Traktat ryski (1921)
| |||
 ostatnia strona traktatu z pieczęciami i podpisami stron | |||
| Data | 18 marca 1921 | ||
| Miejsce | Ryga | ||
| Wynik | zakończenie wojny polsko-bolszewickiej i wytyczenie granicy polsko-sowieckiej | ||
| Strony traktatu | |||
| |||
Delegacja polska na rokowania o zawieszeniu broni i zawarciu pokoju z Rosją Sowiecką 1920. Od lewej siedzą: Władysław Kiernik, gen.Mieczysław Kuliński, Jan Dąbski, Stanisław Grabski, Leon Wasilewski. Stoją: Michał Wichliński, Witold Kamieniecki, Norbert Barlicki, Adam Mieczkowski, Ludwik Waszkiewicz.
Delegacja Wojska Polskiego na rokowania ryskie. W środku gen. Mieczysław Kuliński
Podpisanie traktatu. Z lewej Leonid Obolenski i Adolf Joffe, z prawej Jan Dąbski
Traktat ryski (lub inaczej pokój ryski), Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą, podpisany w Rydze dnia 18 marca 1921 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 300)[1] – traktat pokojowy zawarty przez Polskę i RFSRR oraz USRR, ratyfikowany[2] przez Naczelnika Państwa 16 kwietnia 1921; obowiązywał od 30 kwietnia 1921, tj. wymiany dokumentów ratyfikacyjnych przez strony, co nastąpiło w Moskwie[3].
Podpisanie traktatu miało miejsce 18 marca 1921 o godz. 20:30 w pałacu Czarnogłowców w Rydze[4]. Traktat składał się z 26 artykułów. Obydwie strony zobowiązały się w nim do nieingerowania w sprawy wewnętrzne drugiego państwa.
Traktat kończył wojnę polsko-bolszewicką z lat 1919-1920, ustalał przebieg granic między tymi państwami oraz regulował inne sporne dotąd kwestie. Poprzedzony był Umową o preliminaryjnym pokoju i rozejmie między Rzecząpospolitą Polską a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Rad i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Rad, podpisaną w Rydze 12 października 1920[5]. Ustawowa ratyfikacja preliminariów pokojowych i rozejmu przez Sejm RP nastąpiła 22 października 1920[6], samo zawieszenie broni weszło w życie już 18 października 1920 o 24:00.
Spis treści
1 Okoliczności rozpoczęcia rokowań
2 Postawa polskiej delegacji
3 Granica
4 Inne postanowienia
5 Epilog
6 Aparat wykonawczy
7 Zobacz też
8 Przypisy
9 Bibliografia
10 Linki zewnętrzne
Okoliczności rozpoczęcia rokowań |
Porównanie terytoriów Korony i Litwy w 1771 i 1922 (mapa nie jest poprawna, gdyż błędnie pokazuje, iż część Śląska należała w 1771 do Korony. Pokazuje także granice wsch. Estonii i Łotwy w obecnym kształcie, a nie sprzed 1940 r. Oprócz tego pokazuje Okręg Kłajpedy w granicach niemieckich, a nie litewskich)
Rokowania polsko-sowieckie rozpoczęły się w sierpniu 1920 w Mińsku, w sytuacji zagrożenia przez wojska sowieckie niepodległości Polski. Delegacji polskiej przewodniczył wiceminister spraw zagranicznych, Jan Dąbski, a delegacji sowieckiej Karl Daniszewski[7]. 21 września 1920 negocjacje zostały przeniesione na grunt neutralny do Rygi (Łotwa), a Daniszewskiego zastąpił Adolf Joffe. Po zwycięstwie w Bitwie Warszawskiej i kampanii niemeńskiej polska delegacja miała znacznie korzystniejsze karty w swych rękach. Jako przedstawicieli RP do Rygi wysłano Jana Dąbskiego, Henryka Strasburgera i Leona Wasilewskiego.
Większość składu grupy (poza Wasilewskim i Strasburgerem) należała do stronnictw prawicy, przeciwnej budowie federacji polsko-białorusko-litewskiej i niepodległości Ukrainy. Już na początku właściwych rozmów polska delegacja uznała USRR jako stronę rokowań (sowieckie państwo ukraińskie), wycofując jednocześnie w konsekwencji uznanie dla URL, z którą wiązała Polskę umowa sojusznicza z wiosny 1920. Wyczerpana wojną Polska nie mogła prowadzić dalszych walk o niepodległość Ukrainy, tym bardziej, że sami Ukraińcy nie poparli Petlury w 1920, a państwa zachodnie były niepodległości Ukrainy przeciwne. O sposobie reprezentacji Ukrainy przez delegację sowiecką świadczy najlepiej fakt, że treść traktatu w języku ukraińskim sporządzić musiał Leon Wasilewski.
W czasie prowadzenia polsko-sowieckich rokowań o zawieszenie broni i traktat pokojowy Rosję sowiecką uznawały de iure wyłącznie: Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Gruzja i Turcja.
Postawa polskiej delegacji |
Tzw. linia Dmowskiego, granice Rzeczypospolitej postulowane przez Romana Dmowskiego na konferencji pokojowej w Paryżu (1919)
Porównanie
granicy polsko-sowieckiej z traktatu ryskiego
zgranicą polsko-rosyjską po II rozbiorze
Endecja, która zdominowała skład delegacji, była przeciwna koncepcji federacyjnej Józefa Piłsudskiego, preferując bezpośrednie wcielenie (inkorporację) terenów etnicznie mieszanych dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów w skład odrodzonego państwa polskiego, zgodnie z zasadami sformułowanymi przez Romana Dmowskiego na paryskiej konferencji pokojowej (→ linia Dmowskiego). Politycy Narodowej Demokracji byli przekonani o tymczasowości rządów bolszewików w Rosji i możliwości dwustronnej, skierowanej przeciwko Niemcom, współpracy z wkrótce przywróconym rządem postkomunistycznej Rosji, w oparciu o podział ziem Białorusi i Ukrainy pomiędzy Polskę a niekomunistyczną Rosję. Było to połączone z przekonaniem o możliwości asymilacji narodowej (polonizacji i rusyfikacji) przez Polskę i Rosję Białorusinów i Ukraińców (traktowanych przez Narodową Demokrację jako „narody niehistoryczne”) w obrębie tak wytyczonej granicy państwowej. Konsekwencją była np. jednostronna rezygnacja delegacji polskiej z włączenia w granice RP Mińska[8], przeforsowana przez Stanisława Grabskiego – dla uniemożliwienia stworzenia białoruskiego kantonu sfederowanego z Polską. Granicę wytyczono w odległości ok. 30 km na zachód i północny zachód od miasta, pozostawiając je bolszewikom. Ostatnią próbą realizacji przez Piłsudskiego programu federacyjnego drogą faktów dokonanych był przeprowadzony 8 października 1920 tzw. bunt Żeligowskiego i utworzenie Litwy Środkowej.
Endecja twierdziła, że powstanie niepodległej Ukrainy doprowadzi wcześniej czy później do jej sojuszu z Niemcami i, przy dążeniach rewizjonistycznych niepodległej Ukrainy do terenów Galicji Wschodniej ze Lwowem i zachodniego Wołynia, rewizji granic z Polską. Zwolennicy koncepcji inkorporacji uważali również, że włączenie całej, prawosławnej na wschodzie Białorusi zniweczy (uważane przez nich za realne) plany polonizacyjne ziem zachodniej Białorusi. Na budowę federacji z Litwą i Białorusią nie chcieli się z kolei godzić, bojąc się „odstąpienia” państwom – członkom federacji Wilna i Grodna. Delegaci Naczelnika Państwa byli przegłosowywani przez większość delegacji wyznaczonej w przeważającej części przez Sejm. Najważniejsze decyzje podjął w październiku 1920, przekraczając mandat negocjacyjny Ministerstwa Spraw Zagranicznych, przewodniczący delegacji Jan Dąbski w osobistej rozmowie z przewodniczącym delegacji sowieckiej Adolfem Joffe w kwestii uznania USRR za stronę rokowań, bez zapewnienia równoległego miejsca w rokowaniach dla URL, a także terminu i linii zawieszenia broni[9] (linię tę Joffe zaaprobował 4 października, a komunikat w tej sprawie wydano dzień później; wzbudził on sensację na arenie międzynarodowej)[10]. Ustalenia rozmowy Dąbski-Joffe faktycznie rozstrzygnęły o przebiegu polsko-sowieckiej linii granicznej i sposobie organizacji politycznej terenów Międzymorza Bałtycko-Czarnomorskiego (Białorusi i Ukrainy).
Granica |
Białoruska karykatura pokoju ryskiego: „Precz z haniebnym rozbiorem ryskim! Niech żyje wolna, niepodzielna, włościańska Białoruś!”
Polska uzyskała ziemie należące przed trzecim i częściowo II rozbiorem do Rzeczypospolitej, a w latach 1795–1916 stanowiące część zaboru rosyjskiego, zaś od wiosny 1919 zajmowane przez Wojsko Polskie: gubernie grodzieńską i wileńską oraz zachodnie części guberni wołyńskiej z Łuckiem, Równem i Krzemieńcem i mińskiej z Nieświeżem, Dokszycami i Stołpcami. Rosja i Ukraina zrzekły się roszczeń do Galicji Wschodniej, przed 1914 wchodzącej w skład monarchii habsburskiej. Granica polsko-sowiecka przebiegała w zasadzie wzdłuż linii II rozbioru z 1793 (z korekturą na rzecz Polski w postaci części Wołynia i Polesia, z miastem Pińskiem).
Generalnie w kwestii rozstrzygnięć terytorialnych Polska rezygnowała z ziem dawnej Rzeczypospolitej położonych na wschód od granicy ustalonej w Rydze, a Rosja i Ukraina z roszczeń do ziem na zachód od wytyczonej linii granicznej. Polska, poprzez uznanie marionetkowej USRR i równoległe wycofanie uznania dla URL (swego jedynego sojusznika w wojnie polsko-bolszewickiej), rezygnowała faktycznie z realizacji programu federacyjnego, natomiast Rosja aprobowała fakt znalezienia się w granicach Polski całej Galicji, jak też terytoriów dawnego Cesarstwa Rosyjskiego, zamieszkałych w dużej mierze przez ludność niepolską.
Między podpisaniem rozejmu i traktatu pokojowego Polska zgłaszała roszczenia do 12 tys. km kwadratowych terytoriów znajdujących się na wschód od linii rozejmowej. Ostatecznie obydwie strony zgodziły się na poprawki graniczne, obejmujące 3 tys. km kw. na korzyść Polski[11].
Mocarstwa zachodnie nieprzychylnie odniosły się do wynegocjowanej linii granicznej, co budziło znaczne niezadowolenie polskiego społeczeństwa. Po objęciu rządów we Włoszech przez Mussoliniego, 30 stycznia 1923 rząd włoski wystąpił z wnioskiem o definitywne uznanie polskiej granicy wschodniej. 21 lutego z analogicznym wnioskiem wystąpił na forum Rady Ambasadorów delegat francuski. 14 marca 1923 Rada Ambasadorów podjęła decyzję w tej sprawie[12].
15 marca 1923 decyzję tę usankcjonował protokół dodatkowy, stanowiący wykonanie artykułu 87 Traktatu Wersalskiego[13]. Rząd Rosji Sowieckiej nie uznał decyzji Rady Ambasadorów ani też protokołu dodatkowego, odmawiając mocarstwom zachodnim jakichkolwiek praw do rozstrzygania tej kwestii i uważając za jedynie miarodajny traktat ryski, o czym powiadomiono rząd polski[14].
Inne postanowienia |
Traktat przewidywał także wypłatę Polsce tytułem rekompensaty za wkład ziem polskich w budowanie gospodarki rosyjskiej w okresie rozbiorów kwoty 30 mln rubli w złocie według cen z roku 1913 (ustalenia te nie zostały jednak nigdy wykonane pod różnymi pretekstami przez stronę sowiecką). Zobowiązywał też stronę radziecką do zwrotu zagrabionych w czasie zaborów dzieł sztuki i zabytków (zwrócono jednak niewiele – na zasadzie wzajemności)[15], m.in. arrasy wawelskie, jedyne zachowane polskie insygnium koronacyjne (Szczerbiec) i pomnik księcia Józefa Poniatowskiego (dłuta Thorvaldsena), do 1924 ozdobę rezydencji Iwana Paskiewicza[16] w Homlu[17].
Traktat określił również losy ludności polskiej znajdującej się na terytorium kontrolowanym przez bolszewików. O obywatelstwo polskie mogły się starać osoby, które ukończyły 18 rok życia i 1 sierpnia 1919 były zameldowane na terenie dawnego Królestwa Polskiego. Do Polski mogli wyjechać również potomkowie powstańców zesłanych w latach 1830-1865 oraz wszyscy, którzy mogli udowodnić, że są nie dalej niż w trzecim pokoleniu potomkami osób, które stale zamieszkiwały na terytorium dawnej Rzeczypospolitej. Zainteresowani mieli jeden rok na złożenie oświadczenia o wyborze obywatelstwa.
W miarę sprawnie przeprowadzono akcję wymiany jeńców; do maja 1921 wysłano ich z Polski ponad 24 tys., jednak sabotująca postanowienia traktatu strona rosyjska wydała jedynie 12,5 tys. osób. Dopiero zawieszenie przez Polskę zwalniania rosyjskich jeńców spowodowało, że Rosja przestała utrudniać ewakuację polskich żołnierzy[18].
Artykuł VI traktatu faktycznie ograniczał możliwości wyboru opcji obywatelstwa polskiego (np. w głębi Rosji) i umożliwił władzom sowieckim blokowanie wyjazdów do Polski. Nawet potomkowie uczestników walk o niepodległość w latach 1830-1865 musieli udowadniać urzędnikom sowieckim m.in. działalność, używanie języka polskiego jako mowy potocznej, wskazujące na przywiązanie do polskości. Nie przewidziano żadnej procedury odwoławczej. Większość z nich poniosła tragiczne konsekwencje zapisów traktatowych. Rosjanie utrudniali wyjazdy do Polski osób cywilnych i pod pretekstem braku zgłoszeń ogłosili w styczniu 1923 zakończenie akcji repatriacyjnej. Po kilku miesiącach negocjacji wznowiono akcję, kończąc ją ostatecznie w czerwcu 1924. Łącznie na terenie rosyjskim skorzystało z możliwości przesiedlenia ok. 1,1 mln osób, spośród których 65% stanowili Ukraińcy i Białorusini, a jedynie 20% Polacy[18].
W rezultacie na terenach na wschód od granicy określonej w traktacie ryskim, mimo prób pomocy w umożliwieniu repatriacji, np. przez Cinę Orlikowską w Kijowie, pozostało według różnych szacunków od 1,2[19] do 2 mln[20] Polaków; same władze polskie szacowały liczbę pozostałych Polaków na 1,5 mln[18]. Natomiast zaniżony oficjalny radziecki spis ludności z 1926 wykazywał 771 760 Polaków, z tego tylko w Ukraińskiej SRR blisko 0,5 mln Polaków skupionych w większości na Żytomierszczyźnie. W 1930 granicę przekraczało ponad 10 uchodźców dziennie[21].
Polskie roszczenia finansowe obejmowały pierwotnie kwotę 85 mln rubli w złocie, podczas gdy Rosjanie byli skłonni oddać 30 mln rubli. Rosja miała przeprowadzić reewakuację do Polski państwowego majątku kolejowego, rzecznego i drogowego o wartości 29 mln rubli w złocie. Traktat nie przewidywał żadnych sankcji na wypadek niewykonania postanowień, ostatecznie Sowieci nie wywiązali się z kwestii finansowych.
Traktat uregulował ważną z punktu widzenia stosunków cywilnych kwestię mienia należącego wcześniej do Cesarstwa Rosyjskiego, które pozostało na terenie Polski. Zgodnie z art. XII traktatu "mienie państwowe wszelkiego rodzaju, znajdujące się na terytorium jednego z układających się państw, albo podlegające reewakuacji do tego państwa na podstawie niniejszego traktatu stanowi jego niesporną własność. Za mienie państwowe uważa się wszelkiego rodzaju mienie oraz prawa majątkowe samego państwa, jakoteż wszelkich instytucji państwowych, mienie i prawa majątkowe, apanażowe, gabinetowe, pałacowe, wszelkiego rodzaju mienie i prawa majątkowe byłego cara rosyjskiego i członków byłego domu carskiego, wreszcie wszelkiego rodzaju mienie i prawa majątkowe nadane przez byłych carów rosyjskich." Traktat stanowił w tym zakresie samoistną podstawę do dokonywania zmian wpisów w księgach wieczystych. Gwoli przykładu można wskazać, iż na tej właśnie podstawie własnością polskiego państwa stała się Katedra polowa Wojska Polskiego, która wykorzystywana była wcześniej jako prawosławna katedra eparchii warszawskiej i nowogieorgijewskiej.
Ostateczny tekst traktatu podpisali w Rydze 18 marca 1921:
- ze strony Rzeczypospolitej Polskiej: Jan Dąbski, Stanisław Kauzik, Edward Lechowicz, Henryk Strasburger i Leon Wasilewski,
- ze strony Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad (z upoważnieniem rządów Białoruskiej SRR i Ukraińskiej SRR): Adolf Joffe, Jakub Hanecki, Emanuel Kwiring, Jur Kociubiński i Leonid Oboleński.
Traktat zgodnie z wymogami ustanowionymi przez Traktat wersalski w art. 18 został zarejestrowany w Sekretariacie Ligi Narodów 12 sierpnia 1921 r. pod nr. 149[22].
Epilog |
Ze strony sowieckiej traktat ryski był traktowany od początku (podobnie jak traktat brzeski) jako wymuszone sytuacją militarną i polityczną efemeryczne zawieszenie broni w zagranicznej ekspansji państwa sowieckiego na Zachód. Prognozy Narodowej Demokracji co do przejściowego charakteru reżimu komunistycznego w Rosji okazały się iluzoryczne. ZSRR po podpisaniu w 1922 układu w Rapallo poprzez porozumienie polityczne z Niemcami (Republiką Weimarską) uchylił się od spłaty międzynarodowych zobowiązań Imperium Rosyjskiego[23] i przełamał izolację dyplomatyczną. Konsekwencją było oficjalne uznanie państwa sowieckiego kolejno poprzez Wielką Brytanię (1922), Francję (1923) i wreszcie Stany Zjednoczone (1934).
Z postanowień traktatu ryskiego wykonane zostały regulacje dotyczące wytyczenia granicy i (w ograniczonym przez stronę sowiecką zakresie) repatriacji. Zobowiązania majątkowe strony sowieckiej nie zostały wykonane. Zobowiązania do zwrotu archiwów i zagrabionych dóbr kultury zostały wykonane w ograniczonym do minimum zakresie. ZSRR świadomie prowadził politykę sabotowania swych zobowiązań w tym zakresie[24]. Do agresji ZSRR na Polskę 17.09.1939 traktat regulował stosunki pomiędzy II Rzecząpospolitą a RFSRR, a później ZSRR.
Z podpisania traktatu niezadowoleni byli zarówno Piłsudski (dla którego oznaczało to kres koncepcji federacyjnej), jak i Narodowa Demokracja, obawiająca się krytyki mocarstw zachodnich w związku z samodzielną decyzją Polski. Do grona niezadowolonych zaliczyć trzeba także część kręgów rządzących w Rosji (Lew Trocki, Karol Radek), dla których oznaczało to zatrzymanie światowej rewolucji; jak też delegację Ukraińskiej Republiki Ludowej na obrady w Rydze, która uznała preliminaria z 12.10.1920 za złamanie sojuszu. Podpisanie pokoju z zadowoleniem przyjęło natomiast społeczeństwo polskie, wyczerpane kosztami wojny i towarzyszącego jej kryzysu ekonomicznego[25].
17 września 1939 o godz. 3:00 w nocy (w chwili rozpoczęcia agresji sowieckiej na Polskę) zastępca Ludowego Komisarza (ministra) Spraw Zagranicznych Władimir Potiomkin przekazał ambasadorowi RP Wacławowi Grzybowskiemu notę dyplomatyczną zawierającą niezgodne ze stanem faktycznym i prawem międzynarodowym oświadczenie rządu ZSRR o „rozpadzie” państwa polskiego, „ucieczce” rządu polskiego, konieczności „ochrony mienia i życia” zamieszkujących „Zachodnią Białoruś” i „Zachodnią Ukrainę” Ukraińców i Białorusinów oraz „uwalnianiu” ludu polskiego od wojny. W konsekwencji ZSRR uznał wszystkie układy zawarte uprzednio z Polską (w tym traktat ryski, pakt o nieagresji Polska-ZSRR z 1932, przedłużony w 1934 do 1945, konwencję koncyliacyjną z 23 listopada 1932, tzw. Protokół Litwinowa z 9 lutego 1929, rozciągający na stosunki między tymi państwami postanowienia paktu Brianda-Kellogga z 27 sierpnia 1928 jeszcze przed jego formalną ratyfikacją oraz Konwencję o określeniu napaści podpisaną w Londynie 3 lipca 1933) za „nieobowiązujące” – zawarte z „nieistniejącym państwem”.
Aparat wykonawczy |
Celem realizacji zapisów Traktatu powołano 5 komisji:
- Mieszana Komisja Graniczna
- Specjalna Komisja Mieszana
- Mieszana Komisja Reewakuacyjna
- Mieszana Komisja Repatriacyjna
- Mieszana Komisja Rozrachunkowa
przy których funkcjonowały też Delegacje państw - stron traktatu i ich ekspozytury.
Zobacz też |
- Roman Knoll
Przypisy |
↑ Dz.U. z 1921 r. nr 49, poz. 300.
↑ Na podstawie Ustawy z dnia 15 kwietnia 1921 r. o ratyfikacji Traktatu pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą, podpisanego w Rydze dnia 18 marca 1921 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 299).
↑ Protokół wymiany dokumentów ratyfikacyjnych Traktatu pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą, podpisanego w Rydze 18 marca 1921, sporządzony w Mińsku 30 kwietnia 1921 (Dz.U. z 1921 r. nr 49, poz. 301).
↑ Lech Wyszczelski: Wojna o Kresy Wschodnie 1918-1921 Bellona, Warszawa 2011.
↑ Umowa o preliminaryjnym pokoju i rozejmie między Rzecząpospolitą Polską z jednej a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Rad i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Rad z drugiej strony, podpisaną w Rydze dnia 12 października 1920 roku. (Dz.U. 1921 nr 28, poz. 161). Umowę ratyfikacyjną polski Sejm zaaprobował jednogłośnie 22 października, a dwa dni później to samo uczyniła Rosja radziecka. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiła w Lipawie 2 listopada. Tamże, poz. 162.
↑ Dz.U. z 1920 r. nr 101, poz. 667.
↑ pomocnik komisarza wojennego sztabu polowego Armii Sowieckiej Łotwy. Już ten sam fakt – zważywszy, iż jego odpowiednikiem w delegacji polskiej był wiceminister Dąbski był obraźliwą demonstracją wobec Polaków. Wojciech Materski: „Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943.” Warszawa 2005 Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN i Wyd. „Rytm”, s. 89, ISBN 83-88490-84-2, ISBN 83-7399-125-5.
↑ Z ludnością w większości polską i żydowską (stanowiącego jednocześnie najważniejszy ośrodek administracyjny Białorusi i centrum tworzącej się inteligencji białoruskiej), zajętego ponownie przez Wojsko Polskie - mimo kategorycznego zakazu wydanego 13 X 1920 przez Józefa Piłsudskiego - 15 października 1920.
↑ Zmuszającej Wojsko Polskie do opuszczenia już zajętych terytoriów – Mińsk, Szepetówka, Płoskirów, Kamieniec Podolski.
↑ LechL. Wyszczelski LechL., Wojna o polskie Kresy 1918-1921, Warszawa: Bellona, 2013, s. 449-450, ISBN 978-83-11-12866-8, OCLC 891238898 .
↑ LechL. Wyszczelski LechL., Wojna o polskie Kresy 1918-1921, Warszawa: Bellona, 2013, s. 451, 453, ISBN 978-83-11-12866-8, OCLC 891238898 .
↑ LechL. Wyszczelski LechL., Wojna o polskie Kresy 1918-1921, Warszawa: Bellona, 2013, s. 461-462, ISBN 978-83-11-12866-8, OCLC 891238898 .
↑ Oświadczenie Rządowe z 20 kwietnia 1923 r. w przedmiocie uznania granic wschodnich Rzeczypospolitej (Dz.U. 1923 nr 49, poz. 333). Patrz też Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Rad o stosunkach prawnych na granicy państwowej, podpisana w Moskwie dnia 10 kwietnia 1932 r. i Konwencja między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Rad o spławie materjałów drzewnych na rzekach granicznych, wraz z protokółem końcowym, podpisana w Warszawie, dnia 19 czerwca 1933 r.
↑ LechL. Wyszczelski LechL., Wojna o polskie Kresy 1918-1921, Warszawa: Bellona, 2013, s. 462, ISBN 978-83-11-12866-8, OCLC 891238898 .
↑ Polska przekazała m.in. archiwalia dot. Lenina.
↑ Feldmarszałek rosyjski, zwycięzca powstania listopadowego, w latach 1832-1856 namiestnik Królestwa Polskiego).
↑ W 1929 r. w Kamienicy Baryczków w Warszawie otwarto wystawę odzyskanych na mocy traktatu dzieł. W jej katalogu opisano m.in. grabieże rosyjskie w czasie zaborów.
↑ abc Traktat ryski – sukces czy porażka? (2).
↑ M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921-1939, Warszawa-Wrocław 1991 s. 74-75.
↑ Dane według dr. hab. Janusza Kurtyki Biuletyn IPN, nr. 1-2 (96-97) 2009.
↑ Obywatelski Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „Powrót do Ojczyzny”.
↑ League of Nations, Treaty Series, Vol. VI, 1921, pp. 123 - 169
↑ Doprowadzając do fiaska konferencji genueńskiej w sprawie długów międzynarodowych.
↑ Szczegóły taktyki sowieckiej w zakresie obstrukcji postanowień traktatu ryskiego zawiera tajny raport posła ZSRR w Warszawie Piotra Wojkowa. Por. Jerzy Kumaniecki, Tajny Raport Wojkowa, czyli radziecka taktyka zwrotu polskiego mienia gospodarczego i kulturalnego po pokoju ryskim, Warszawa 1991, wyd. Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza GRYF, ISBN 83-85209-02-6. Tam pełen tekst raportu.
↑ LechL. Wyszczelski LechL., Wojna o polskie Kresy 1918-1921, Warszawa: Bellona, 2013, s. 450-454, ISBN 978-83-11-12866-8, OCLC 891238898 .
Bibliografia |
- Jerzy Kumaniecki: Pokój polsko-radziecki 1921. Geneza – rokowania – traktat – komisje mieszane, Warszawa 1985
- Jerzy Kumaniecki: Tajny Raport Wojkowa, czyli radziecka taktyka zwrotu polskiego mienia gospodarczego i kulturalnego po pokoju ryskim, Warszawa 1991, wyd. Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza GRYF, ISBN 83-85209-02-6
Wojciech Materski: Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943. Warszawa 2005 Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN i Wyd. „Rytm”, ISBN 83-88490-84-2, ISBN 83-7399-125-5
Karol Poznański: Ryga 1920-1921, „Wiadomości”, Londyn (14.04.1957), Nr 576 wersja elektroniczna.- Karol Poznański, Jak naprawdę było w Rydze z Mińskiem, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, Londyn (28.11.1964)
- Karol Poznański: Jeszcze o konferencji pokojowej w Rydze, tamże (30.01.1965)
- Adam Sudoł: Karol Poznański – Ostatni konsul generalny II Rzeczypospolitej, Bydgoszcz – Toruń, 1998
Henri Musielak: Karol Poznański a Traktat w Rydze, „Tydzień Polski”, Londyn (31.03.2001)- Traktat ryski 1921 roku po 75 latach, MieczysławM. Wojciechowski (red.), Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1998, ISBN 83-231-0974-5, OCLC 69463110 .
Linki zewnętrzne |
- Treść traktatu
- Czym był Traktat Ryski? Analiza na portalu Kresy24.pl
- Traktat ryski – sukces czy porażka?
| ||||||||||||
