Egftnjytyk

Lilia złotogłów
Systematyka[1]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Klad	rośliny naczyniowe
Klad	rośliny nasienne
Klasa	okrytonasienne
Klad	jednoliścienne
Rząd	liliowce
Rodzina	liliowate
Rodzaj	lilia
Gatunek	lilia złotogłów
Nazwa systematyczna
Lilium martagon L. Sp. Pl. 1753[2]
Synonimy
Lilium catanii Baker Lilium glabrum Spreng. Lilium hirsutum Mill. Lilium martagonum St.-Lag. Lilium milleri Schult. Lilium versicolor Salisb. Lilium verticillatum Gilib. Martagon sylvaticum Opiz Martagon montanum Fourr.[3][4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Kwiatostan

Lilia złotogłów (Lilium martagon L.) – gatunek byliny z rodziny liliowatych (Liliaceae). Występuje w Europie i Azji^[2]. W Polsce jest rośliną dość rzadką i objęta jest ochroną prawną. Uznawana jest za „jedną z najpiękniejszych roślin” we florze polskiej^[5]. Uprawiana jest też jako ozdobna, poza tym wykorzystywana jest jako roślina lecznicza.

Rozmieszczenie geograficzne |

Gatunek występujący na przeważającej części Europy z wyjątkiem Półwyspu Skandynawskiego i Wysp Brytyjskich – od południowej Hiszpanii po Kaukaz i Ural. Północna granica zasięgu przechodzi przez Polskę. Granica południowa biegnie przez Korsykę, Apeniny i góry Półwyspu Bałkańskiego^[6]. W Azji zasięg występowania ciągnie się przez centralną część kontynentu przez wschodnią i zachodnią Syberię aż po północną Mongolię i prowincję Sinciang w Chinach^[2] oraz okolice jeziora Bajkał i Jakucka na Syberii^[6].

W Polsce spotykana często w Sudetach i Karpatach^[7][5], na niżu bardzo rzadka^[8], zwłaszcza w części północno-zachodniej^[5].
Gatunek introdukowano we wschodnich prowincjach Kanady^[9].

Morfologia |

Kwiat

Organy podziemne

Cebula jajowata o długości 3–5 cm i szerokości 2–3 cm^[6] (według niektórych źródeł o średnicy do 8 cm^[10]) złożona z licznych, złocistożółtych łusek ustawionych dachówkowato^[11]. Znajduje się na głębokości 10–20 cm pod powierzchnią gruntu^[6].

Łodyga

Nierozgałęziona, sztywna, naga lub owłosiona, wysoka od 40 do 150 cm^[10]. Zielona, czasem czerwono nabiegła, w dole bezlistna^[6].

Liście

Liście siedzące, środkowe zebrane po 4–8 w nibyokółki, górne skrętoległe. Blaszka eliptycznie lancetowata, całobrzega^[10], na szczycie zaostrzona^[6] szeroka na 2–5 cm, długa zwykle 8 do 12 cm, czasem do 16 cm^[10]. Wiązki przewodzące wyraźnie widoczne w liczbie od 7 do 11^[10][5].

Kwiaty

Kwiatostan na szczycie łodygi stanowi luźne grono składające się z 3–10, rzadko do 20 kwiatów. Kwiaty na długich (od 2,5 do 4 cm, rzadziej do 6 cm^[6]), łukowato wygiętych ku dołowi szypułkach (w czasie owocowania odstających lub podnoszących się^[6]). Okwiat nie zróżnicowany na kielich i koronę, sześciolistkowy, o średnicy 3–6 cm. Jego listki najczęściej mają barwę brudnoróżowoczerwoną i są ciemnopurpurowo nakrapiane. Osiągają do 3 do 4,5 cm długości, są mięsiste i odwinięte ku górze^[10]. Ze środka wystaje słupek o trójkanciastym znamieniu^[5] otoczony przez sześć pręcików o dużych, purpurowoczerwonych lub żółtych pylnikach^[11], przyrośniętych środkiem do nitki^[5]. Nitki o długości 1,8 do 3 cm^[6]. W miarę dojrzewania listki okwiatu odginają się coraz mocniej na zewnątrz, aż zawinięte dotkną nasady kwiatu. Środkiem każdego płatka biegnie rynienka, wypełniona nektarem^[12].

W podziale kwiatów lilii stosowanym w ogrodnictwie, kwiaty lilii złotogłów zaliczane są do turbanowych^[13].

Owoce

Duże (do 3 cm długości i ponad 2 cm szerokości^[6]), trójkątnokuliste torebki pękające trzema szparami^[11]. Zawierają płaskie, ciemnożółte, szeroko oskrzydlone nasiona^[11] o szerokości 4,2 do 5,3 mm^[6].

Biologia i ekologia |

Rozwój

Bylina. Geofit cebulowy. Roślina kwitnie od końca czerwca do lipca^[10][5] lub połowy sierpnia^[14]. Kolorowe plamki na listkach okwiatu spełniają funkcję wskaźników, które nakierowują owady w odpowiednie miejsce, w fazie czynności prowadzących do zapylenia kwiatu^[15]. Roślina wabi owady nie tylko dużymi i barwnymi kwiatami, ale również zapachem. Szczególnie intensywnie pachnie wieczorem i nocą. Dostęp do nektaru mają tylko owady długotrąbkowe, dlatego kwiaty lilii zapylane są tylko przez motyle dzienne i nocne, głównie z rodziny zawisakowatych, m.in. przez fruczaka gołąbka^[15]. Ponieważ okwiat jest gładki i śliski kwiaty zapylane są głównie przez owady w locie^[12]. Jeśli jednak z jakichś powodów (np. długotrwała zła pogoda) nie dojdzie do zapylenia krzyżowego, roślina dość łatwo może zapylić się własnym pyłkiem (słupek może zmienić położenie w kwiecie i tak zbliżyć znamię do pręcików że dojdzie do autogamii^[15]) i również wytworzyć nasiona, jednak gorszej jakości^[16]. Nasiona rozsiewane są przez wiatr. Kiełkowanie jest hipogeiczne, powolne^[13]. Jesienią siewka formuje podziemną, drobną cebulę. W kolejnym roku młoda roślina rozwija nad powierzchnią tylko pojedynczy liść^[13].

Gatunek rozmnaża się także wegetatywnie za pomocą cebulek powstających u nasady starej cebuli^[11], a w ogrodnictwie często także z sadzonek łuskowych (łesek cebulowych). Rozmnażanie wegetatywne odgrywa mniejszą rolę w uprawie tego gatunku niż siew nasion^[13].

Siedlisko

Rośnie w miejscach półcienistych, na glebach piaszczysto-gliniastych i gliniastych świeżych, zasobnych w substancje mineralno-próchniczne, o zróżnicowanym składzie granulometrycznym – od piasków luźnych, piasków gliniastych mocnych po glinę ciężką^[17], o odczynie obojętnym lub zasadowym^[5]. Spotykana w rzadkich, widnych lasach, głównie grądach (zwłaszcza subkontynentalnym^[5]) i buczynach^[11], zwłaszcza nawapiennych, storczykowych^[5], poza tym w dąbrowach świetlistych, kwaśnych dąbrowach podgórskich i borach mieszanych^[5], a poza lasami w zaroślach, wśród ziołorośli i traworośli^[5][6]. W górach w wyższych położeniach w zaroślach kosodrzewiny^[11] oraz na halach, na trawiastych miejscach wśród skał^[6].

W typologii siedlisk leśnych uznawana jest za charakterystyczną dla lasu mieszanego górskiego świeżego (LMGśw) i lasu mieszanego świeżego (LMśw)^[18].

Fitosocjologia

W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia^[19].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n=24^[20][6].

Systematyka i zmienność |

W tradycyjnym podziale lilii Combera z 1949 lilia złotogłów zaliczana jest do zespołu I obejmującego krzyżujące się między sobą gatunki takie jak: lilia Hansona Lilium hansonii, lilia medeolowata L. medeoloides, lilia dwurzędowa L. distichum i lilia tsingtaueńska L. tsingtauense. Mieszańce uzyskano także z lilią bulwkowatą L. bulbiferum oraz z lilią drobną L. pumilum^[13].

Odmiany ozdobne:

• 
  Lilium martagon 'Album' – kwiaty woskowobiałe, kultywar nieco niższy od form dzikich, osiąga do 120 cm.

Nazewnictwo |

Łacińska nazwa gatunkowa – Lilium martagon – pochodzi z języka greckiego. W Starożytnej Grecji wierzono, że kwiaty lilii powstały z mleka uronionego przez Herę, roślinę nazwali więc leirion czyli cienka, delikatna. Drugi człon nazwy – martagon – oznaczała w alchemii roślinę poświęconą Marsowi. Polski człon nazwy – złotogłów – nawiązuje do cennego materiału^[21]. Zwana też leliwą^[22], górale nazywają ją lelują^[23], a gwarowo określana jest też mianem „janowej lilii”^[24].

Zagrożenia i ochrona |

Ze względu na efektowne kwiaty gatunek zagrożony jest z powodu zrywania ich do bukietów oraz przesadzania roślin ze stanowisk naturalnych do ogrodów. Stanowiskom zagraża też zamiana drzewostanów liściastych na iglaste^[11]. Roślina jest też chętnie zjadana przez sarny i inne ssaki przeżuwające^[5]. Lilia złotogłów objęta jest w Polsce ochroną ścisłą od 1946 roku^[17][25].

Zastosowanie |

Cebulki zawierają sporą ilość skrobi, dlatego dawniej uchodziły za przysmak w każdej postaci: surowej, gotowanej i pieczonej. W postaci suszonej i mielonej wraz z pałką szerokolistną i korzeniami łącznia baldaszkowatego uchodziły za swego rodzaju mąkę.

W Niemczech uprawiana była także jako roślina lecznicza. W Rosji stosowana byłą w leczeniu zapalenia wątroby^[3].

Uprawa |

Gatunek wymaga podłoża zdrenowanego, alkalicznego, optymalnie z udziałem ściółki leśnej^[13].

Obecność w kulturze i symbolice |

Jest częstym motywem w sztuce ludowej Podhala^[23], szczególnie w rzeźbie góralskiej.

Przypisy |