Egftnjytyk

Rotmistrz chorągwi pancernej. Obraz J. Kossaka, 1886

Rotmistrz jazdy tatarskiej

Rotmistrz – polski stopień wojskowy w kawalerii odpowiadający kapitanowi oraz nazwa dowódcy szwadronu. W dawnym wojsku dowódca roty albo chorągwi.

Pochodzenie |

Nazwa to połączenie dwóch słów: „mistrz" (tu w znaczeniu zwierzchnik, dowódca) oraz „rota”, i oznacza dosłownie „zwierzchnika roty”.

Historia |

W Polsce funkcja rotmistrza pojawiła się w XV wieku, gdy po raz pierwszy w polskich dziejach użyte zostało wojsko zaciężne. Kandydatów na rotmistrzów przedstawiał królowi hetman wielki. Król zatwierdzał nominacje i wystawiał list przypowiedni, a na jego podstawie rotmistrz formował rotę konną lub pieszą, nad którą obejmował dowództwo. W systemie tym rotmistrz osobiście zaciągał towarzyszy, a ci kompletowali pocztowych. W XVI wieku nazwę rotmistrza piechoty zaczęła wypierać nazwa kapitan. Mimo że rotmistrzami nadal nazywano dowódców rot w piechocie węgierskiej i wybranieckiej, zaczęli oni być kojarzeni tylko z jazdą.

Rotmistrz odpowiadał za dyscyplinę towarzyszy i pocztowych z jego chorągwi – sprawy te porządkowały artykuły wojskowe, które zawsze odczytywano w obecności dowódcy wobec całego składu roty. Do jego obowiązków należało wyszkolenie bojowe podległych mu żołnierzy; ćwiczenia i popisy chorągwi zawsze przeprowadzał osobiście rotmistrz na podstawie artykułów wojskowych i instrukcji królewskich. W ramach obowiązków administracyjno-skarbowych odbierał od pisarza polnego żołd i wypłacał go podległym mu towarzyszom. Organizował i rozdzielał kwatery w tzw. zimowych leżach oraz kontrolował zaopatrzenie chorągwi w żywność. Rotmistrz miał również prawo usuwać towarzyszy z chorągwi.

Ponadto mógł wypowiedzieć służbę królowi, ale nigdy w czasie najazdu nieprzyjacielskiego czy oblężenia ani też przed upływem umówionego kwartału. Król był zobowiązany do wykupu rotmistrza z niewoli, gdyby się w niej znalazł.

W I połowie XVI wieku pojawili się rotmistrzowie tytularni, gdy faktyczną władzę w chorągwiach sprawowali w ich imieniu porucznicy vel podstawkowie (viceprefectus, viceregens), których nazwy pochodzą od określeń „poruczyć” lub „podstawić”. Z początku nie było to częstym zjawiskiem: w 1531 armii koronnej podczas bitwy pod Obertynem była jedna taka chorągiew – rota hetmana Jana Tarnowskiego (284 konie), pod dowództwem porucznika Marcina Trzebieńskiego^[1]. Zjawisko to stało się częste w XVII wieku, a w pierwszej połowie XVIII wieku stało się to regułą, toteż w imieniu tytularnego rotmistrza chorągwią bezpośrednio dowodzili nie tylko porucznicy, ale i namiestnicy wyznaczani przez poruczników.

W końcu XVIII wieku rotmistrze stali się dowódcami szwadronów. Istniał przy tym podział na rotmistrzów ze szwadronem (utrzymujących się dzięki prowadzeniu spraw gospodarczych oddziału) oraz na sztabsrotmistrzów (pozbawionych takiego dochodu). W XIX wieku rotmistrz był stopniem oficerskim w kawalerii i żandarmerii, odpowiadającym kapitanowi w innych rodzajach wojsk.

W okresie międzywojennym oraz w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie stopień rotmistrza istniał w kawalerii oraz w oddziałach pancernych o kawaleryjskim rodowodzie.

W WP stopień rotmistrza używany był do 1947 r. Obecnie używany jest nieformalnie w reprezentacyjnym Szwadronie Kawalerii Wojska Polskiego.

Sławni rotmistrzowie |

W dziejach wojska polskiego sławę zyskało wielu rotmistrzów:

Naramiennik rotmistrza (1939)

• 
  Jakub Secygniowski (zm. 1530) – hetman wojsk zaciężnych od 1521, rotmistrz koronny, dworzanin królewski, starosta buski, przedstawiciel dyplomatyczny Rzeczypospolitej w Imperium Osmańskim w 1517 roku.


• 
  Zbigniew Słupecki (zm.ok.1537) – senator, kasztelan zawichowski i połaniecki, pisarz polny koronny, rotmistrz jazdy obrony potocznej, dworzanin królewski.


• 
  Wawrzyniec Ciołek (zm.ok.1539) – dworzanin królewski, rotmistrz jazdy obrony potocznej.


• 
  Jan Boratyński (zm. 1546) – rotmistrz i dworzanin Zygmunta Starego, żołnierz i poseł na sejm.


• 
  Bernard Pretwicz (ur. ok. 1500 – zm. 1563 w Trembowli) – śląski szlachcic w służbie króla Polski, rotmistrz wojsk obrony potocznej, starosta ulanowski, barski (1540–1552) i trembowelski (1552–1561).


• 
  Marcin Kazanowski (1523–1587) - herbu Grzymała, rotmistrz królewski, poseł na sejm, sygnatariusz Unii lubelskiej.


• 
  Stanisław Diabeł Stadnicki – brał udział w wojnie przeciwko Moskwie oraz Turkom.


• 
  Teodor Lacki (zm. 1616) – rotmistrz husarski, pisarz polny litewski, alchemik.


• 
  Tomasz Dąbrowa (zm.ok.1620) – rotmistrz husarski, starosta lucyński, bohater wojen o Inflanty


• 
  Stefan Koniecpolski (zm. 1629) – rotmistrz husarii, pułkownik wojsk koronnych


• 
  Jan Rudomina-Dusiacki (ur. 1581, zm. 9 lutego 1646) – rotmistrz husarski, poseł na sejmy, chorąży i kasztelan nowogródzki.


• 
  Samuel Karol Korecki (ur. ok. 1621 - zm. 1651) – książę, starosta ropczycki, żołnierz, rotmistrz chorągwi husarskiej


• 
  Samuel Łaszcz (ur. 1588 - zm. 15 lutego 1649) – strażnik koronny, głośny awanturnik i zagończyk.


• 
  Aleksander Ogiński (ur. ok. 1585 – zm. 1667) – chorąży nadworny litewski (1633), kasztelan trocki (od 1649), wojewoda miński od (1645), chorąży trocki (1626), pułkownik i rotmistrz królewski,


• 
  Jan III Sobieski – hetman, a później król Polski


• 
  Atanazy Miączyński (1639-1723) – wojewoda wołyński, rotmistrz królewski, pułkownik, uczestnik bitew pod Chocimiem, pod Wiedniem i Parkanami.


• 
  Marcin Cieński (ur. 1640 - zm. 1719) – żołnierz, towarzysz pancerny, rotmistrz chorągwi husarskiej, chorąży województwa sieradzkiego 1683-1693, podkomorzy województwa sieradzkiego 1703-1713.


• 
  Witold Pilecki – organizator ruchu oporu w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu
  


• 
  Jerzy Sosnowski – kawalerzysta, lotnik, organizator siatki polskiego wywiadu w Berlinie.


• 
  Władysław Dunin-Borkowski (ur.1884 - zm.1922) – polski malarz, rotmistrz Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej, kawaler Orderu Virtuti Militari.

Przypisy |

Bibliografia |

• Marek Plewczyński: Wojny i wojskowość polska w XVI wieku. Tom I: Lata 1500-1548. Oświęcim 2017

Zobacz w Wikiźródłach hasło Rotmistrz w Encyklopedii staropolskiej

• 
  Mała encyklopedia wojskowa. Tom 3. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1967


• Marian Laprus (red.): Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1979, s. 370. ISBN 83-11-06229-3.