Reforma rolna w Polsce (1944)
| ||
| Data wydania | 6 września 1944 | |
| Miejsce publikacji |  Polska, Dz.U. z 1944 r. nr 4, poz. 17 | |
| Data wejścia w życie | 13 września 1944 | |
| Rodzaj aktu | dekret | |
| Przedmiot regulacji | prawo rolne | |
| Status | obowiązujący | |
| Ostatnio zmieniony przez | Dz.U. z 1968 r. nr 3, poz. 6 | |
| Wejście w życie ostatniej zmiany | 1 stycznia 1968 | |
Zastrzeżenia dotyczące pojęć prawnych | ||
Reforma rolna w Polsce z 1944 – zmiana stosunków własnościowych połączona ze zmianą struktury agrarnej wsi, na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego o przeprowadzeniu reformy rolnej, z 6 września 1944 r.[1][2].
Spis treści
1 Przedmiot i przebieg reformy
2 Dobra kościelne
3 Skutki reformy
4 Przypisy
Przedmiot i przebieg reformy |
Działaniu reformy rolnej PKWN podlegały nieruchomości rolne:
- stanowiące własność Skarbu Państwa,
- będące własnością obywateli III Rzeszy i obywateli polskich narodowości niemieckiej,
- będące własnością zdrajców narodu skazanych prawomocnie przez sądy polskie za zdradę stanu, pomoc udzieloną okupantowi i inne podobne przestępstwa,
- stanowiące własność lub współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny przekracza bądź 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw poznańskiego, pomorskiego, śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekracza 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości użytków rolnych tej powierzchni.
Należy dodać że radykalni ludowcy wśród nich Jan Czechowski proponowali aby obniżyć pułap parcelowanych majątków z 50 do 35 ha. Jednak propozycja upadła ze względu na to że mogłaby naruszyć interesy bogatych chłopów[3].
Właściciele za przejęty i rozparcelowany majątek otrzymywali dożywotnie zaopatrzenie w wysokości pensji urzędniczej VI grupy. Ziemianie zasłużeni w walce z okupantem niemieckim otrzymywali zaopatrzenie wyższe od przeciętnego[4][5]. Tak zwaną rentę ziemiańską ograniczono wkrótce do osób niezdolnych do pracy, później zamieniono na rentę inwalidzką w najniższym wymiarze[6].
Ziemia została częściowo podzielona między chłopów, częściowo przejęta przez państwo. Ogółem w latach 1944–1948 na cele reformy rolnej zostało przejętych 9707 majątków ziemskich (ok. 3,49 mln hektarów). Z liczby tej rozparcelowaniu uległo 1,2 mln hektarów pomiędzy 387 000 rodzin chłopskich[7]. Ziemie nierozparcelowane włączono do Państwowych Nieruchomości Ziemskich lub Lasów Państwowych. Postanowienia dekretu interpretowano rozszerzająco, wysiedlając dotychczasowych właścicieli z ich domów, pozbawiając dobytku, w tym dóbr kultury[8]. Warstwa ziemiaństwa została w ten sposób zlikwidowana, a byłym ziemianom zakazano pobytu i zamieszkania w powiecie, gdzie dotychczas znajdował się ich majątek ziemski[9].
Parcelowaną ziemię dzielono między chłopów bezrolnych oraz mało- i średniorolnych. Za przydzieloną ziemię dekret ustalał zapłatę stanowiącą równowartość przeciętnych zbiorów rocznych. Spłata następowała w ciągu 10–20 lat. Uzyskane w ten sposób sumy przekazywano do powstałego Państwowego Funduszu Ziemi, z którego pokrywano wszystkie wydatki związane z reformą[10]. W pierwszym okresie realizacja reformy przebiegała powoli, powstawały gospodarstwa 2–3 ha. W październiku 1944 odwołano ze stanowiska kierownika resortu rolnictwa Andrzeja Witosa i powołano Edwarda Osóbkę-Morawskiego oraz utworzono specjalne brygady parcelacyjne. Do końca 1944 roku rozparcelowano ponad 212 tys. ha ziemi między 110 tys. rodzin. W marcu 1945 roku przyjęto zasadę tworzenia większych gospodarstw do 5 ha. Na ziemiach poniemieckich nadziały ziemi wynosiły od 7 do 15 ha.
Reforma rolna spotkała się z ostrą krytyką jedynie ze strony środowisk uznających prawo własności za nienaruszalne. Nie było natomiast szczególnego oporu ze strony właścicieli majątków ziemski, ci bowiem wiedzieli z programów Polskiego Państwa Podziemnego że po zakończeniu wojny zostanie przeprowadzona reforma. Byli więc z tym pogodzeni, zaskoczył ich jedynie szybki termin jej wprowadzania[11]. Parcelacja majątków ziemskich zyskała poparcie PSL, które krytykowało w czasie dzielenia ziemi jedynie tworzenie zbyt małych gospodarstw[12]. Wprowadzona reforma rolna spowodowała wielkie zmiany na polskiej wsi, marginalizując rolę ziemiaństwa a wzmacniając pozycję mało i średniorolnych chłopów[13]. Zdarzały się przypadki że ziemia obszarnicza była przydzielana chłopom na siłę przy pomocy aktywu partyjnego i brygad wojskowych[14], bowiem część chłopów miała często wątpliwości czy władza ludowa nie jest tylko tymczasowa i czy jej nadania będą ważne po zakończeniu wojny, kolejni byli zastraszeni przez podziemie zbrojne które szczególnie na południowo-wschodnich i centralnych terenach Polski dopuszczało się aktów terroru[11][15].
Dobra kościelne |
PKWN bezzwłocznie zwrócił Kościołowi katolickiemu i innym związkom wyznaniowym utraconą przez nie w czasie okupacji własność. Biskup Teodor Kubina wydał nawet oświadczenie, w którym stwierdził że:
 wszelkie ograniczenia zarządzone przez okupanta zostały uchylone, a zarekwirowane budynki kościelne oddano w posiadanie władz kościelnych i klasztornych.[16] |
Spod działania wydanego przez PKWN dekretu o reformie rolnej z 6 września 1944[17] zostały wyłączone dobra martwej ręki, należące do Kościoła i związków wyznaniowych. Stało się tak, zgodnie ze świadectwem Wandy Wasilewskiej, na wyraźne życzenie Józefa Stalina[18]. Przeciwko poddaniu majątków ziemskich należących do Kościoła pod działanie reformy rolnej było prawie całe wyższe duchowieństwo katolickie z wyjątkiem prymasa Augusta Hlonda i kardynała Stefana Wyszyńskiego[19]. Więcej, kardynał Wyszyński uważał nawet że Kościół nie powinien posiadać majątków ziemskich, lecz utrzymywać się z hojności wiernych[20].
Nieruchomości ziemskie należące do Kościoła i związków wyznaniowych zostały znacjonalizowane ustawą z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, jako rekompensaty za przejętą na rzecz Skarbu Państwa ziemię (Dz.U. z 1950 r. nr 9, poz. 87, ze zm.).
Skutki reformy |
Realizacja reformy rolnej spowodowała wielkie zmiany na polskiej wsi, wzmacniając pozycje małych i średnich gospodarstw rolnych, a likwidując tzw. wielką własność ziemską. W czasie przeprowadzonej reformy rolnej w latach 1944–1949 powstało około 747 tys. nowych gospodarstw rolnych po rozparcelowaniu około 6 mln hektarów ziemi. Około 1500 tys. ha ziemi rolnej przekazano do utworzonych 4500 Państwowych Nieruchomości Ziemskich. Wprowadzane zmiany ograniczyły też byt niemieckiej własności rolnej w Polsce, umacniając wpływy polskie na Ziemiach Odzyskanych. Reforma uzyskała poparcie Polskiego Stronnictwa Ludowego, które sprzeciwiało się jedynie tworzeniu zbyt małych gospodarstw. Cała reforma była krytykowana przez grupy powołujące się na nienaruszalność własności prywatnej[21].
Przypisy |
↑ Dz.U. z 1944 r. nr 4, poz. 17
↑ Mała encyklopedia rolnicza, Warszawa 1964, s. 660.
↑ Henryk Słabek, Dzieje polskiej reformy rolnej 1944-48, Warszawa 1972, s. 65.
↑ Norbert Kołomejczyk, Bronisław Syzdek, Polska w latach 1944-1949, Warszawa 1971, s. 48.
↑ Henryk Słabek, Dzieje polskiej reformy rolnej 1944-48, Warszawa 1972, s. 288, 289
↑ Agnieszka Łuczak, Ziemiaństwo wielkopolskie w czasie reformy rolnej, "Biuletyn IPN" 1 (12)/2002, wyd. Instytut Pamięci Narodowej Warszawa 2002, s. 39.
↑ Dzieje Polski. Kalendarium. Red. Andrzej Chwalba Kraków 2000, Wydawnictwo Literackie, ISBN 83-0803-028-9, s. 718-719.
↑ "Wbrew prawu nie tylko parcelowano grunty rolne poniżej ustawowego 50 ha. ale także nacjonalizowano dwory ziemiańskie niemające nic wspólnego z produkcją rolna, brano w posiadanie nie tylko siewniki, ale też meble rodzinne oraz nierzadko obrazy przodków przekazywane potomkom z pokolenia na pokolenie jako najcenniejsze pamiątki rodzinne. A przecież te dobra miały być wy łączone spod przepisów rozporządzenia Min. Rolnictwa i Reform Rolnych z marca 1945 r. To było wywłaszczenie ze wszystkiego bez wyjątku. Frazeologii antyziemiańskiej towarzyszyły masowe aresztowania. W samym tylko woj. rzeszowskim od października do listopada 1944 r. uwięziono ok. czterystu byłych właścicieli ziemskich oraz zarządców ich majątków. Pomimo, że przepisy dekretu dawały możliwość otrzymania samodzielnego gospodarstwa rolnego poza obrębem powiatu, w którym znajdował się wywłaszczony majątek, np. na Ziemiach Odzyskanych, to procent ziemian. którzy skorzystali z tej możliwości był znikomy. Większość z nich wolała z powodu prześladowali zniknąć, roztopić się w miejskim tłumie. Młodsze pokolenie szukało szczęścia w profesjach nierolniczych tj. lekarskiej, inżynierskiej zasilając szeregi inteligencji pracującej". Artur Wiktor, Losy ruchomych dóbr kultury ziemiaństwa w woj. rzeszowskim po zakończeniu II wojny światowej w latach 1944-1947, Rzeszów 2008, s. 256 [1]
↑ "Dekret PKWN wywłaszczał ze skutkiem natychmiastowym i bez odszkodowania wszystkich właścicieli majątków ziemskich o powierzchni powyżej 50 hektarów (w województwach zachodnich powyżej 100 hektarów), odbierając im, oprócz ziemi, żywy inwentarz oraz budynki i ich wyposażenie z dworem włącznie. Ponieważ podczas realizowania reformy pojawiły się rozmaite problemy, podjęto decyzję o wysiedlaniu właścicieli z majątków. Ogłoszone w tym samym czasie Wskazówki dla brygad robotniczych pracujących przy parcelacji majątków nakazywały „usunąć właściciela [...] w ciągu trzech dni, nie pozwalając mu zabrać nic więcej poza przedmiotami osobistego użytku". Właścicielom ziemskim nie wolno też było brać tej części majątku osobistego, która miała wartość naukową, artystyczną lub muzealną (na podstawie par. 11 rozporządzenia ministra rolnictwa i reform rolnych z 1 marca 1945 r.). Postanowienie to było dla ziemian szczególnie bolesne, pozbawiało ich bowiem wielu pamiątek rodzinnych. Podobnie jak podczas reformy rolnej w Rosji Radzieckiej, podjęto decyzję o usunięciu ziemian poza granice powiatu, w którym znajdował się majątek. Mimo że dekret o reformie rolnej pozbawiał ziemian całego majątku bez odszkodowania, jednak zapewniał im pewne środki do życia. Przyznawał wywłaszczonym ziemianom „zaopatrzenie miesięczne w wysokości uposażenia urzędnika państwowego VI grupy". Tę tak zwaną rentę ziemiańską szybko ograniczono do osób niezdolnych do pracy, a później zamieniono na rentę inwalidzką w najniższym wymiarze. Politykę rolną nowej władzy w Polsce cechował szczególny radykalizm. Przeprowadzane bowiem w tym samym czasie reformy rolne w Czechosłowacji, na Węgrzech i w Rumunii pozostawiały właścicielom ziemskim pewne minimum posiadania. Agnieszka Łuczak, Ziemiaństwo wielkopolskie w czasie reformy rolnej, Biuletyn IPN 1(12)/2002, wyd. Instytut Pamięci Narodowej Warszawa 2002, s. 38-39.
↑ Irena Kostrowicka, Zbigniew Landau, Jerzy Tomaszewski, Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku", Warszawa 1978, s. 476.
↑ ab Tadeusz Żenczykowski, Polska lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 142.
↑ Antoni Czubiński, Historia Polski XX wieku, Poznań 2012, s. 237.
↑ Antoni Czubiński, Historia Polski XX wieku, Poznań 2012, s. 236.
↑ Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk, Stefan Zwoliński, Armia Berlinga i Żymierskiego, Warszawa 2009, s. 52.
↑ Andrzej Leder, Prześniona rewolucja, Warszawa 2013, s. 137.
↑ Iwona Kienzler, Kronika PRL 1944 1989. Kościół w PRL, Warszawa 2016, t. 27, s. 10.
↑ Dz.U. z 1944 r. nr 4, poz. 17 Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej.
↑ Wasilewska mówiła o "konsultowaniu" ze Stalinem projektu reformy rolnej jesienią 1944 roku: " Stalin wniósł poprawkę dotyczącą nacjonalizacji dóbr kościelnych. Zwrócił uwagę na to, że w katolickiej Polsce konfiskata dóbr kościelnych może wywołać duże oburzenie i nie należy od tego zaczynać. Pamiętam, że stanowisko Stalina ...bardzo mnie zaskoczyło" [Wanda Wasilewska] Wspomnienia Wandy Wasilewskiej (1939-1944), "Archiwum Ruchu Robotniczego Warszawa 1982, z. VII s. 402. za Marek Łatyński, Nie paść na kolana. Szkice o opozycji lat czterdziestych, wyd. II rozszerzone, Wrocław 2002, Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, ISBN 83-7095-056-6, s. 666.
↑ Włodzimierz Ważniewski: Państwo laickie. Warszawa: Oficyna wydawnicza ASPRA-JR, 2015, s. 14. ISBN 978-83-7901-060-8.
↑ Włodzimierz Ważniewski: Państwo laickie. Warszawa: Oficyna wydawnicza ASPRA-JR, 2015, s. 20. ISBN 978-83-7901-060-8.
↑ Historia Polski XX wieku. Antoni Czubiński. Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2012, s. 236,237.
