Egftnjytyk

Gustaf Dalén
Data i miejsce urodzenia	30 listopada 1869 Stenstorp, gmina Falköping
Data i miejsce śmierci	9 grudnia 1937 Lidingö
Zawód	inżynier
Multimedia w Wikimedia Commons

Nils Gustaf Dalén (ur. 30 listopada 1869 w Stenstorp, gmina Falköping, zm. 9 grudnia 1937 w Lidingö)^[1][2] – szwedzki inżynier-wynalazca, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w roku 1912 „za wynalezienie automatycznych regulatorów do stosowania w połączeniu z
zasobnikami gazu do zasilania światłem latarni morskich i pław
świetlnych”, jedyny laureat Nagrody Nobla, który założył grupę przemysłową (Aktiebolaget Gasaccumulator AGA, ang. Gas Accumulator Company).

Życiorys |

Dzieciństwo i młodość |

Urodził się na farmie rodziców – Johanssonów ze Stenstorp w prowincji Västergötland – jako czwarte z pięciorga dzieci^[3] (według innych źródeł – najmłodsze z czworga rodzeństwa^[4]). Matka, Lovisa Johansson, zachęcała dzieci do nauki. Przypuszcza się, że z tego powodu syn przyjął jej panieńskie nazwisko – Dalén^[3].

W szkole nie był dobrym uczniem. Zapamiętano przede wszystkim, że chętnie konstruował pomysłowe gadżety. Duże zainteresowanie otoczenia wzbudziło m.in. urządzenie pomagające 13-letniemu chłopcu w porannym wstawaniu z łóżka. Był to stary zegar ścienny, przerobiony na budzik z gongiem i dodatkowym urządzeniem, które 15 minut przed pobudką zapalało lampę naftową, oświetlającą pokój i ogrzewającą dzbanek z kawą na śniadanie^[5].

Gustaf Dalén skończył miejscową szkołę rolniczą^[1]. Miał zamiar pozostać w gospodarstwie rodziców. Tam zorganizował sklep ogrodniczy oraz skup nasion i mleka. W roku 1892 skonstruował urządzenie do oceny jakości dostarczanego mleka – tester zawartości tłuszczu^[3]. Gustaf de Laval (zob. dysza de Lavala) – znany wynalazca, któremu Dalén zaprezentował to urządzenie w Sztokholmie – stwierdził, że podobne rozwiązanie jest już opatentowane^[a], ale docenił zdolności młodego wynalazcy-samouka i zachęcił go do podjęcia studiów technicznych^[3][4].

Dalén sprzedał farmę i rozpoczął studia w Chalmer’s Institute of Technology^[3][1]. Uczelnię tę ukończył w roku 1896, po czym spędził rok w Szwajcarii, kontynuując studia na Polytechnische Hochschule in Zurich (ETH). Jego opiekunem był Aurel Stodola, prawdopodobnie współpracownik de Lavala oraz Adolfa Hurwitza, zajmujący się problemami turbin parowych^[6], a zwłaszcza regulatorami ich prędkości^[7].

Praca zawodowa |

AGA – boja Gustafa Daléna gotowa do dostawy^[8]

Budynek mieszkalny pracowników firmy AGA w Lidingö (budowa ok. 1914)

Nabieżnik Daléna przy torze wodnym do Sztokholmu

Okres przed rokiem 1912

Po powrocie do Szwecji Gustaf Dalén pracował przez pewien czas w Sztokholmie, jako projektant w firmie de Laval Ångturbin (turbiny parowe de Lavala) ; prowadził też badania i zajmował się doradztwem inżynierskim w Göteborgu. Wspólnie z Henrikiem Celsingiem założył Dalén & Celsing. Wkrótce (1901) został dyrektorem technicznym firmy Svenska Karbid- och Acetylen A.B. (ang. Swedish Carbide and Acetylene, Ltd.), przekształconej w następnych latach w Svenska Aktiebolaget Gasaccumulator (AGA, Swedish Gas Accumulator Ltd.). W roku 1906 objął stanowisko naczelnego inżyniera tej firmy^[1][3].

Zajmując się wdrażaniem w Szwecji technik wymagających stosowania acetylenu (np. spawanie, oświetlenie) podjął próby zmniejszenia ryzyka wybuchów (w czasie jego produkcji, przechowywania i transportu) oraz zmniejszenia zużycia^[9].

Acetylen przechowywano i transportowano wówczas (od przełomu XIX i XX w.) w butlach ciśnieniowych, w postaci roztworu w acetonie, „acetylen dissous”^[b], co miało na celu ograniczenie niebezpieczeństwa wybuchów. Technologia została opracowana w roku 1896 przez francuskich naukowców, G. Claude’a i Alberta Hessa. Ponieważ fala detonacyjna nie może rozprzestrzeniać się w przewodach o średnicy mniejszej od 1 mm, wynalazcy polecali wypełnianie butli z „acetylen dissous” materiałami porowatymi z kapilarami^[c]. Stosowane ówcześnie materiały nie były jednak wystarczająco bezpieczne i trwałe. Gustaf Dalén opracował i wdrożył do produkcji w AGA (1906) materiał nazwany Agamassan. Masę wytwarzano mieszając w odpowiednich urządzeniach granulowaną lub sproszkowaną ziemię okrzemkową lub inny materiał porowaty (np. azbest, wypalona glina, pumeks) z określonymi rodzajami cementu, wypełniającymi przestrzenie między grudkami materiału porowatego (mieszanie pasty do jej utwardzenia)^[10]. Tak otrzymana masa skutecznie pochłania roztwór acetylenu i jest trwała (zachowuje niezbędną wąskoporowatość w różnych warunkach klimatycznych). Firma zaczęła cieszyć się uznaniem w świecie^[1][2][9].

Zmierzając do ograniczenia zużycia acetylenu w lampach gazowych, stosowanych m.in. w latarniach morskich, Dalén wprowadził istotną modyfikację konstrukcji palników (m.in. światło migające) oraz zaprojektował i rozpoczął produkcję (1907) „zaworów słonecznych” (szw. solventil, ang. sun valve, solar valve), automatycznie gaszących światło latarni po wschodzie słońca i zapalających je po zmierzchu. Pierwszy z takich zaworów zainstalowano w latarni Furuholmen^[11], między Sztokholmem i Vaxholm. Zawory nie wymagały innego zasilania poza energią promieniowania słonecznego; były poza tym uważane za niezawodne i nie wymagające konserwacji. Projektem bardzo zainteresował się Thomas Alva Edison (wyrażając swoje zaskoczenie skutecznością prostej konstrukcji), a Urząd Patentowy w Berlinie zażądał pokazu przed zatwierdzeniem patentu^[12].

Solventil otwierał się i zamykał dzięki różnej absorpcji termicznej i różnej rozszerzalności cieplnej dwóch materiałów. Roboczymi elementami były cztery pręty: trzy błyszczące – odbijające światło – pręty metalowe otaczały jeden czarny i matowy. Po świcie pręt wewnętrzny rozszerzał się bardziej od zewnętrznych, co powodowało zamknięcie wylotu gazu (pozostawał zapalony mały płomyk „pilota”). Gdy słońce zachodziło, długość czarnego pręta zmniejszała się, a wypływający gaz zapalał się od płomienia pilota. Wprowadzenie wynalazków pozwoliło zmniejszyć zużycie gazu o 94%^[12].

O uznaniu dla latarni morskich firmy AGA, projektowanych przez Gustafa Daléna, świadczy m.in. zlecenie tej firmie w roku 1911 budowy systemu oświetlenia całego Kanału Panamskiego (kwota 150 tys. dolarów US)^[3].

Rok 1912

We wrześniu 1912 roku, w czasie eksperymentów z acetylenem, Gustaf Dalén uległ groźnemu wypadkowi. Jego życie uratowano, jednak stracił wzrok. W związku z tym nie mógł osobiście odebrać Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, którą w tymże roku został wyróżniony^[1][2]

Nagrodę odebrał prof. Albin Dalén, który w czasie uroczystego bankietu (10 grudnia 1912) podziękował Królewskiej Akademii Nauk w imieniu swojego brata mówiąc, że wyróżnienie ułatwi mu zachowanie równowagi po ciężkim wypadku i będzie silną motywacją do dalszej pracy w tej samej dziedzinie^[13].

Informacja prasowa z 29 września 1912 o wypadku Gustafa Dalena w czasie eksperymentów z acetylenem w Alby, gmina Botkyrka

Dalén laboratorium AGA
(Lidingö, 1916)

Wyróżnienia za dokonania praktyczne nie były wcześniej przyznawane (tradycyjnie nagradzano osiągnięcia teoretyczne; zob. lista laureatów), mimo że Alfred Nobel napisał w swoim testamencie, że nagroda w dziedzinie fizyki powinna być przyznawana^[14]:

Nominacja Daléna wyróżniała się spośród wcześniejszych również z innego powodu. Tematem komentarzy, dotyczących Nagrody Nobla z roku 1912, był fakt wycofania przez Komitet Noblowski wcześniejszej decyzji o przyznaniu nagrody Nikoli Tesli i Thomasowi A. Edisonowi. Komitet nie ujawnił – zgodnie z własnymi zasadami – przyczyny tej decyzji. Przypuszczano, że u jej podstaw leżały nieporozumienia, do których doszło między oboma nominowanymi (według części źródeł N. Tesla odmówił przyjęcia nagrody, prawdopodobnie nie chcąc jej dzielić z Edisonem)^[15][16][17].

Praca po roku 1912

Gustaf i Elma Dalen (1937)

W latach następnych, do roku śmierci (1937), Nils Gustaf Dalén nadal kierował firmą AGA oraz uczestniczył w działalności społecznej, co było możliwe dzięki sile jego optymizmu (do którego wszystkich zachęcał) oraz dzięki pomocy współpracowników i rodziny. Uzyskał też wsparcie ze strony Arvida Lindmana. Dokładał wszelkich starań, aby zapewnić bezpieczeństwo pracownikom firmy, z którymi podzielił się Nagrodą Nobla^[3][18].

Interesował się wieloma różnymi zagadnieniami technicznymi (otrzymał ok. 100 patentów^[3][5]), m.in.^[18]:

• techniką radiową (np. nawigacją radiową) – w AGA wykonano pierwsze doświadczenia w tym zakresie w latach 1915 i 1916,


• techniką cieplną – w latach 1924–1929 Dalén opracował wyjątkowo efektywną kuchenkę węglową, w której zachodziło oszczędne i bezdymne spalanie i która nie wymagała doglądania przez 24 godziny,


• budową głośników,


• budową aparatury medycznej (np. pierwsze w Europie płucoserce, aparatura anestezjologiczna),


• techniką lotniczą – Dalén był w czasie I wojny światowej partnerem Enocha L. Thulina w fabryce samolotów w Landskronie.

W latach 20. AGA uruchomiła produkcję samochodów AGA (fabryki w Berlinie i Landskronie) i pierwszego w Szwecji sprzętu dla filmu dźwiękowego (1929)^[18].

Wyróżnienia i upamiętnienie |

Poza Nagrodą Nobla został wyróżniony^[1]:

• członkostwem Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk (1913),


• członkostwem Academy of Science and Engineering (1919),


• tytułem Honorary Doctor Uniwersytetu w Lund (1918).

Otrzymał Morehead Medal od International Acetylene Association. Uczestniczył debatach National Society of Economics. Przez niemal 20 lat był członkiem rady miasta Lidingö^[1].

Dowodami trwałej pamięci są m.in. ekspozycje w Gustaf Dalén Museum w Stenstorp^[4][19] i nadanie nazwy Dalénum obszarowi przemysłowemu w Lidingö. Jednym z eksponatów jest tabliczka z napisem Var Opitimist (Bądź optymistą), które ustawiane były z inicjatywy Daléna na terenie zakładu AGA w czasie poważnych trudności finansowych firmy spowodowanych wielkim kryzysem (kopia tabliczki jest sprzedawana jako pamiątka z muzeum)^[20].

Gustaf Dalén Museum w Stenstorp^[4][19]

Dalénum w Lidingö

Obszar przemysłowy Dalénum w Lidingö

Popiersie twórcy AGA

Muzealne elementy regulatorów Daléna

Życie rodzinne |

N.G. Dalén ożenił się w roku 1901 z Elmą Persson. Mieli czworo dzieci – dwóch synów (Gunnar i Anders) i dwie córki.
Gunnar Dalén (inżynier) zastąpił ojca na stanowisku dyrektora AGA. Młodszy syn, Anders Dalén, został lekarzem-okulistą, profesorem w Instytucie Karolinska^[1][2].

Uwagi |

Przypisy |

Linki zewnętrzne |

• Marzena Półka, Zdzisław Salamonowicz, Maciej Skulich: Acetylen – niebezpieczeństwo ukryte w butli (pol.). W: Przegląd Pożarniczy, nr 8, [on-line]. 2002. s. 27–29. [dostęp 2014-05-07]. ISSN 0137-8910.


• Nils Gustaf Dalén (ang.). W: Europejczyk tygodnia: Europäer der Woche: European of the Week [on-line]. www.scholar-online.eu, 2012. [dostęp 2018-02-24]. [zarchiwizowane z www.scholar-online.eu tego adresu].


• crespus93: Nils Gustaf Dalen (ang.). W: Prezentacja multimedialna (16 slajdów) [on-line]. www.slideshare.net, 27 marca 2011. [dostęp 2014-05-04].