Hełm heraldyczny
Elementy herbu
Hełm heraldyczny – element herbu, przedstawiany jako jeden z typów hełmu rycerskiego bądź jego stylizacja.
Hełm pojawił się u zarania heraldyki, w końcu XII w., zaraz po tarczy herbowej.
Umieszczany jest nad nią, na jednym z górnych rogów tarczy pochylonej, lub nad górną krawędzią pionowej.
Taka kompozycja miała prawdopodobnie obrazować syntetyczną sylwetkę atakującego rycerza.
Hełm, podobnie jak i inne elementy uzbrojenia rycerskiego, zmieniał swą formę: w herbach więc XIII i XIV-wiecznych występują hełmy garnkowe i kubłowe – zakrywające całą głowę rycerza, z wąską, poziomą wizurą. W XV w. pojawił się hełm turniejowy – dziobowy, tzw. żabi pysk. W następnym zaś stuleciu hełm prętowy, zwany często również turniejowym. Ta ostatnia forma hełmu jest najpopularniejsza w późnej heraldyce polskiej.
Hełm pozostawał w określonym stosunku proporcjonalnym w stosunku do tarczy herbowej, najczęściej miał 2/3 wysokości tarczy, niekiedy jego wysokość wraz z klejnotem równała się wysokości tarczy. Te proporcje stanowią jedne z cech narodowych reguł heraldycznych. Heraldyka niemiecka stosowała najczęściej duże hełmy z klejnotami, zaś we Francji, Hiszpanii i Portugalii stosowano najczęściej hełmy dużo mniejsze od tarczy. Hełmy umieszczane ponad koroną rangową były również przedstawiane mniejsze, zwłaszcza przy umieszczeniu kilku obok siebie (w herbach złożonych). Przedstawiany najczęściej w barwie srebrnej, mógł być ustawiony en face, w 3/4, bądź profilem; umieszczany (osadzony) zawsze na górnej krawędzi tarczy lub którymś z górnych rogów – gdy tarcza była pochylona, czyli w tzw. ukłonie heraldycznym. Ponieważ w późnej heraldyce zachodniej hełm zaczął funkcjonować (przynajmniej w traktatach teoretycznych) jako oznaka godności, jego forma, kolor, położenie względem tarczy, czy liczba prętów w hełmie prętowym (5 lub 7), miały przekazywać informacje o randze właściciela. Zazwyczaj hełm przedstawiony frontalnie, otwarty oznaczał wyższą godność, zwrócony w prawo niższą, zamknięty, zwykle oznaczał świeżej daty szlachectwo a zwrócony w lewo – bastarda. W przypadku umieszczania kilku hełmów nad tarczą, lub przedstawiania herbów zwróconych ku sobie, w tzw. kurtuazyjnym ukłonie zasada oznaczenia godności przestawała obowiązywać. W heraldyce polskiej z hełmem nie wiązano podobnych znaczeń i najczęściej przedstawiano go w formie hełmu prętowego. Hełm turniejowy – dziobowy stosowano najczęściej w herbach mieszczańskich.
W heraldyce polskiej , podobnie jak szeroko pojętej niemieckiej, hełm stanowił długo ważny i niepomijalny element herbu szlacheckiego. Dopiero w XVII w. częstsze stają się przedstawienia samej tarczy z koroną i klejnotem, popularne już wcześniej w Wielkiej Brytanii , Francji czy heraldyce iberyjskiej. Sporadycznie spotyka się hełmy z klejnotami (bez tarczy) jako jedyne identyfikatory herbu. Najczęściej zdarzało się to w XIV w., w okresie takiego rozwoju klejnotów herbowych, że pozwalały one identyfikację herbu nawet bez wizerunku tarczy. Najczęściej hełmy z klejnotami prezentowane były na zwornikach gotyckich sal reprezentacyjnych i na pieczęciach. W Polsce znane są m.in. z "Sali hetmańskiej" kamienicy przy Rynku Głównym 17 w Krakowie. Spotykane były stosunkowo często też w heraldyce niemieckiej. Rzadko zdarzały się takie skrótowe przedstawienia herbów także później, i w XIX i XXw.
W Polsce hełmy z reguły stanowiły element herbu rodowego – szlacheckiego i mieszczańskiego. Rzadziej wieńczono nimi herb królewski, a już zupełnie sporadycznie spotyka się je w herbach miast, co jest częste np. w Anglii.
Spis treści
1 Ciekawostka
2 Przykłady hełmów heraldycznych
3 Hełmy jako oznaki godności w heraldyce francuskiej
4 Hełmy jako oznaki godności w heraldyce brytyjskiej
Ciekawostka |
Spotyka się niekiedy próby stosowania bardziej współczesnych wersji hełmów. M.in.herby niektórych dostojników III Rzeszy przedstawiano zwieńczone typowym niemieckim hełmem wojskowym (wz.M1916 lub podobnym) , tzw. Stahlhelmem (niem).
Przykłady hełmów heraldycznych |
hełm garnczkowy
hełm turniejowy w pozycji 3/4
hełm prętowy
hełm turniejowy z labrami
Hełmy jako oznaki godności w heraldyce francuskiej |
książę krwi królewskiej
Princedu Sang Royal
książę krwi
Prince du Sang
książę
Duc
markiz
Marquis
hrabia
Comte
baron
Baron
kawaler
Chevalier
szlachcic niższy
Gentilhomme
giermek
Ecuyer
bastard
Batard
nobilitowany
Anobli
polski hełm heraldyczny
Hełmy jako oznaki godności w heraldyce brytyjskiej |
monarcha i rodzina
Monarch and family
par
Peer
baronet lub kawaler
Baronet or knight
szlachcic lub pan
Esquire or gentleman
|