Ziemia łukowska






Katedra pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Siedlcach.




Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim.


Ziemia łukowska, łac. Terra Lucoviensis – niewielka jednostka historycznego podziału terytorialnego ze stolicą w Łukowie, położona w północno-wschodniej części Małopolski. W czasach piastowskich należała do ziemi sandomierskiej, a w I Rzeczypospolitej wchodziła w skład województwa lubelskiego.




Spis treści






  • 1 Nazwa łacińska


  • 2 Granice


  • 3 Historia


  • 4 Zabytki


  • 5 Dawna mowa mieszkańców


  • 6 Muzea i izby regionalne


  • 7 Współczesność


    • 7.1 Miasta


    • 7.2 Gminy wiejskie




  • 8 Przypisy


  • 9 Bibliografia





Nazwa łacińska |




  • Terra Lucoviensis (Districtus Terrae Lucoviensis) w 1531 r. – w Rejestrze poborowym województwa lubelskiego


  • Districtus Lucoviensis – w 1620 r. w Rejestrze poborowym województwa lubelskiego



Granice |


Ziemia łukowska graniczy:



  • na południu – z ziemią lubelską (Małopolska), oddziela ją dolina Tyśmienicy

  • na południowym zachodzie – z ziemią stężycką (Małopolska),

  • na zachodzie – z ziemią czerską (Mazowsze),

  • na północnym zachodzie – z ziemią liwską (Mazowsze),

  • na północy – z ziemią drohicką (Podlasie), oddziela ją rzeka Liwiec,

  • na północnym wschodzie – z ziemią mielnicką (Podlasie),





  • Kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kocku.

    na wschodzie – z ziemią brzeską (Polesie).



Historia |


Ziemia łukowska ukształtowała się w ramach najpierw księstwa krakowskiego i sandomierskiego, województwa sandomierskiego, a następnie, od 1474 roku, w ramach województwa lubelskiego, gdzie stanowiła odrębny powiat. Łuków stanowił również siedzibę starostwa grodowego, obok Lublina.


Ośrodkiem rozwoju parafii ziemi łukowskiej był Łuków (od XI/XII w.?), przejściowo w latach 1254-1257 r. stolica biskupstwa. Niewiele później powstała parafia Kock (przed 1327 r.). Do końca XVIII wieku biskupi krakowscy erygowali w sumie 12 samodzielnych parafii. Oprócz dwóch najstarszych były to: parafia Tuchowicz (przed 1350-1351), Zbuczyn (1418 – erekcja powtórna), Pruszyn (1430), Trzebieszów (1430), Ulan (ok. 1440), Serokomla (1444–1445), Kozirynek (Radzyń, 1456), Siedlce (1532), Radoryż (1588 i Stanin (1599). W Domanicach przed 1595 powstał kościół, wprawdzie tylko filialny parafii łukowskiej, jednak z wydzielonym okręgiem, a od 1747 r. samodzielna parafia. Także w Kąkolewnicy od XVIII w. funkcjonował kościół filialny – parafii Trzebieszów. Niektóre wsie zachodniego skraju ziemi łukowskiej należały do parafii Wilczyska (przed 1325–1328) i Wojcieszków[1] (1434), posiadających swoje ośrodki na terenie ziemi stężyckiej. Natomiast parafia kocka rozciągała się na fragment ziemi lubelskiej i stężyckiej.


Ziemia łukowska miała zagwarantowane prawem odbywanie pospolitego ruszenia wyprawą łanową[2].


W dobie rozbiorów ziemia łukowska weszła w skład krótkotrwałego województwa chełmskiego (1793-1794), a wraz z III rozbiorem w 1795 roku znalazła się w granicach Austrii. Od 1809 roku znajdowała się w Księstwie Warszawskim, zaś po kongresie wiedeńskim w 1815 r., w granicach Królestwa Polskiego zaboru rosyjskiego. Nowe podziały administracyjne (patrz: województwo podlaskie) sprawiły, że ziemię łukowską i jej okolice zaczęto określać mianem Podlasia, mając na myśli Podlasie Południowe.




Wjazd do wsi Nowa Gręzówka.


W czasach międzywojennych, obszar ziemi łukowskiej znajdował się całkowicie w granicach województwa lubelskiego, utworzono powiat łukowski. Po 1950 roku Siedlce znalazły się w granicach województwa warszawskiego.



Zabytki |


Budowle i założenia urbanistyczne powstałe na terenie ziemi łukowskiej przed 1795 rokiem, które zachowały się i są zabytkami


Najstarszymi zabytkami, podlegającymi ochronie konserwatorskiej, są średniowieczne grodziska, m.in. koło Tuchowicza, Łukowa, Strzyżewa, Turowa i Niewęgłosza.


Łuków



  • Układ urbanistyczny z I połowy XV w., z centrum w pobliżu zakola Krzny Południowej

  • Zespół klasztorny bernardynów przy ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego, powstały w połowie XVIII w.

    • kościół pw. Podwyższenia Krzyża św., budowany od połowy XVII w. do 1770 r., obecnie parafialny

    • dzwonnica, murowana, barokowa

    • zabudowania klasztorne (obecnie należące do I Liceum Ogólnokształcącego im. T. Kościuszki)



  • Zespół klasztorny pijarów przy pl. G. Narutowicza i ul. J. Piłsudskiego, powstały w XVIII w.

    • kościół pw. Przemienienia Pańskiego, wykonany na podstawie planu z 1721 r. Antoniego Solariego w latach 1733–1762 (obecnie kościół parafialny, podniesiony do rangi Kolegiaty Łukowskiej)

    • kolegium, otwarte dla uczniów w 1701 r., i zabudowania klasztorne (do 1996 r. Liceum Medyczne, obecnie Powiatowy Urząd Pracy)



  • Konwikt Szaniawskich przy ul. J. Piłsudskiego, powstały w latach 1728–1733 (obecnie Muzeum Regionalne)


Tuchowicz


  • Układ urbanistyczny z I połowy XV w.

Radzyń Podlaski (Kozirynek)



  • Kościół Świętej Trójcy, parafialny; ufundowany przez Mniszchów, ukończony w 1641 r., w stylu późnorenesansowym; jedna z czołowych budowli renesansu lubelskiego; przy kościele brama-dzwonnica, wzniesiona na polecenie gen. Eustachego Potockiego przez Jakuba Fontanę w drugiej połowie XVIII wieku oraz budynek murowany szpitala dla ubogich z XVIII w.

  • Zespół pałacowo-parkowy

    • pałac Potockich, zbudowany w połowie XVIII w.; w XV w. znajdował się tu zamek Kaznowskich, a w latach 1685–1709 właściciel dóbr radzyńskich podkanclerzy S. A. Szczuka, korzystając z usług architekta królewskiego Augusta Locciego, wzniósł barokową rezydencję typu reprezentacyjno-obronnego; projekt budowy pałacu wykonał Jakub Fontana

    • Oranżeria, murowana, wykonana według projektu Jakuba Fontany około 1750 r.

    • park pałacowy z XVIII w., właściwie pozostałości jego regularnego założenia




Żabików


  • Pałac renesansowy, murowany, zbudowany w XVI lub na początku XVII w.

Serokomla


  • Układ urbanistyczny z I połowy XVI w.

Siedlce



  • Układ urbanistyczny powstały od XVI (do XIX) w.[3], składający się z zespołu miejskiego i rezydencjonalnego


  • Zespół pałacowo-ogrodowy


    • pałac Ogińskich z I poł. XVIII w., przebudowany w stylu klasycystycznym na koszt księżnej Aleksandry Ogińskiejw l. 1776–1782 (obecnie siedziba władz Akademii Podlaskiej)

    • oficyna pałacowa

    • pawilon ogrodowy


    • Park miejski Aleksandria z 1768 r. – park sentymentalny założony przez księżną A, Ogińską w 1768 r. na części spacerowego ogrodu włoskiego Czartoryskich z I połowy XVIII w.




  • Ratusz miejski zwany „Jackiem” powstały w l. 1767–1771, przebudowany po pożarach, przed 1787 i 1789 r. (obecnie Muzeum Regionalne)


  • Kaplica pw. św. Krzyża z 1791 r.


  • Klasycystyczny budynek teatru (obecnie Urząd Stanu Cywilnego)


  • Kościół parafialny pw. św. Stanisława BM, powstały w l. 1740–1749, przebudowany po 1789 r., jest budowlą w stylu barokowo-klasycystycznym


  • Późnobarokowa plebania powstała w l. 1766–1774, przebudowana w 1793 r.


  • Odwach {obecnie Miejska Biblioteka Publiczna)

  • Kolumna toskańska


Stanin


  • Zespół podworski w Wesołówce koło Stanina – ruina stanińskiego dworu przebudowanego po 1820 r. na miejscu dworu-zamku z I połowy XVII w., z fosą i tarasami ziemnymi, oficyna, stajnia i park

Ponadto do 2009 r. stał w Staninie drewniany kościółek parafialny z 1756 r., który został translokowany do Pratulina.


Jeleniec


  • Zespół kościelno-klasztorny

    • Kościół w stylu barokowym, wybudowany w latach 1742–1752 przez Antoniego Jezierskiego dla zakonu bernardynów, obecnie parafialny pw. św. Anny

    • Fragment dawnego klasztoru z XVIII wieku



Kock



  • Układ urbanistyczny z epoki ks. Jabłonowskiej

  • Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP z 1779–1782, klasycystyczny, zaprojektowany przez Szymona Bogumiła Zuga i dwie dzwonnice

  • Pałac klasycystyczny księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, wybudowany na bazie dawnego pałacu Firlejów według projektu Szymona B. Zuga w 1770 roku, przebudowany ok. 1779 r.otoczony parkiem geometryczno-krajobrazowym (obecnie Dom Spokojnej Starości)

  • Cmentarz żydowski z XVIII w.


Ulan Duży


  • Kościół parafialny pw. św. Małgorzaty, murowany, późnobarokowy, budowany od 1781 r.

Mysłów


  • Park dworu z XVII w.

Do najcenniejszych zabytków historycznej ziemi łukowskiej należy renesansowy kościół w Radzyniu Podlaskim, barokowe kościoły, dwa w Łukowie, jeden w Siedlcach, rokokowy pałac w Radzyniu, budynek ratusza w Siedlcach oraz klasycystyczne dzieła architektoniczne w Siedlcach i w Kocku.



Dawna mowa mieszkańców |


Gwary ziemi łukowskiej (podobnie jak i północnej, nizinnej części ziemi lubelskiej) należą do dialektu mazowieckiego. W południowej części krainy występują niewielkie wpływy dialektu małopolskiego.



Muzea i izby regionalne |



  • Muzeum Regionalne w Łukowie, utworzone w 1960 r. z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łukowskiej

  • Muzeum Okręgowe w Siedlcach zał. w 1928 r. pod nazwą Muzeum Ziemi Podlaskiej, zbiory zniszczone w 1944 r., odrodziło się pod przedwojenną nazwą, w l. 1975–1999 – Muzeum Okręgowe, obecnie Muzeum Regionalne w Siedlcach

  • Muzeum Diecezjalne w Siedlcach, zał. w 1918 r. w Janowie Podlaskim, w 1922 przeniesione do Siedlec, podczas okupacji niemieckiej uratowano tylko część zbiorów; w 2000 r. ponowna erekcja Muzeum Diecezjalnego


  • Muzeum Regionalne w Woli Osowińskiej, założone w 1977 r. roku z inicjatywy Towarzystwa Regionalnego w Woli Osowińskiej

  • Izba Regionalna w Wojcieszkowie, utworzona w 1991 r. przy Towarzystwie Przyjaciół Wojcieszkowa

  • Radzyńska Izba Regionalna założona w 2004 r. w pałacu Potockich

  • Izba Regionalna w Białej k. Radzynia

  • Izba Regionalna w Borkach, utworzona w 2008 r. przy Gminnej Bibliotece Publicznej



Współczesność |



Miasta |


Obecnie na obszarze ziemi łukowskiej znajdują się zaledwie cztery miasta. Są to:




  • POL Łuków COA.svg Łuków,


  • Herb Siedlce.svg Siedlce,


  • POL Radzyń Podlaski COA.svg Radzyń Podlaski,


  • POL Kock COA.svg Kock.


Dawniej miastami były również: Serokomla, Tuchowicz i Zbuczyn. Przy granicy ziemi łukowskiej na Małej Bystrzycy znajdowało się miasto Wojcieszków, a 5 km dalej miasto Adamów (oba w ziemi stężyckiej).



Gminy wiejskie |


Gminy wiejskie[4] powstałe na terenie ziemi łukowskiej (w kolejności nawiązującej do układu dorzeczy), data pierwszej wzmianki[5] i herb współczesny[6] oraz uwagi o zasięgu gminy






















W dorzeczu Krzny

W dorzeczu Liwca

W dorzeczu Tyśmienicy

W dorzeczu Wilgi

W dorzeczu Świdra



  • POL gmina Łuków COA.svg Gmina Łuków (mniejsza, pd. część terytorium gminy, po linię Żdżary–Rzymy-Las, znajduje się w dorzeczu Bystrzycy Północnej, a więc i Tyśmienicy).


  • POL gmina Kąkolewnica COA.svg Gmina Kąkolewnica, I wzm. o wsi Kąkolewnica (dawniej Kąkolownica): 1418.


  • POL gmina Trzebieszów COA.svg Gmina Trzebieszów. I wzm. o wsi Trzebieszów: 1418.





  • POL gmina Zbuczyn COA.png Gmina Zbuczyn. I wzm. o wsi Zbuczyn: 1418.


  • POL gmina Siedlce COA.svg Gmina Siedlce. Pn. granica z. łukowskiej – wzdłuż Liwca (dawna nazwa Liw), zach. granica – wzdłuż Muchawki (d. Żytnia).


  • POL gmina Wiśniew COA.svg Gmina Wiśniew. I wzm. o wsi Wiśniew (dawniej Wiśniów): 1418.


  • Gmina Domanice. I wzm. o wsi Domanice: 1552.





  • POL gmina Radzyń Podlaski COA.png Gmina Radzyń Podlaski.


  • POL gmina Stanin COA.svg Gmina Stanin. I wzm. o wsi Stanin: 1529.


  • POL gmina Ulan-Majorat COA.svg Gmina Ulan-Majorat. Dawniej główną wsią był Ulan – miejscowość parafialna, obecny Ulan Duży. I wzm. o wsi Ulan: 1418.


  • POL gmina Borki COA.png Gmina Borki. I wzm. o wsi Borki: 1603.


  • POL gmina Krzywda COA.svg Gmina Krzywda. I wzm. o wsi Krzywda: 1603. Na terenie z. łukowskiej – część gminy po pn. stronie Małej Bystrzycy i z Hutą Radoryską.


  • POL gmina Wojcieszków COA.svg Na terenie z. łukowskiej – część gminy Wojcieszków po lewej stronie Małej Bystrzycy.


  • POL Serokomla COA.svg Gmina Serokomla. I wzm. o miejscowości Serokomla: 1346-1358. Na terenie z. łukowskiej znajduje się większa część gminy[7].


  • POL Kock COA.svg Gmina Kock – gmina miejsko-wiejska. Na terenie z. łukowskiej – część gminy od doliny Czarnej na wschód.




  • POL gmina Wola Mysłowska COA.svg Gmina Wola Mysłowska. I wzm. o wsi Wola Mysłowska: 1529. Na terenie z. łukowskiej – część gminy po prawej stronie Wilgi od Woli Mysłowskiej i Lisikierza do Germanichy.



  • POL gmina Stoczek Łukowski COA.svg Gmina Stoczek Łukowski – fragment gminy z wsią Stary Jamielnik. Drugi fragment ze wsią Jedlanka (początek rzeki Bystrzyca) znajduje się w dorzeczu Tyśmienicy.



Przypisy |




  1. Parafia Wojcieszków, podobnie jak Tuchowicz, Zbuczyn, Pruszyn, Trzebieszów, Ulan, Serokomla, Radzyń, Siedlce, Stanin i Adamów, w XVI–XVIII w. należała do dekanatu łukowskiego.


  2. Zbigniew Hundert, Wojska zaciągnięte przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673, w: Almanach Warszawy, t. 9, 2015, s. 71.


  3. Gospodarka przestrzenna. W: Raport o stanie miasta 2002. Siedlce 2002. http://www.siedlce.pl/um/raport_02/ii_gospodarka%20przestrzenna.doc.


  4. Z gminą miejsko-wiejską Kock.


  5. Jest wiele miejscowości o starszej metryce niż wsi gminnych, np. Tuchowicz w gm. Stanin.


  6. Dotyczy miejscowości położonych w historycznej ziemi łukowskiej.


  7. Z wyjątkiem takich wsi jak Charlejów, Krzówka, Pieńki.



Bibliografia |



  1. Piotr Aleksandrowicz, ks.: Diecezja Siedlecka, czyli Podlaska. W 150 rocznicę erekcji (1818–1968). Przyczynki i materiały do dziejów Diecezji Siedleckiej, czyli Podlaskiej. Kuria Diecezjalna Siedlecka, czyli Podlaska, Siedlce 1971. http://www.diecezja.siedlce.pl/inne/aleksandrowicz.doc, dostęp 2009.02.10.


  2. Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.

  3. Czesław Kosyl: Nazwy miejscowe dawnego województwa lubelskiego (Prace Onomastyczne; 23). Wrocław 1978.

  4. Katarzyna Mikocka-Rachubowa: Sztuka Ziemi Łukowskiej w XVI–XVIII wieku. W: Łuków i okolice w XIX i XX w. (Prace Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych im. Stanisława Herbsta; 51). Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1989. ​ISBN 83-220-0361-7​.


  5. Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Ossolineum, Wrocław 1984. ​ISBN 83-04-01090-9​.

  6. Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987. ISBN 83-04-02436-5.




這個網誌中的熱門文章

12.7 cm/40 Type 89 naval gun

Rikitea

University of Vienna