunięciu z listy „rezerwatu oryksów arabskich” w Omanie, który został wpisany na listę w 1994 roku^[30]. Powodem była jednostronna decyzja rządu w Omanie o zmniejszeniu powierzchni rezerwatu o 90%^[30].


• W 2009 roku Komitet zadecydował o usunięciu z listy „krajobrazu kulturowego doliny Łaby w okolicach Drezna”. Od 2006 roku obiekt znajdował się na liście obiektów zagrożonych z powodu planów budowy przez Łabę czteropasmowego mostu Waldschlößchenbrücke^[31].

Konsekwencje wpisu na listę światowego dziedzictwa |

Wpis na listę światowego dziedzictwa wiąże się z wypełnianiem konkretnych obowiązków przez Państwo-Stronę Konwencji, na którego terytorium znajduje się wpisany obiekt^[32]. Państwo musi składać regularne raporty do Komitetu Światowego Dziedzictwa na temat stanu obiektu, jego ochrony, konserwacji i zarządzania, by umożliwić UNESCO monitorowanie obiektu^[32]. Sam wpis na listę nie poprawia z reguły ochrony obiektu, którą określają przepisy prawa narodowego^[33].

W przypadku zagrożenia, obiekty z listy mogą liczyć na wsparcie UNESCO – finansowe (z Funduszu Światowego Dziedzictwa), polityczne, eksperckie i medialne^[34]. Dzięki kampaniom zorganizowanym przez UNESCO udało się uratować m.in.: Piramidy w Gizie, którym zagrażała budowa autostrady, a po interwencji UNESCO przebieg autostrady został wytyczony z ominięciem piramid w bezpiecznej odległości; Park Narodowy Chitwan w Nepalu, któremu zagrażały plany zmiany biegu rzeki, a po interwencji UNESCO planów tych zaniechano^[34]. Dzięki wsparciu UNESCO odrestaurowano m.in. kompleks Angkor w Kambodży i stare miasto w Dubrowniku po zniszczeniach w czasie wojny w Bośni i Hercegowinie, a także zainstalowano system odwilgacania w kopalni soli w Wieliczce^[34][35]. Jeszcze w latach 60. i 70. XX wieku UNESCO przeprowadziło spektakularne kampanie na rzecz ratowania zabytków w Egipcie, we Włoszech (po powodziach we Florencji i Wenecji), Pakistanie (Mohendżo-Daro) i Indonezji (Borobudur)^[4][5][3][6]. W 1959 roku, na wniosek Egiptu i Sudanu, UNESCO zorganizowało międzynarodową kampanię na rzecz uratowania świątyń nubijskich w Abu Simbel, którym groziło zalanie po wybudowaniu Wysokiej Tamy w Asuanie^[3]. Przyspieszono prace archeologiczne na terenach zagrożonych zalaniem, a świątynie Abu Simbel przeniesiono w bezpieczną lokalizację^[3].

Uzyskanie marki światowego dziedzictwa może zwiększyć zainteresowanie obiektem, co może przełożyć się na większą liczbę zwiedzających i wyższe wpływy z turystyki^[36]. Wpływy z turystyki będą jednak w dużej mierze zależeć od lokalizacji obiektu, jego promocji oraz jakości bazy turystycznej^[36].

Zobacz też |

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Lista światowego dziedzictwa UNESCO

• Liga Polskich Miast i Miejsc UNESCO


• Arcydzieła Ustnego i Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości


• Pamięć Świata


• Lista reprezentatywna niematerialnego dziedzictwa kulturowego


• Narodowy Instytut Dziedzictwa: Światowe dziedzictwo UNESCO w Polsce

Uwagi |

Przypisy |

Linki zewnętrzne |

• Polski Komitet ds. UNESCO: Lista światowego dziedzictwa UNESCO (uaktualniania z opóźnieniem w stosunku do listy publikowanej na stronach UNESCO) (pol.). [dostęp 2016-08-31].


• Narodowy Instytut Dziedzictwa: Światowe dziedzictwo UNESCO w Polsce https://swiatowedziedzictwo.nid.pl/
  


• UNESCO: List of World Heritage (aktualna lista na stronach UNESCO z interaktywną mapą obiektów w języku angielskim) (ang.). [dostęp 2016-08-29].


• SWR: „Schätze der Welt – Erbe der Menschheit” (seria filmów dokumentalnych o obiektach na liście światowego dziedzictwa UNESCO (niem.). [dostęp 2016-08-31].