Egftnjytyk

Ten artykuł dotyczy herbu szlacheckiego. Zobacz też: Leliwa.

Leliwa
Alternatywne nazwy	Leliwa, Leliwczyk, Leliwita
Pierwsza wzmianka	1324 (pieczęć), 1357 (zawołanie Leliwczyk), 1399 (zapiska sądowa)
Herbowni
Razem 830 nazwisk A Abaszkiewicz, Abramowicz, Adamkiewicz, Adamkowicz, Adamowicz, Aksan, Aksanow, Albicki, Alechnowicz, Anczewski, Andrzejewicz, Anszewski, Antoniewski, Antoszewski, Anusiewicz, Anuszewicz, Anuszewski. B Babczyński, Babiński, Bacewicz, Bachrynowski, Badkowski, Bagarewicz, Bagrycewicz, Bahrynowicz, Bahrynowski, Bajer, Bakrynowski, Baluczyński, Bałuczyński, Barancewicz, Baranowicz, Bartkowski, Bassowski, Baszowski, Bauer, Baur, Baurski, Bądkowski, Bedliński, Bereziński, Bernatowicz, Bes, Besowski, Będzimirowski, Bękowski, Białas, Białobłocki, Białopiotrowicz, Białoszycki, Bielicki, Bielowski, Bieniewski, Błocki, Błudnicki, Błudowski, Bobiński, Bobola, Boboński, Boczkowski, Bodzanowski, Bodzanta, Bodzewski, Bolcewicz, Bolte, Bonuchowski, Borzuchowski, Bóbr, Brandt, Brażewski, Brażyński, Bremer, Broniewski, Bryżyński, Brzeszewski, Brzozdowski, Brzozogajski, Budiło, Budzewicz, Budziewicz, Bujwid, Bukowiecki, Bułajewski, Bułhak, Bułhal, Bułharowski, Burakowski, Buywid, Byszewski, Bytoński. C Cebrzyk, Centomirski, Cerkas, Chełmowski, Chleb, Chlebowicz, Chłasiewicz, Chłasko, Chłopecki, Chmielewski, Chmurzyński, Choberski, Choborski, Chociatowski, Chrościcki, Chrucki, Chruścicki, Chryściński, Cichiński, Cichowicz, Cichowski, Cidzik, Ciszkowski, Cudzinowicz, Czachowski, Czacki, Czaiński, Czajęcki, Czajkowski, Czajowski, Czapiewski, Czapkowski, Czapski, Czarnecki, Czarnicki, Czarnołęski, Czawszajewicz, Czawszkiewicz, Czechowicz, Czechowski, Czehryński, Czejłytko, Czelatycki, Czelatyński, Czerczycki, Czerkas, Czerkies, Czernczycki, Czeski, Czeyłytko, Czobor, Czubicki, Czubiński, Czubowski, Czudzinowicz, Czulski, Czuprynowski, Czybiński. D Dackiewicz, Daćkiewicz, Damerau, Damerkaw, Danecki, Danilewicz, Daniła, Daniło, Daniłowicz, Darnowski, Daszczenko, Daszkowski, Dawidowicz, Dąb, Dąbrowski, Dewejn, Długołęcki, Dłużniowski, Dobaniewski, Dobrzański, Dobrzyński, Dokurno, Dorohostajski, Dorpowski, Dowejn, Dowgiałło, Dowgiało, Drasławski, Dreszkowski, Drowdwiłło, Drublański, Drzeczkowski, Duchowicz, Dudziecki, Dusejko, Dusieyko, Duszkiewicz, Dymitrowski, Dyrżewicz, Dyszewicz, Dziewiętnicki, Dzieża, Dziubiński, Dżur. E Ezofowicz. F Fersen, Francuzewicz, Francuzowicz, Freiman-Ostaniewicz, Fryjewicz. G Gabriałowicz, Gabryałowicz, Ganglowski, Gangłowski, Gaugłowski, Gawłowski, Gąglawski, Gągławski, Geczewski, Gesztowt-Łokiański, Giecewicz, Gieczewicz, Gieczewski, Gierłowicz, Gierszod, Gierzad, Giesztołd, Giesztowt łokiański, Gietowć, Gietowt, Gintowt, Gintowt-Dziewałtowski, Girowski, Gliński, Goleniewski, Goleniowski, Gołuchowski, Gordziałkowski, Gorka, Gorkański, Gortatowski, Gotartowski, Gozdzki, Górka, Górkański, Graniewski, Granowski, Grell, Grochowski, Grunowski, Gurkowski, Gurnowski, Gwiazdowski. H Hanusowski, Haraszkiewicz, Haustein, Hegel, Hegliński, Herżod, Hlaska, Hleb, Hlebicki, Hlebowicz, Hłaska, Hłasko, Horn, Hortyński, Howig, Hubal. I Ibiański, Iłłakowicz, Irzykiewicz, Irzykowicz, Iwonicz, Iwowicz. J Jacewicz, Jachimowicz, Jackiewicz, Jacosławski, Jaczewski, Jaczyntowicz, Jagielnicki, Jagintowicz, Jahelnicki, Jahołkowski, Jakowicz, Jaksmanicki, Jaksmański, Janecki, Janisławski, Jankiewicz, Janowicz, Jarosławowicz, Jarosławski, Jaroszewicz, Jaskmanicki, Jaskold, Jaskołd, Jawsza, Jawszowicz, Jelec, Jelowski, Jerzyk, Jerzykowicz, Jeżowski, Joachimowicz, Jotkiewicz, Józefowicz, Jucewicz, Juchniewicz, Juchnowicz, Judinowicz, Juniewicz, Junowicz, Jurkowski, Juskiewicz, Juszkiewicz, Juśkiewicz. K Kadziński, Kadzyński, Kalenicki, Kalenik, Kamieński, Kappel, Karaczowski, Karaszewicz, Karsznicki, Karśnicki, Karwacki, Kaski, Kasperowicz, Kaszański, Kewlicz, Kiersz, Kiewlicz, Kikowicz, Kirsz, Kirsza, Kisielowski, Kiski, Kiszelowski, Kiszkiewicz, Knipowicz, Koczanowski, Kokocki, Kolański, Komorski, Konczacki, Koniński, Konopiński, Kończacki, Kopestyński, Kopystyński, Korczyc, Korczycki, Korczyński, Korzeniewski, Korzeniowski, Kostewicz, Koszański, Kościa, Kościc, Kościewicz, Kotaszewicz, Kozicki, Kozielski, Kozieł, Koziełł, Kraiński, Krajewski, Krajowski, Krajski, Kraśnik, Krenz, Kronicki, Krosno, Krupka, Krysiński, Kryżan, Krzesz, Krzywiecki, Krzywięcki, Krzywobłocki, Księski, Kszyniecki, Kuchmistrzowicz, Kuchmistrzowski, Kuciński, Kukiel, Kumaniecki, Kummer, Kuniński, Kurczukowicz, Kurmin, Kurowski, Kuzmicki, Kwiatkowski. L Laskowski, Ledycki, Lejkowski, Lekszewicz, Leliwa, Lenkszewicz, Leonowicz, Lesieniewicz, Leskiewicz, Leśkiewicz, Lgocki, Lipański, Lipen, Lipeń, Lipień, Lipiński, Lisiecki, Lisowski, Lissowski, Liszeń, Liszyń, Lityński, Lostin, Ludkiewicz. Ł Łabcewski, Łabiewski, Łachoyski, Ładowski, Łakowicz, Łapszyński, Łaszkiewicz, Ławiński, Ławrynowicz, Łohojski, Łokiański-Gesztowt, Łopacki, Łosiew, Łostowski, Łoziński, Łubanka, Łukowski, Łyczkiewicz, Łysakowski. M Macewicz, Marcholenko, Marcinkiewicz, Marcinowicz, Margiewicz, Martynowicz, Martyszewski, Matusewicz, Matuszewic, Matuszewicz, Medeksza, Melsztyński, Meslicz, Miaskowski, Miastkowski, Micewicz, Michałowski, Mickiewicz, Mierciński, Mierczyński, Mierzeński, Mierzyński, Mikulicz, Minejko, Mineyko, Minwid, Mislicz, Miszkiewicz, Mitko, Młaszkowski, Młodkowski, Młotkowski, Mokierski, Molwiłło, Moniwid, Moniwidowicz, Montwid, Montwił, Montwiłło, Montwit, Montywid, Monwid, Monwidowicz, Morstein, Morstin, Morstyn, Morsztyn, Mutykalski, Myszkowicz. N Naguszewski, Nakwaski, Narmont, Narmunt, Nasmont, Natalski, Nazdrowicz, Newelski, Niedoma, Niemiera, Niemierzyc, Niesiołowski, Nieścinko, Nietowć, Nieustępowicz, Niewiardowski, Niezwiecki, Ninieński, Norewicz, Normont, Notowicz, Nozdrowicz, Nutowć, Nutowicz, Nutowiec. O Odyniec, Oklejski, Okuszka, Okuszko, Olchowicz, Olchowiecki, Olechnowicz, Olechowicz, Ososkowicz, Osostowicz, Ostaniewicz, Ostankowicz, Ostaszkiewicz, Ostrowski, Ostrzeszewicz, Ostrzewski. P Pacenko, Pacewicz, Pacyna, Pacynka, Pacynko, Pajewski, Pantalowski, Paruszewski, Parys, Parzenczewski, Parzęczewski, Parzęczowski, Paszkowski, Pausza, Pawłowski, Pawsza, Pereszczak, Pereszczaka, Petkiewicz, Petroch, Petruszewicz, Petyhorski, Piaszczyński, Piechocki, Piechowski, Pieczychowski, Pieniążek, Pietkiewicz, Pietraszko, Pietrusiński, Pigłowski, Pilecki, Piorun, Piotrewicz, Piotrowicz, Piotrowski, Piórkowski, Piórowicz, Pławiński, Pobłocki, Podgorski, Podhajecki, Podlęski, Podłęski, Pogorski, Pokrywnicki, Pokrzywnicki, Połocki, Połoniewicz, Popławski, Postawka, Postawko, Preuss, Prusakiewicz, Pruski, Pruszak, Pruszakiewicz, Przegaliński, Przyborowski, Przyłuski, Przywidzki, Pstrocki, Ptaszyński, Pudliszkowski, Putianowicz, Putraszko, Putyanowicz, Puzyno. R Raczkowski, Radwański, Rajcewicz, Rakiewicz, Rakowic, Rakowicki, Rakowicz, Rączkowski, Rekscia, Rekszyński, Rekść, Rekuć, Rentfiński, Rezwic, Rętfiński, Rimsza, Rogowski, Rohoziński, Rojcewicz, Roman, Romaszka, Romaszko, Roycewicz, Rozdzwienicki, Rozmanik, Rykowski, Rymsz, Rymsza, Ryx, Rzadki. S Sachnowski, Sakel, Sakiel, Saltejewicz, Samotycki, Samotyk, Sawojski, Scierski, Sczepiecki, Serbin, Sępieński, Sępiński, Siąski, Siciński, Sieczko, Siedleszczeński, Siedleszczyński, Siedliszczański, Siedliszczeński, Sieniawski, Sienkiewicz, Sierpski, Siezieniewski, Sięski, Sikorski, Skinder, Skorupa, Skorupka, Skorupko, Skumin, Sławaniewski, Sławicki, Sławiński, Sławoczyński, Sławoszyński, Słobodziński, Słobotski, Słotwiński, Słowacki, Słowaczyński, Słucki, Słupowski, Smoiski, Smojski, Sojkowski, Songin, Soroka, Soroko, Specymirski, Spicymirski, Spiner, Spławski, Srzechiński, Srzedzieński, Srzedziński, Stalkiewicz, Stancewicz, Stanczewicz, Staniewicz, Stanilewicz, Stanilewski, Stańczyk, Starowolski, Starzechowski, Staszkiewicz, Stawryłło, Stawryło, Stecewicz, Sterpejko, Stiiernski, Stirnski, Stiruski, Strejkowski, Streżowicz, Strubnica, Stryjkowski, Styrnski, Styrpejko, Styruski, Suchorowski, Sudnik, Swołyński, Sworski, Syćko, Syniewski, Szalamuński, Szalkiewicz, Szałkiewicz, Szaniecki, Szawernowski, Szczepicki, Szczepiecki, Szczypiecki, Szeński, Szott, Szpiner, Szredziński, Szuczewski, Szulakiewicz, Szuplewicz, Szwojnicki, Szymkiewicz, Szymkowicz. Ś Ścierski, Śledziewicz, Śniadecki, Śnieżko, Średziński, Śrzedziński, Świniarski, Świrski. T Talmont, Tarło, Tarnau, Tarnow, Tarnowski, Temruk, Tędziagolski, Tędziogolski, Tomkowicz, Tongin, Towgin, Towginowicz, Trojanowski, Trzcieński, Trzciński, Tułkowski, Tyszkiewicz. U Ulęzgęłło, Urak, Urbanowicz, Urbański, Ustarbowski. V Virion. W Wacławski, Wapczyński, Wardeski, Wardęski, Warnsdorf, Warszewicz, Wasilewicz, Wawpszewicz, Wawszewicz, Wedecki, Węcławski, Węsierski, Wiazewicz, Wiaziewicz, Wiażewicz, Wiąz, Wicki, Wiedecki, Wieroszemski, Wierozemski, Wierzbicki, Więcławski, Wilkowski, Wisiecki, Wiszacki, Witcki, Witski, Wojakowski, Wojanowski, Wojniat, Wojnowski, Woliński, Wolski, Wołkowski, Wołodko, Wołodźko, Woronowicz, Wrzosek, Wyrowski, Wyrozembski, Wyrozemski, Wyrozębski, Wyrozęski, Wyrzykowski, Wyskocki, Wysocki. Z Zaborowski, Zaborski, Zabrzeziński, Zabrzeżański, Zacharewicz, Zacharowicz, Zajączkowski, Zawadzki, Zbirochowski, Zbiroski, Zbirowski, Ziembowski, Zienkowski, Zongołowicz, Zuroch, Zurowski, Zygmuntowicz. Ż Żagliński, Żagowicz, Żarski, Żebrowski, Żłobicki, Żodan, Żongołłowicz, Żuk, Żuławski, Żurawicki, Żurawski, Żurowski, Życzyński, Żyła, Żyłowski, Żyrawski, Żytowski
Miejscowości	Tarnów, Tarnobrzeg, Przeworsk, Stryków, Mińsk Mazowiecki, Tarnopol, Sieniawa
Gminy	Krzywcza

Leliwa (Leliwczyk, Leliwita) – polski herb szlachecki, noszący zawołanie Leliwa. Według najczęściej cytowanej w dawnych publikacjach opinii Jana Długosza herb ten wywodzi się z Niemiec. Opinii tej nie podziela jednak współczesny historyk Włodzimierz Dworzaczek. Jego zdaniem zarówno ród Leliwitów jak i sam herb ma polską proweniencję. Herb Leliwa występował głównie w ziemi krakowskiej, sandomierskiej oraz na terenie województwa poznańskiego^[1]. Spośród ponad 800 rodów^[2] używających podstawowej wersji herbu Leliwa do największego znaczenia politycznego oraz statusu majątkowego doszli Tarnowscy, Sieniawscy, Morsztynowie, Hlebowiczowie i Czapscy. Wpływowymi Leliwitami byli też Tyszkiewiczowie, ale im przysługiwała odmiana, Leliwa II. Potwierdzeniem statusu większości tych rodów było otrzymanie tytułów hrabiowskich i stosownych odmian w herbie (patrz sekcja odmiany, wersje arystokratyczne oraz alternatywne przedstawienia herbu). Leliwą pieczętował się także Juliusz Słowacki^[3].

Opis herbu |

Opisy historyczne |

Jan Długosz blazonuje herb następująco^[4]:

Leliwa, que lunam defectuosam cum stella glauca im campo celestino defert.

Co w przekładzie daje:

Leliwa, który łukowaty księżyc z gwiazdą żółtą pośrodku w polu błękitnym nosi.

Kasper Niesiecki wzmiankuje też wersję z czerwonym polem (odmianę Leliwa V)^[5]:

Ma być księżyc jak na nowiu niepełnym, do góry rogami obrócony, we środku jego gwiazda o sześciu rogach w polu błękitnym, luboć niektórzy czerwonego używają; księżyc powinien być złoty. Na hełmie pawi ogon, na nim takiż księżyc (...)

Symboliczny opis herbu zawiera łaciński wiersz z XV w. ku czci Melsztyńskich Spythko, tua virtus meritis coniuncta priori – gwiazda sławy rodu lśni na niebie między rogami księżyca^[6].

Opis współczesny |

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco:

W polu błękitnym półksiężyc złoty, nad którym takaż gwiazda.

W klejnocie na ogonie pawim – samo godło.

Labry herbowe błękitne, podbite złotem.

Podstawowa wersja herbu, powszechnie później używana, ukształtowała się w XVI wieku. Najwcześniejszy zachowany wizerunek klejnotu (1334) przedstawia klejnot tautologiczny. Etap pośredni ewolucji wizerunku nastąpił w XV wieku, kiedy to spotykało się wersję, w której klejnocie było godło z zatkniętymi trzema piórami pawimi^[7]. Więcej na ten temat w sekcji poniżej. Herb Leliwa występował w wielu odmianach, co jest znamienne dla polskiej heraldyki (zob. Odmiany, wersje arystokratyczne oraz alternatywne przedstawienia herbu).

Geneza |

Herb Izaaka Komnena

Najwcześniejsze wzmianki pisane |

Historia herbu ma sięgać XII w^[8]. Godłem wyobrażającym Leliwę pieczętować się miał święty Bertold z Garsten w roku 1140^[9].

Jedno z zawołań herbu – „Leliwczyk” wzmiankowane jest już w 1357 r.^[10]

W 1359 w lasach Płoniny na Wołoszczyźnie, w klęsce poniesionej przeciwko armii mołdawskiej, chorągiew Leliwa miała wpaść w ręce nieprzyjacielskie^[11].

Najstarsza zachowana wzmianka w dokumentach sądowych pochodzi z 1399 r.: „...de clenodio lune et stelle, et de proclamacione Lelywa”^[12].

W bitwie pod Grunwaldem w 1410 wzięły udział trzy chorągwie pod znakiem Leliwa. Były to chorągwie braci: Jana z Tarnowa (wojewody krakowskiego) i Spytka z Jarosławia oraz Wincentego z Granowa (kasztelana śremskiego i starosty wielkopolskiego).

Aktem unii horodelskiej w 1413 r. herb Leliwa został przeniesiony na Litwę (przyjął starosta wileński Moniwid, adoptowali wojewoda krakowski Jan Tarnowski i Jadwiga z Leżenic)^[13].

Najwcześniejsze polskie źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza. Zapisuje on informacje o herbie wśród 71 najstarszych polskich herbów szlacheckich we fragmencie: „Leliwa. que lunam defectuosam cum Stella glauca in campo celestino defert. Ex Reni partibus sub tempore Wladislai primi, Polonie regis, aduenit Spiczmerum miHtem primarium habuit auctorem, qui in primario ignile deferebat, dum ex Reno aduenit sed processu dierum in ea domo Polonorum, que defectuosam lunam rubeam cum stella rubea deferebat, se coniunxit et uniuit et unam familiam effecit; in qua viri prouidi et industrii, rei publice et proprie studiost”^[14].

Najwcześniejsze przedstawienia i ewolucja wizerunku |

Przedstawienia herbu Leliwa na przestrzeni wieków

Herb Leliwa w Herbarzu Złotego Runa z około 1433-1435 r. (w prawym górnym rogu)

Herb Leliwa w herbarzu Armorial Bellenvillle z lat 1360-1400 (w lewym dolnym rogu)

Herb Leliwa w swojej XV-wiecznej formie w herbarzu Armorial Gelre (w prawym górnym rogu)

Herb Leliwa w XV-wiecznym Codex Bergshammar (drugi rząd, druga kolumna)

Herb XV-wiecznym Armorialu Lyncenich (w prawym górnym rogu)

Herb Leliwa w XVI-wiecznej kopii Stemmata Polonica Długosza

Pieczęć z herbem Leliwa nieznanego Jerzego z początku XIVw. (gwiazda spoczywa tu na półksiężycu na wysokim stylisku)

Pieczęć z herbem Leliwa Jadwigi z Leżenic przybita pod aktem unii w Horodle, 1413 r.

Herb Leliwa w swojej średniowiecznej formie – rekonstrukcja współczesna

Herb Leliwa w swojej XV-wiecznej formie – rekonstrukcja współczesna

Leliwa w herbarzyku Ambrożego z Nysy, około 1572

Herb Leliwa w Gniazdo cnoty... Bartłomieja Paprockiego, 1578

Herb Leliwa w herbarzu Herby rycerztwa polskiego... Bartłomieja Paprockiego, 1584

Leliwa w Kronice polskiej Marcina Bielskiego, 1597

Leliwa w Kleynotach.. Jana Aleksandra Gorczyna, 1630

Herb Leliwa w herbarzu Okolskiego, 1641

Herb Leliwa na kartuszu w zamku książąt Sułkowskich w Bielsku-Białej, XVIIw.

Herb Leliwa w herbarzu Niesieckiego, 1740

Herb Leliwa w Herbarzu wielu domow Korony Polskiey St. Duńczewskiego, 1757

Dokument legitymacyjny rodziny Słowackich herbu Leliwa, rok 1803

Herb Leliwa w herbarzu Ostrowskiego, 1897

Herb Leliwa w herbarzu Wijuka Kojałowicza, reprint z 1905

Herb Leliwa w herbarzu „Herby szlachty polskiej” Z. Leszczyca, 1908

Znanych jest całkiem dużo średniowiecznych pieczęci z wizerunkiem herbu. Franciszek Piekosiński wymienia następujące: uważaną za najstarszą nieznanego bliżej Jerzego (z samego początku XIVw.)^[15], z 1324 i 1334 (kasztelana krakowskiego Spycimira – jest to jedyne przedstawienia Leliwy z klejnotem tautologicznym)^[16], z 1352 (kasztelana wojnickiego Jaśka Tarnowskiego), z 1373 (Rafała Nieustępowicza), z 1373 (Wacława Słupowskiego), z 1375 (kasztelana i starosty krakowskiego Jana Melsztyńskiego), z 1394 (wojewody i starosty krakowskiego Spytka Melsztyńskiego), z 1395 (Sułka z Beneszowic), z 1413 (Jadwigi z Leżenic), z 1419 (wojewody wileńskiego Moniwida), z 1431 (Niekrasza Butwidowicza), z 1451 (Jana Pileckiego)^[17]. W archiwach lwowskich miało się znajdować wiele pieczęci średniowiecznych z tym herbem, reprezentujących głównie rodziny: Bałuczyńskich, Jarosławskich, Sieniawskich i Tarnowskich; najstarsze z nich: z 1387 Jana z Tarnowa, starosty jeneralnego Rusi, z 1392 tegoż Jana z Tarnowa, jako wojewody sandomierskiego, z 1387 Spytka z Melsztyna, wojewody krakowskiego^[18].

Z 1425 zachowało się epitafium Wierzbięty z Branic, na którym obok Gryfa Wierzbięty widnieje też Leliwa.

Herb Leliwa znajduje się w najstarszych europejskich herbarzach, jednak przedstawienia różnią się barwami, oraz obecnością i kształtem elementów dodatkowych.

Armorial Bellenville z lat (1360-1400) podaje herb z klejnotem – godło z trzema piórami pawimi i labrami, ale godło srebrne^[19], flamandzki Herbarz Gelre z lat (1370-1395) podaje pełny, barwny herb (pole błękitne, godło złote), Herbarz Złotego Runa (około 1433-1435) zamieszcza barwny herb, Codex Bergshammer (XV w.) podaje barwy herbu i jego klejnot. Ponadto, herb przytacza też Armorial Gymnich (XV w.). Znacząco od standardowego różni się przedstawienie w Herbarzu rycerstwa i mieszczan Konstancji z 1483, gdzie pole jest czerwone, zaś godło srebrne^[16].

Oboczności w wyglądzie herbu pojawiały się też często na zabytkach – np. kartusz z zamku w Lanckoronie zawiera gwiazdę ośmiopromienną, chrzcielnica z Opoczna – godło na opak, zaś z Bodzentyna – w pas (wszystkie zabytki z XV wieku). Warto odnotować jeszcze jedną oboczność w wyglądzie wczesnego klejnotu – obok wspomnianego wizerunku z 1334 z klejnotem tautologicznym, zachowała się też pieczęć Wincentego z Granowa z 1401 roku, gdzie w klejnocie jest gryf wyskakujący^[16].

Swoją ostateczną formę graficzną, zgodną z zasadami heraldyki zachodnioeuropejskiej, herb miał uzyskać w połowie XIV wieku^[20].

Wizerunek klejnotu, w którym godło leży na ogonie pawim pojawił się w XVI wieku. Taki klejnot zobaczymy m.in. u Paprockiego w Gnieździe cnoty i w Herbarzu. Popularność tych opracowań przyczyniła się zapewne do rozprzestrzenienia takiej formy herbu. Nie oznacza to jednak, że nie pojawiały się w XVI wieku inne przedstawienia klejnotu. Obok herbu zidentyfikowanego jako odmiana Leliwa II (w klejnocie godło na trzech piórach strusich) pojawiły się też herby z klejnotem tautologicznym (pieczęcie: nieznanych właścicieli z 1501, Rafała z Jarosławia z tego samego roku, K. Irzykowicza i J. Pileckiego z 1569, M. Sieniawskiego i J.K. Tarnowskiego z 1566) oraz z samymi trzema piórami strusimi (pieczęć Jana z Tarnowa z 1501)^[21].

Pochodzenie herbu |

Nie można do dziś z całą pewnością ustalić pochodzenia herbu jak i rodu herbownych^[16]. Sama proklama herbu ma prawdopodobnie polską etymologię, natomiast jego wizualna strona, a przede wszystkim godło, może być pochodzenia obcego. Herb ten co prawda należy do najstarszych polskich herbów, ale symbolika półksiężyca i sześciopromiennej gwiazdy była popularna na Wschodzie (kraje muzułmańskie) i była obecna w systemach heraldycznych wielu państw (Niemcy, Węgry, Holandia, Chorwacja i inne). Wizerunek półksiężyca i gwiazdy znajdował się już na monetach Mitradatesów, królów Pontu z dynastii Achemenidów^[22].

Rodowodem Leliwitów zajmowało się wielu historyków, poczynając od Jana Długosza,
aż po wiek XX. Na temat genezy Leliwitów, wypowiedział się współczesny badacz i historyk Włodzimierz Dworzaczek. Według jego opinii ogłoszonej w 1971 roku, Leliwici byli rodem pochodzenia rodzimego. Z tym zdaniem zgadza się Teresa Zielińska w książce Poczet polskich rodów arystokratycznych^[23].

Stanowisko Dworzaczka nie było pierwszą teorią o rodzimym pochodzeniu Leliwitów. Rdzennie polskie pochodzenie herbu starał się udowodnić nadworny biograf hetmana Jana Tarnowskiego Stanisław Orzechowski, pisał on m.in.:

Ród domu Tarnowskiego ani gościem ani przechodniem w Polszcze nigdy u nas nie był, jako niektórzy pod kądzielą siedząc między babami powiadają, iż Leliwa z Niemiec od Renu do Polskiej przyszła – co nie jest. Albowiem Leliwa tak polskim herbem zawsze była, jako jest Starza, Śrzeniawa, Tramli [?], Jastrzębiec, Łódź, Odrowąż, Nałęcz i inne polskie herby – a to może być pokazano starodawnymi przywilejami polskimi i ruskimi[24].

O tych starodawnych przywilejach polskich i ruskich nie zachowały się do dziś żadne informacje^[25].

Rodzime pochodzenie herbu starali się także udowodnić Wincenty Balicki, Jan Leniek. Badacze forsujący rdzenne pochodzenie tego herbu wskazują przede wszystkim na jego typowo słowiańską nazwę.

Niezależnie od tego, na przestrzeni dziejów pojawiło się kilka innych – mniej lub bardziej prawdopodobnych hipotez:

Hipoteza „niemiecka” Jana Długosza |

O obcym pochodzeniu herbu pisał Jan Długosz. W Clenodiach wspominając protoplastę Leliwitów kasztelana krakowskiego Spicymira z Piasku, pisze iż przybył [on] znad Renu za czasów Władysława I króla polskiego, a potem swe pierwotne godło, przyniesione z zachodu Ogniwo (ignile) zarzucił, bowiem złączył się z rodem polskim mającym w herbie ubywajacy księżyc jaśniejący z gwiazdą jaśniejącą. Odtąd jego potomkowie wraz z owymi autochtonami stanowić mieli jedną rodzinę, z której wywodzili się mężowie przezorni i skrzętni, dobru publicznemu i własnemu oddani^[26].

W Liber Beneficiorum opisując fundację kościoła tarnowskiego Długosz przedstawia sprawę inaczej:

... wtedy właśnie ród szlachecki Leliwitów wywodzący się znad Renu, z krwi Alemanów, mający jako znak herbowy gwiazdę sześcioramienną otoczoną dwoma rogami księżyca na niebieskim tle, opuścił własne dotychczasowe siedziby i mając szczęśliwiej zamieszkać, wszedł do ziem Królestwa Polskiego”[27].

Więcej dowiedzieć się można z jego opisu kościoła pw. Wszystkich Świętych w Krakowie, który był wybudowany przez rycerza Jakuba Bobolę:

Tenże Jakub nosił na orężu i tarczy ogniwo długie a wąskie. Jego liczni potomkowie połączyli się z rycerzami i wielmożami, jacy przybyli znad Renu, a mianowicie tymi z Tarnowa, Melsztyna i Jarosławia, mającymi jako herb Księżyc niepełny z gwiazdą w polu niebieskim. W wyniku tego połączenia, porzuciwszy starodawny znak, tj. owe Ogniwo, zaczęli używać jako herbu, księżyc niepełny wraz z gwiazdą. Pozostali jednak nieliczni rycerze w Królestwie Polskim, a zwłaszcza na Mazowszu, którzy posługują się Ogniwem na orężu[28]..

Jak widać występuje sprzeczność w przekazach Długosza w Clenodiach i Liber Beneficiorum. Dodatkowo Długosz podaje jeszcze legendę herbową:

Istnieje także przekaz, jakoby wspomniany ród i dom, który dotąd nazywa się „Leliwa”, nie przybył znad Renu, ani też stamtąd nie przyniósł księżyca z gwiazdą jako herbu, lecz po jakiejś szczęśliwej i zwycięskiej bitwie z Węgrami, w której walczono aż do pojawienia się księżyca i gwiazd (jako że, był wówczas księżyc niepełny), został w dowód okazanego wówczas męstwa nagrodzony przez Władysława Łokietka, króla polskiego„[28].

Hipotezy Jana Długosza były potem powtarzane przez kolejnych historyków i heraldyków: Marcina Bielskiego, Bartosza Paprockiego, Szymona Okolskiego, Kaspra Niesieckiego i wielu innych.

Szymon Okolski do opowiadania Długosza o nadreńskim pochodzeniu Spicymira (i samego herbu) dodał od siebie bliższe określenie niemieckiego gniazda rodowego: zamek prastary przezwany Księżycem z gwiazdą, po słowiańsku Leliwa, po niemiecku Monsztern zwany^[29]. W Niemczech nie można dziś jednak znaleźć miejscowości o takiej nazwie (brak także zapisów historycznych). Według Wł. Dworzaczka jest to raczej wymysł tego heraldyka i po nim późniejszych próbujących poprzez etymologiczne dociekania wspomóc pretensje rodziny Morsztynów do herbu Leliwa (wywodzący się z krakowskich kupców Morsztynowie pisali się w średniowieczu Mornsteyn, Morrensteyn, Morrinstein, Morsthein, Mornstin)^[30].

Hipoteza „biskupia” Andrzeja Kuropatnickiego |

U schyłku XVIII wieku Ewaryst Andrzej Kuropatnicki wystąpił z twierdzeniem, że Leliwa znajduje się pośród herbów przyniesionych z rzymskiej winnicy, czyli została do Polski przyniesiona przez biskupów^[31]. Nie podał on jednak na potwierdzenie swoich słów żadnych dowodów.

Inne teorie |

Różne teorie na temat pochodzenia Leliwitów podawane były także przez innych autorów. Np. A. Kosiński popierał teorię (dziś uznaną już za błędną) krakowskiego, mieszczańskiego pochodzenia Leliwitów. Z kolei F. Piekosiński uważał ich za odgałęzienie rodu Lubowlitów-Ogniwów, którzy mieli być młodszą linią Starżów i wyprowadzał ich genealogię aż od Popielidów^[32].

Etymologia |

Etymologia słowa „Leliwa”, będącego nazwą herbu, jest wyjaśniana na wiele sposobów.

Stanisław Orzechowski uważał, że „Leliwa” znaczy tyle, co „patrzwa sam”^[33].

Zorian Dołęga Chodakowski twierdził, iż na Ukrainie w pieśniach ludowych, zwłaszcza weselnych, księżyc oznaczał pana młodego, zaś zorza (gwiazda Wenus, jutrzenka) zwana tam także leliwą wyobrażała w podobnej przenośni pannę młodą. Pisał do Bandtkiego, iż godło Leliwy widział na czerwonych chorągiewkach weselnych^[34]. J. Błaszczyński, autor artykułów heraldycznych w Encyklopedii Orgelbranda, opierając się na informacjach jakiegoś nie wymienionego z nazwiska archeologa, pisał, że lud w Sieradzkiem nazywa Leliwą księżyc na nowiu w chwili, kiedy się nad nim znajduje gwiazda Wenus i że tę rzadką konstelację uważa za zapowiedź klęski^[35]. Taką samą informację powtarza Andrzej Kulikowski^[36].

A. Małecki łączył zawołanie z nazwą wsi w Sieradzkiem. W dawnej ziemi sieradzkiej, w parafii Klonowa, znajduje się rzeczywiście wieś Leliwa, ale powstała ona późno, bo w lustracji starostwa sieradzkiego z lat 1564/1565 jej nie ma^[37]. Biorąc zresztą pod uwagę, ze starostwo sieradzkie dzierżawione było od 1536 kolejno przez dwóch Tarnowskich (pieczętujących się Leliwą), łatwo można zrozumieć źródło tej nazwy.

F. Piekosiński wywodził słowo Leliwa od imienia czy przezwiska Lel, co za Słownikiem Języka Polskiego Maurycego Orgelbranda oznacza imię syna Ladona i Lady. Orgelbrand przedstawił Lela jako prasłowiańskie bóstwo będące piastunem niebios – Trzymał na swoich barkach wschodnie niebiosa – aby nie upadły^[38]. Tak więc w połączeniu z wyrazem niwa – nów – może sugerować księżyc w nowiu jako symbol owego bóstwa. Na takie rozumienie etymologii wyrazu Leliwa wskazuje dociekanie Macieja Miechowity, który w swojej Kronice Polski^[39] opisał kult bóstw greckich adaptowany na grunt polski, utrzymując że Łada jest w istocie Ledą – matką Lela i Polela, dla których greckimi archetypami mieli być: Kastor i Polideukes, zwany też Polluksem. Podobny pogląd można znaleźć u Mickiewicza, który pisał:

Już naprzeciw księżyca gwiazda jedna, druga Błysnęła; już ich tysiąc, już milijon mruga. Kastor z bratem Polluksem jaśnieli na czele, Zwani niegdyś u Słowian: Lele i Polele[40].

W kilku publikacjach z XIX wieku leliwą nazywano rośliny z rodzaju złotogłów Asphodelus^[41].

Aleksander Brückner twierdził, że wszystkie nazwy herbów z końcówką na -awa mają pochodzenie topograficzne, od rzeki nad którą przodek osiadł np. Tarnawa, Rawa, Pilawa, Leliwa^[42].

Nazwa Leliwa mogła powstać też z jakiegoś czasownika, na przykład lelejać (się), to znaczy kołysać, chwiać się^[43]. Istniało również imię Lelistryj^[44].

Legenda herbowa |

Legendę herbową dotyczącą nadania Leliwy podaje książka Herby, legendy, dawne mity^[45]:

(...) herb Leliwa (półksiężyc i gwiazda) otrzymać miał rycerz za pokonanie wrogiego wojska przy księżycu i gwiazdach (wszakoż Paprocki i Okolnicki herb ten z Niemiec wywodzą) w czasach Bolesława Wstydliwego.

Herbowni |

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)^[46]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule (w infoboksie po prawej stronie) pochodzi z Herbarza polskiego Tadeusza Gajla^[47]. Jest to dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza.

Herb Leliwa należał do najbardziej rozpowszechnionych herbów szlacheckich i pieczętowało się nim wiele rodzin. Leliwici drogą adopcji użyczali nobilitowanym swego herbu i to nie tylko polskiej narodowości. Warto zaznaczyć, że jakkolwiek często w takich wypadkach herb adoptującego bywał odmieniany, to dużo nobilitowanych przyjęło też niezmienioną Leliwę. Przyjęcie wspomnianego wcześniej Moniwida do herbu Leliwa dotyczyło nie tylko jego samego, ale i całego jego rodu. Należeli do niego: Butwid – który był protoplastą Rekuciów; Rymwid – od którego syna Jerzego pochodzą Zabrzezińscy, od drugiego syna Olechny – Olechnowicze, Kuchmistrzowicze, Irzykowicze i Dorohostajscy; Wiaź – którego syn Iwaszko był protoplastą Wiażewiczów, drugi syn Hleb – był przodkiem Hlebowiczów. Drogą adopcji wszedł zapewne do rodu Moniwida protoplasta Tyszkiewiczów – bojar ruski Kalenik Miszkowicz^[48][49]. Moniwid miał też adoptować niejakiego Adama, protoplastę Adamowiczów. Jego zaś potomkowie, przyjmując nazwiska od posiadanych wsi, dali początek rodom Pokrzywnickich, Mutykalskich, Rakowickich i Starowolskich^[50].

Bachrynowscy (także Bahrynowscy, Bakrynowscy) mieli być gałęzią książąt Druckich i pochodzić od Rurykowiczów. Według Seweryna Uruskiego ich przodkiem miał być książę drucki Andrzej, syn Iwana i siostry księcia Witolda. Tenże Andrzej od swego działu, wsi Bachrynowice na Ukrainie miał przyjąć nazwisko Bachrynowski. Książęta Bachrynowscy, jeszcze w XVI wieku noszący ten tytuł, mieli podupaść finansowo, także jeszcze w tym samym XVI wieku mieli zarzucić używanie tytułu książęcego^[51].

Rodziną kniaziowską według Kojałowicza, Niesieckiego i Kosińskiego mieli też być Rekuciowie. Według Kojałowicza mieli oni pochodzić od księcia kiernowskiego Montwida. Kosiński pisał dodatkowo że w XVI wieku mieli używać tytułu książęcego, a wywodzić się mieli od Dorszprunga. Jednak według innego podania w XV wieku Rekuć, pan żmudzki, miał wydać swą jedyną córkę i dziedziczkę za Stanisława Kieżgajłę, z warunkiem przyjęcia nazwiska Rekuciów. Podanie to miał potwierdzać fakt używania później przez Kieżgajłów przydomka Rakuć. W takim wypadku Rekuciowie nie byliby kniaziami. Z takim zdaniem zgadza się Józef Wolff, który zaliczył Rekuciów do pseudo-kniaziów^[52].

Kilkanaście rodzin tego herbu było pochodzenia tatarskiego.

Stanisław Dziadulewicz wspomina kniaziów Petyhorskich herbu Leliwa (kniaziowie Kabardyńscy; na Rusi zwani byli kniaziami Czerkaskimi, w Polsce Petyhorskimi). W 1561 mieli oni otrzymać od króla pozwolenie na osiedlenie się na Litwie. W 1570 rotmistrz Temruk Szymkowicz Petyhorski biorąc ze skarbu pieniądze na chorągiew miał wystawić kwit z herbem Leliwa. Ponieważ jednak indygenat polski otrzymał on dopiero w roku 1601, wyciśnięta przez niego na kwicie pieczęć miała właściwie wyobrażać nie herb Leliwę, a znak dość pospolity na wschodzie – kombinację półmiesiąca i gwiazdy, używany przez wszystkich kniaziów Czerkaskich-Petyhorskich^[53].

Na sejmie w Warszawie 23 kwietnia 1662 szlachectwo miał otrzymać Tatar Stefan Czerkasz (Czerkas), towarzysz chorągwi rotmistrza królewskiego, starosty garwolińskiego Czeczela (za waleczność w walkach ze Szwedami; do herbu Leliwa miał być adoptowany przez Szymona Bogusławskiego)^[54][55]. Według Dziadulewicza szlachectwo z tej rodziny miał otrzymać nie tylko Stefan, ale także Michał, porucznik w chorągwi kozackiej starosty brzesko-kujawskiego wraz z nieletnimi synami: Konstantym, Kazimierzem i Józefem. Czerkasowie mieli być przybyszami z Kaukazu, pochodzenia dagestańskiego, w służbie kniaziów Kambułatowiczów-Petyhorskich^[56].

Inne wymieniane przez Dziadulewicza rodziny tatarskie używające tego herbu to: Abramowicze, Adamowicze, Białobłoccy, Błoccy, Skinderowie, Urakowie.

Rodzina żmudzka Paalsknis (Poalsknis) miała być tatarskiego pochodzenia i według złożonych przed deputacją wywodową kowieńską dokumentów pochodzić od księcia tatarskiego Tamerlana (a więc być rodziną kniaziowską)^[57][58]. Przechowywali oni rodzinną tradycję pochodzenia od krewnej Tamerlana Zofii, z rodziny Sopihali i Solimanów Poalsknis, księżnej Mingelii i Georgii, hrabiny Abisynii, która miała wyjść za Jana z Pawsza Moniwida; pisali się książętami Pauszami z Tamerlana Poalsknisami^[59]. Przekazane do heroldii w Petersburgu dokumenty zostały im jednak zakwestionowane, a tytuł książęcy nie został zatwierdzony^[57].

Nazwiska Abramowicz i Adamowicz^[60] są wymieniane przez serwis Tatarzy Polscy jako nazwiska Tatarów – Leliwitów. Warto zaznaczyć, że rody o takich samych nazwiskach używały też odmian. Dodatkowo, serwis Tatarzy Polscy podaje nazwiska Illasiewicz, Musicz i Smolski^[61]. Tadeusz Gajl nie potwierdza pierwszego i ostatniego, zaś herb Musiczów podaje jako nieznany^[47]. Musiczowie herbu Leliwa są z kolei wymieniani przez Stanisława Dumina^[62].

Do Leliwy przypuszczano także Żydów, takich jak Abraham i Michał (Meir) Ezofowicz. Pierwszy z nich nawrócił się na prawosławie i otrzymał szlachectwo w 1504, za to drugi pozostał przy swej wierze, a mimo tego został adoptowany przez Jerzego Hlebowicza. Daje to dobre pojęcie o tolerancji panującej w Rzeczypospolitej w dobie Jagiellonów. Bracia otrzymali polskie nazwisko Józefowicz^[63]. Inny Żyd – celnik smoleński Abraham z Kijowa, został adoptowany 1 lipca 1507 w Wilnie przez marszałka litewskiego Jana Zabrzezińskiego^[63][64]. Anna Wajs twierdzi, że również i on przyjął nazwisko Józefowicz^[65]. Już po rozbiorach, bo w 1815 roku, nastąpiło przyjęcie Leliwy i nazwiska Krysiński przez Jehudę Lejba Notowicza Krysę, ochrzczonego w 1759^[63].
Józefowicze mieli być natomiast nobilitowani w 1525 (mieli używać przydomku Hlebicki)^[58].

Wśród Leliwitów można znaleźć również nazwiska rodzin pochodzących z krajów Rzeszy. Wśród nich wiele rodzin to mieszczanie, adoptowani lub nobilitowani do Leliwy. Koronnym przykładem takiej rodziny są Morsztynowie. Oryginalnie nazywali się Morinstein i przybyli do Krakowa jeszcze przed XIV wiekiem. 24 października 1492, mieszczanin, rajca miasta Krakowa Jerzy Morinstein otrzymał od Jana Amora z Tarnowa, Spytka z Jarosławia, Jana z Pilczy i Rafała z Jarosławia zaświadczenie, że pochodzi on ze starożytnego rodu Leliwczyków, co było równoznaczne z nobilitacją. Nazwisko rodu zmieniono na Mondstern (niem. Mond=Księżyc, Stern=Gwiazda), następnie ewoluowało w Morstin i ostatecznie w Morsztyn^[66][67]. Innym rodem o podobnej historii są osiedli w Gdańsku Bremerowie. Ich przedstawiciel – rajca gdański Herman Bremer, otrzymał nobilitację z Leliwą w 1526 (został przypuszczony do herbu przez kasztelana wojnickiego Jana z Tarnowa (przyszłego hetmana) i Jana z Tarnowa, kasztelana sądeckiego)^[54][68]. Do Leliwy adoptowany został (prawdopodobnie przez Jana Andrzeja Morsztyna) sekretarz królewski i pisarz skarbowy Ignacy Andrzej Bair, ze śląskiej rodziny Bair (Beyer, Bajer). Wprawdzie dyplom z 1673 wskazuje, że nadano mu herb z odmianą (patrz sekcja odmiany, wersje arystokratyczne oraz alternatywne przedstawienia herbu), ale późniejsze herbarze przypisują Bajerom zwykłą Leliwę, co oznacza, że rodzina zapomniała z biegiem lat o odmianie herbu^[69]. Rodzina von Warnsdorf według Ernsta Heinricha Kneschke stary łużycko-śląski ród szlachecki, znana miała być już od końca XII wieku (mieli wywodzić się z miejscowości Varnsdorf)^[70]. Preussowie w Prusach Zachodnich, spolszczywszy się mieli natomiast przybrać nazwiska Pruski, Pruszak i od majątku Ganglów – Ganglowski^[71]. Rodzina von Heuck od dóbr Wapcza w ziemi chełmińskiej miała przybrać nazwisko Wapczyńskich (podobnie jak Czapscy pisali się ze Smoląga)^[72].

Zachodził też proces odwrotny, kiedy to Leliwici osiadali w krajach niemieckich, gdzie niemczeli i zasilali szeregi tamtejszej szlachty. Przykładem jest tu rodzina von Damerau, pierwotnie nosząca nazwisko Dąbrowski, osiadła w Prusach jeszcze w czasach krzyżackich^[73].

W poczcie Leliwitów są też rodziny węgierskie, np. rodzina Czobor. Czoborowie – pierwotnie kupcy krakowscy, zgromadzili znaczny majątek ziemski w XVI wieku, co predysponowało ich do wstąpienia w szeregi szlachty^[74].

Leliwitów wywodzących się z Francji reprezentuje np. rodzina de Virion. Protoplasta jej polskiej gałęzi, Karol Józef de Virion, szlachcic francuski, ubiegał się o polski indygenat. Otrzymał takowy w 1775, pod warunkiem nabycia posiadłości ziemskiej i przedstawienia dokumentów potwierdzających szlachectwo francuskie. Virion nie spełnił któregoś z warunków i indygenat zamieniono na nobilitację. Szlachectwo rodziny Virion potwierdzono w Rosji^[75].

Warto wspomnieć o wydanej w 1855 książce rosyjskiego heraldyka Aleksandra Borysowicza Łakiera Heraldyka rosyjska. Autor przytacza tam nazwiska rosyjskiej szlachty, która przejęła niektóre polskie herby. Wśród nich jest Leliwa. Autor nie wyjaśnia, w jaki sposób zachodziło takie przejmowanie. Pewne jest, że kilka polskich rodzin osiadło w Rosji. Rdzennie rosyjskie rody mogły zaś przyjmować polskie herby na zasadzie upodobniania wizerunków własnych. Herbem Leliwa miały według Łakiera pieczętować się rodziny:

Biełozierski, Adamowicz, Butrymow, Byrdin, Byczkow, Badowski, Wieniewitinow, Dundukow-Korsakow (także Korsak i Korczak), Kołogriwow, Łaszkiewicz, Liewszin, Liedicki, Leontiew, Łosew, Nowikow, Romanczukow, Sieniawin, Tarakanow, Tarnowski, Tarchow, Tyrkow, Szubin, Jarosławow^[76].

Znaczący przedstawiciele i potomkowie rodów herbu Leliwa |

Wielu Leliwitów, szczególnie z rodzin magnackich, dochodziło w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej do godności dygnitarskich (sprawowali funkcję wojewodów, marszałków, podskarbich, kanclerzy, hetmanów). Rodziny magnackie, o których tu mowa to: Hlebowiczowie, Jarosławscy, Sieniawscy, Tarnowscy, Tyszkiewiczowie. W grupie aspirujących do magnackiej pozycji byli Morsztynowie, Czapscy (również Hutten-Czapscy) i Dorohostajscy. Nie brakowało też wśród przedstawicieli rodów herbu Leliwa wysokich rangą sług Kościoła (biskupów, czy nawet jednego świętego), a także poetów, pisarzy, artystów, uczonych, uczestników zrywów niepodległościowych. Również mniej wpływowe rodziny wydały wielu znakomitych Leliwitów. Herbem tym pieczętowali się m.in.: marszałek wielki litewski Jan Jurjewicz Zabrzeziński (1437-1507), poeta Kasper Miaskowski (1549-1622), święty Andrzej Bobola (1591-1657), uczeni Jędrzej Śniadecki (1768-1838) i Jan Śniadecki (1756-1830), poeta Juliusz Słowacki (1809-1849). Za potomków rodów szlacheckich tego herbu można uznać też np. majora Henryka Dobrzańskiego „Hubala” (1897-1940) – dowódcę oddziału partyzanckiego w czasie II wojny światowej, ks. Antoniego Dobrzańskiego (1804-1873) – kapelana powstańców krakowskich, czy pułkownika Henryka Leliwę-Roycewicza (1898-1990) – medalistę olimpijskiego w jeździectwie i powstańca warszawskiego. Potomkowie rodów pieczętujących się tym herbem pojawiają się także dziś w życiu publicznym.

Postacie fikcyjne |

• Leliwą posługiwali się Soplicowie z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza^[77]: Jacek Soplica, Sędzia Soplica, Tadeusz Soplica. Jednak Tadeusz Gajl przypisuje autentycznemu rodowi o nazwisku Soplica herb Korzbok.


• Herbem pieczętowała się też drugoplanowa postać Potopu Henryka Sienkiewicza, jeden z kompanów Kmicica – Rekuć-Leliwa.


• Juliusz Słowacki daje Leliwę tytułowemu bohaterowi swojego utworu Poema Piasta Dantyszka herbu Leliwa o piekle. W rzeczywistości z nazwiskiem Dantyszek związany jest jednak wyłącznie herb własny, niemający nic wspólnego z Leliwą.


• Leliwą posługiwał się też tytułowy bohater powieści poetyckiej Słowackiego Jan Bielecki^[78]. Historyczny Jan Bielecki, opisany przez Siarczyńskiego w Obrazie wieku panowania Zygmunta III-go, był jednak innego herbu – pieczętował się Janiną^[79].


• W powieści Józefa Hena Crimen: opowieść sensacyjna z XVII wieku (na jej motywach nakręcono też serial telewizyjny) Leliwą posługiwali się Błudniccy (w tym główny bohater Tomasz Błudnicki) . Według Bonieckiego w ziemi halickiej rzeczywiście występowała rodzina Błudnickich z Błudnik h. Leliwa^[80].

Występowanie w heraldyce terytorialnej |

Herby będące powtórzeniem rysunku Leliwy |

Herby będące powtórzeniem rysunku Leliwy

herb Mińska Mazowieckiego i gminy Mińsk Mazowiecki

herb Przeworska

herb Tarnobrzega

przedwojenny herb Tarnopola

herb Tarnowa

herb Sieniawy

herb Strykowa

herb gminy Krzywcza

Niemal niezmienionego herbu Leliwa używają (bądź używały) miasta:

• 
  Mińsk Mazowiecki (miasto oraz gmina), posiadany w części przez Hlebowiczów (zob. herb Mińska Mazowieckiego).


• 
  Przeworsk, któremu prawa miejskie w 1393 wystarał u króla Jan z Tarnowa (zob. herb Przeworska).


• 
  Tarnobrzeg, założony w 1593 przez Tarnowskich (zob. herb Tarnobrzega).


• 
  Tarnopol (godło Leliwy srebrne pod sylwetką takiegoż zamku, przed wojną sam półksiężyc z gwiazdą), obecnie na Ukrainie, założony przez Jana Amora Tarnowskiego.


• 
  Tarnów, lokowany w 1330 przez Spycimira Leliwitę (zob. herb Tarnowa).


• 
  Sieniawa, założona w 1543 przez Sieniawskich (zob. herb Sieniawy).


• 
  Stryków, lokowany w XIV wieku przez nieznanego Leliwitę (zob. herb Strykowa).


• wieś i gmina Krzywcza, którą posiadali m.in. Ostrowscy.


• Leliwa jest również herbem zamku w Rożnowie.

Mińsk Mazowiecki, Tarnów i Tarnobrzeg umieściły też swoje herby z Leliwą na flagach.

Herby terytorialne nawiązujące do Leliwy |

Herby nawiązujące do Leliwy i o niepewnych z nią związkach

herb Bełżyc

herb Żabna

herb gminy Gorzyce

herb gminy Mielec

herb gminy Niwiska

herb gminy Tryńcza

herb gminy Żyraków

herb powiatu przeworskiego

herb powiatu tarnobrzeskiego

herb powiatu tarnowskiego

herb Leśnej

herb Ostrowca Świętokrzyskiego

herb Poznania

herb Trembowli

herb Zawałowa

herb Łohojska

przedwojenny herb Równego

• 
  Bełżyce, założone przez Jana i Spytka Tarnowskich w 1417, oprócz inicjału nazwy miasta, mają w herbie gwiazdy i półksiężyc (zob. herb Bełżyc).


• 
  Żabno, poza toporem, ma w herbie półksiężyc i gwiazdę z herbu założycieli i właścicieli miasta, Melsztyńskich (zob. herb Żabna).


• 
  Gmina Gorzyce, używa obok kłosa i koła zębatego również trzech gwiazd, zaczerpniętych z herbu Tarnowskich – właścicieli okolicznych dóbr w wiekach XV–XX.


• 
  Gmina Mielec, używa obok Topora także Leliwy.


• 
  Gmina Niwiska, ma herbie świerki oraz godło Leliwy Tarnowskich, którzy zainicjowali osadnictwo na tym terenie.


• 
  Gmina Tryńcza obok łodzi nawiązującej do flisactwa, zawiera też godło zasłużonych dla okolicy Jarosławskich.


• 
  Gmina Żyraków używa Leliwy (prawdopodobnie Tarnowskich) w połączeniu z kłosami – symbolami rolnictwa.


• 
  Powiat przeworski, używa dwugłowego orła z godłami z herbu Przeworska z prawej i lewej.


• 
  Powiat tarnobrzeski, używa elementów herbu ziemi sandomierskiej w kombinacji z Leliwą Tarnowskich (zob. herb powiatu tarnobrzeskiego).


• 
  Powiat tarnowski, używa połowy orła, wyłaniającego się zza godła Leliwy. Jest to nawiązanie do wpływów Tarnowskich na terenie powiatu (zob. herb powiatu tarnowskiego).


• 
  Łohojsk (Leliwa nad trójwzgórzem), obecnie na Białorusi, należał niegdyś do Tyszkiewiczów.


• 
  Równe, obecnie miasto obwodowe na Ukrainie, w przedwojennym herbie miało złotą gwiazdę Leliwy ze srebrnym półksiężycem, zwieńczoną na polu tarczy herbowej motywem corona muralis z trzema basztami

Żabno, powiat przeworski i tarnowski umieściły też swoje herby na flagach.

Herby terytorialne o niepewnych związkach z Leliwą |

• 
  Leśna używa herbu z godłem Leliwy na opak, ale ponieważ nie ma danych o związku miasta z jakimiś Leliwitami, więc nie wiadomo czy używa ono zmodyfikowanej Leliwy, niezmodyfikowanej Leliwy IV, czy może herbu jakiegoś śląskiego rodu.


• 
  Ostrowiec Świętokrzyski (w polu błękitnym mury miejskie srebrne z trzema basztami; w bramie godło Leliwy pod godłem Ogończyka) – nie ma pewności czy zawiera on Leliwę Tarnowskich w połączeniu z Ogończykiem, czy też godło herbu własnego Ostrogskich. Obydwa rody posiadały Ostrowiec w przeszłości (zob. herb Ostrowca Świętokrzyskiego).


• W herbie Poznania po lewej i prawej stronie głównego godła znajdują się półksiężyce z gwiazdami; ich pochodzenie, a więc tym bardziej związek z Leliwitami, są nieznane.


• 
  Trembowla (w miejsce jednej gwiazdy trzy – jedna nad dwiema), obecnie na Ukrainie, związek z jakimikolwiek Leliwitami jest nieznany.


• 
  Zawałów (w polu czerwonym krzyż srebrny, na jego prawym ramieniu tarcza z Prusem III, na lewym tarcza z Leliwą, na dolnym postać świętej), obecnie na Ukrainie, prawdopodobnie związany z Tarnowskimi.

Odmiany, wersje arystokratyczne oraz alternatywne przedstawienia herbu |

W języku staropolskim, leliwą był określany księżyc w niepełnym nowiu.

On też znajduje się na wizerunkach wielu polskich herbów szlacheckich, w połączeniu z innymi elementami budującymi godło herbowe. Z powodu szerokiego użycia herbu Leliwa, adopcji herbowych, powielanych błędów opisu, łączenia godeł małżonków itp., powstał szereg odmian, które od podstawowego wizerunku różniły się szczegółami godła bądź klejnotu. Niektóre używane były tylko przez pojedyncze rodziny (tzw. herby własne). Obecnie większość heraldyków wyróżnia następujące odmiany herbu:

Adamowicz, Bajer, Bobiński-Dekaloga, Dorpowski, Drużyłowski, Erbs, Goduszewski, Gwiazdowski, Jelce, Jelce II, Juźwikiewicz, Kopeć, Leliwa II, Leliwa III, Leliwa IV, Leliwa V, Leliwa VI, Lesieniewicz, Łasko, Młodkowski, Ostrowski III, Pietrasiewicz, Pilecki, Piotrowicz, Policzyński, Poliwczyński, Przywidzki, Ryks, Sieniawski, Trzcieński, Wietcki, Wodzicki, Wojanowski, Zienkowicz.

Ponadto, istnieje kilkadziesiąt herbów, co do których przekonanie, że są odmianami Leliwy nie jest powszechne wśród heraldyków: Adamowicz tatarski – odmiana według Stanisława Dziadulewicza, Kiwalski, nadany w 1768, uznawany za odmianę Leliwy przez Alfreda Znamierowskiego^[81], Macewicz I, opisywany jako odmiana przez Bonieckiego^[82]. Ostrowski wprawdzie pisze, że jest to odmiana, ale nie precyzuje jakiego herbu, Macewicz II, z nobilitacji (według Ostrowskiego w l. 1764-65, Boniecki podaje 1781), opisywana jako odmiana Leliwy przez Bonieckiego^[82], Mach, opisywany jako odmiana Leliwy przez Uruskiego^[83], Mąkierski – przytoczony jako odmiana przez Wiktora Wittyga, Pawłowski III i Pawłowski V – opisane jako odmiany przez Ostrowskiego, Pawsza, uznawany za odmianę Leliwy przez Tadeusza Gajla^[84], Pierścień z nobilitacji w 1768, Ryx (uważany przez Borkowskiego za ten sam herb co Pierścień, Gajl rozdziela te dwa herby) z nobilitacji w 1790, uznawany za odmianę Leliwy przez J. Dunina Borkowskiego^[85], Szpęgawski, uznawany za odmianę Leliwy przez Alfreda Znamierowskiego^[81], Staszkiewicz II – uznany za odmianę przez Niesieckiego, Żychcki, uznawany za odmianę Leliwy przez Alfreda Znamierowskiego^[81]. Przypomina on bardziej Drzewicę niż Leliwę. Herby te wymienione są jako odmiany tylko w pojedynczych publikacjach.

Juliusz Karol Ostrowski w swojej Księdze herbowej rodów polskich podaje jeszcze odmiany o numerach VII-XII^[86]:

• 
  Leliwa VII – na tarczy starofrancuskiej, w polu nieznanym półksiężyc, nad którym gwiazda, przecinająca go przedłużonym dolnym promieniem. Jest to wizerunek herbu Leliwa z pieczęci bliżej nieokreślonego Jerzego z początku XIV wieku.


• 
  Leliwa VIII – na tarczy starofrancuskiej, w polu niewiadomym półksiężyc, nad którym gwiazda. W klejnocie samo godło. Tak przedstawiono herb na pieczęci Spycimira.


• 
  Leliwa IX – na tarczy starofrancuskiej, w polu nieznanym gwiazda nad pasem lewoskośnym. Jest to wizerunek z pieczęci z 1346, jako odmianę Leliwy sklasyfikował ją Piekosiński.


• 
  Leliwa X – na tarczy starofrancuskiej, w polu błękitnym półksiężyc złoty, nad którym takaż gwiazda, ośmiopromienna. Tak przedstawiono Leliwę w Roli Marszałkowskiej z 1461.


• 
  Leliwa XI – na tarczy starofrancuskiej, w polu niewiadomym półksiężyc na opak, pod którym gwiazda. Taki herb widnieje w kościele w Opocznie.


• 
  Leliwa XII – na wyszukanym kartuszu renesansowym, w polu błękitnym półksiężyc złoty, nad którym takaż gwiazda. Gwiazda jest tylko w połowie w polu wyznaczanym ramionami półksiężyca^[87]. Jest to XVI wieczna stylizacja Leliwy z Herbarza Ambrożego.

Obecnie nie uważa się ich za samodzielne odmiany. Nie wzmiankują o nich autorzy współczesnych opracowań – Tadeusz Gajl, Alfred Znamierowski i Józef Szymański. Gajl pisze wprost, że opuścił liczne wersje rysunkowe, odmiany kształtu i maniery^[88].

Odmiany zwykłe herbu Leliwa (A-O) Odmiana używana przez inflancką rodzinę Adamowiczów Odmiana z XVI wieku, przysługująca Bobińskim Dorpowski – odmiana przysługująca Kronickim z Dorpowa Dorpowski II (Wariant z herbarza Uruskiego) Herb własny Drużyłowskich, osiadłych w brześciańskiem w XVII wieku Odmiana używana według Wittyga przez Goduszewskich Odmiana używana według Ostrowskiego przez Gwiazdowskich, osiadłych w XVII wieku w Prusach Wariant poprzedniego, z Siebmachers Wappenbuch Jelce – Odmiana w której do Chorągwi Kmitów dodano Leliwę Jelce II (Wariant poprzedniego) Odmiana przysługująca śląskiej rodzinie Kopeć (Koppet) Kopeć II (Wariant poprzedniego) Kopeć III (Wariant poprzedniego) Leliwa II – według Ostrowskiego odmiana używana na Litwie, m.in. przez Tyszkiewiczów, Tadeusz Gajl nie potwierdza tej informacji, pisząc o rodzinach Mytko i Stankiewicz Leliwa III – według Ostrowskiego odmiana używana na Litwie, m.in. przez Cudowskich i Daszkiewiczów, Tadeusz Gajl dodaje jeszcze alternatywne zapisy – Czudowski, Daszkowicz Leliwa IV – według Ostrowskiego odmiana używana na Kaszubach, przez Podlaskich i na Litwie przez Połońskich. Leliwa V – według Ostrowskiego odmiana używana na Litwie przez Abramowiczów, Józefowiczów, Piechowskich, Granowskich i Pileckich. Tadeusz Gajl nie potwierdza tych nazwisk. Leliwa VI – według Ostrowskiego odmiana używana w Prusach przez rodzinę Leliwa. Tadeusz Gajl nie potwierdza tego nazwiska. Lesieniewicz – herb ukraińskiej rodziny Lesieniewiczów. Łasko – według Ostrowskiego odmiana używana na Wołyniu przez rodzinę Łasko. Tadeusz Gajl dodaje jeszcze nazwiska Czerczerski, Czerczycki, Lasko, Sekuński i Zadybski. Odmiana przysługująca Młodkowskim z gnieźnieńskiego, później osiadłych też w sandomierskiem Według Ostrowskiego odmiana używana w ziemi przemyskiej przez rodzinę Ostrowskich.

Odmiany zwykłe herbu Leliwa (P-Z) Odmiana używana przez rodzinę Pietrasiewiczów Odmiana używana przez rodzinę Pileckich w Prusach Odmiana używana przez Piotrowiczów na Żmudzi, Ostrowski nie jest pewien czy jest to odmiana Leliwy czyMurdelio Piotrowicz II Odmiana przysługująca według Uruskiego Policzyńskim Odmiana przysługująca według Ostrowskiego pruskiej rodzinie Poliwczyńskich Odmiana przysługująca Przywidzkim, wzmiankowana przez Uruskiego Odmiana używana przez Prokopa Sieniawskiego, powstała przez dołączenie m.in. herbu Chodkiewicz żony Odmiana używana przez Trzcieńskich vel Trzcińskich, wzmiankowanych m.in. przez Niesieckiego Odmiana używana przez Wietckich, wzmiankowana przez Niesieckiego i Chrząńskiego Odmiana poprzedniego, wzmiankowana m.in. przez Niesieckiego Odmiana używana przez Wojanowskich, wzmiankowana przez Niesieckiego Osobisty herb Szczęsnego Wojanowskiego, zawierający symbole godności komandora Kawalerów Maltańskich Odmiana przysługująca Zienkowiczom, wzmiankowana m.in. przez Chrząńskiego

Odmiany herbu Leliwa z nobilitacji Odmiana nadana w 1678 Andrzejowi Bajerowi Erbs – odmiana nadana w 1753 Andrzejowi Grochowskiemu Odmiana nadana w 1777 braciom Juźwikiewiczom Lesieniewicz – odmiana z nobilitacji w 1739, wzmiankowana w Małorossijskim Gierbovniku. Odmiana z potwierdzenia szlachectwa w Prusach w 1804 rodzinie Ryks (Ryx) z warszawskiego Wodzicki – odmiana z nobilitacji w 1676, używany następnie także przez Borsztynów

Herby uznawane za odmiany tylko przez pojedynczych heraldyków Herb używany przez tatarską rodzinę Adamowiczów Herb własny Kiwalskich Herb własny Macewiczów z Litwy Odmiana poprzedniego, z nobilitacji w l. 1764-65 lub 1781 Herb używany przez Mąkierskich vel Makierskich vel Mokierskich, wzmiankowana przez Wittyga Odmiana używana według Ostrowskiego przez rodzinę Pawłowskich, polskiego pochodzenia, osiadłych w czeskim Śląsku, dawniej w poznańskiem Odmiana używana według Ostrowskiego przez rodzinę Pawłowskich de Rosenfeld, niemieckiej rodziny pochodzącej od Pawłowskich herbu Pawłowski III Herb własny rodziny Pawsza Herb Pierścień, nadany Franciszkowi Ryx w 1768 Herb z potwierdzenia szlachectwa synowcowi Franciszka, także Franciszkowi w 1790 Staszkiewicz II – odmiana używana przez Staszkiewiczów na Żmudzi, wzmiankowanych przez Niesieckiego Żarowski – odmiana z nobilitacji z 1576, według S. Konarskiego być może odmiana Leliwy

Odmiany arystokratyczne |

Odmiany arystokratyczne herbu Leliwa

Herb książąt Ostrogskich i Zasławskich, używany według Tadeusza Gajla również przez Kłosewiczów, Neronowiczów, Szpilów, Szpilewskich i Szpilowskich.

Podstawowa wersja hrabiowska Leliwy używana przez Czapskich i Morsztynów.

Herb hrabiów Gołuchowskich, udostojniony dwugłowym orłem cesarskim.

Herb hrabiów Hutten-Czapskich – połączenie Leliwy i herbu niemieckiego rodu Hutten, z trzymaczami i dewizą.

Odmiana baronowska (z nadania czeskiego) osiadłej na Śląsku rodziny Pawłowskich – wzmiankowana tylko przez Ostrowskiego

Herb hrabiów Tarnowskich, do podstawowego wzoru hrabiowskiej Leliwy dołączono tutaj dewizę.

Herb hrabiów Tyszkiewiczów, do podstawowego wzoru hrabiowskiej Leliwy dołączono tutaj bordiurę i dewizę.

Herb hrabiów Wodzickich – modyfikacja odmiany Wodzicki z odmianą klejnotu, dewizą i panopliami za tarczą.

W I Rzeczypospolitej prawo zakazywało używania tytułów arystokratycznych, takich jak książę, markiz, hrabia czy baron. Wyjątkiem były dziedziczne tytuły książąt ruskich oraz potomków dynastii królewskich. Po pierwszym i drugim rozbiorze Polski w państwach zaborczych nadawano tytuły arystokratyczne polskiej magnaterii w podzięce za lojalność^[89].

Za odmianę Leliwy uznaje się herb kniaziów Ostrogskich, którzy mieli wywodzić się od Rurykowiczów.

Używane w XVI i XVII wieku tytuły arystokratyczne pochodziły z nadań obcych władców, najczęściej cesarza niemieckiego, i były źle widziane przez brać szlachecką.

W roku 1547 hetman Jan Amor Tarnowski otrzymał od cesarza Karola V dziedziczny tytuł hrabiego świętego cesarstwa rzymskiego^[90]. W 1600 Krzysztof Mikołaj Dorohostajski za udział w wojnie w Niderlandach otrzymał od cesarza tytuł barona Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jedna z gałęzi Leliwitów Pawłowskich miała osiąść na Śląsku i w 1666 roku otrzymać czeski tytuł baronowski. Efektem tego jest herb Pawłowski IV^[91], wzmiankowany przez Ostrowskiego.

Za jedne z niewielu wyjątków nadawania tytułów arystokratycznych przez polskich monarchów należy uznać: przez króla Zygmunta II Augusta w 1569 nadanie tytułu hrabiowskiego Tyszkiewiczom (patrz herb Tyszkiewicz)^[92] i w 1588 nadania przez króla Zygmunta III tutułu hrabiowskiego Tarnowskim (patrz herb Tarnowski hrabia)^[93].

Już po rozbiorach monarchowie państw zaborczych nadali następujące tytuły hrabiowskie:

Czapski, Gołuchowski, Hutten-Czapski, Morsztyn, Wodzicki hrabia.

Kaszubskie herby szlacheckie |

Herby szlachty kaszubskiej

Herb własny rodziny Czarnickich

Herb własny rodziny Dułaków

Herb własny rodziny Fargowów

Herb własny rodziny Gliszczyńskich

Herb własny rodziny Lisewskich

Herb Machów

Wariant poprzedniego

Wariant poprzedniego

Herb Małszyckich

Herb Ossowskich

Herb Piechowskich

Herb Piotrochów i Poklatów

Herb Repków

Herb Spęgawski II

Herb własny Żychckich

Jednym z charakterystycznych elementów herbów kaszubskich było szerokie wykorzystanie półksiężyca (najczęściej przedstawianego z twarzą) w wielu kombinacjach w połączeniu z jedną lub więcej gwiazdami. Z tego też powodu dużo herbów kaszubskich uznawanych było za odmiany Leliwy. Najczęściej taka klasyfikacja była niesłuszna, ponieważ dane herby były rodzimymi kaszubskimi kompozycjami, zaś używające ich rodziny nie miały nic wspólnego z polskimi Leliwitami. Tym niemniej, część autorów klasyfikuje jako odmiany Leliwy następujące herby: Czarnicki, Dułak III, Fargow, Gliszczyński IV, Przywidzki, Lisewski, Lostin, Mach, Mach II d, Małszycki, Ossowski, Piechowski, Piotroch, Poklat, Repka, Szpęgawski, Żychcki.

Przypisy |

Bibliografia |

• Zygmunt Celichowski: Jan Długosz, „Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae.Z kodeksu kórnickiego.”. Poznań: Zygmunt Celichowski, 1885.


• Jan Długosz: Liber Beneficiorum. T. I,II.


• Włodzimierz Dworzaczek: Leliwici Tarnowscy. Instytut Wydawniczy „Pax”, 1971. ISBN 83-901504-6-8.


• Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007. ISBN 978-83-60597-10-1.


• Sławomir Górzyński: Herby szlachty polskiej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego i Wydawnictwo ALFA, 1990. ISBN 83-230-0349-1.


• Szymon Okolski: Orbis Poloni.. T. 2. Kraków: 1641-1643.


• Juliusz Karol Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. T. 1-2. Warszawa: Główny skład księgarnia antykwarska B. Bolcewicza, 1897.


• Franciszek Piekosiński: Heraldyka polska wieków średnich. Kraków: Akademia Umiejętności, 1899.


• Hipolit Stupnicki: Herbarz polski Kaspra Niesieckiego. T. 6. Lipsk: Breitkopf i Haertl, 1841.


• Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004. ISBN 83-7391-166-9.

Linki zewnętrzne |

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Leliwa (herb szlachecki)

• 
  Herb Leliwa w Elektronicznym Herbarzu – Trees.pl (Internet Archive)


• 
  Herb Leliwa i lista nazwisk w elektronicznej wersji Herbarza polskiego Tadeusza Gajla
  


• 
  Herb Leliwa i herbowni. Herby szlachty białoruskiej (pol.)
  


• Herb Leliwa w serwisie Genealogia dynastyczna

p • d • e Odmiany herbu Leliwa Odmiany książęce: Ostrogski Odmiany hrabiowskie: Czapski • Gołuchowski • Hutten-Czapski • Morsztyn • Tarnowski hrabia • Tyszkiewicz • Wodzicki hrabia Odmiany: Adamowicz • Bajer • Bobiński-Dekaloga • Demryc • Dorpowski • Drużyłowski • Erbs • Goduszewski • Gwiazdowski • Jelce • Jelce II • Juźwikiewicz • Kopeć • Leliwa II • Leliwa III • Leliwa IV • Leliwa V • Leliwa VI • Lesieniewicz • Łasko • Młodkowski • Ostrowski III • Pietrasiewicz • Pilecki • Piotrowicz • Policzyński • Poliwczyński • Przywidzki • Ryks • Sieniawski • Trzcieński • Wiecki • Wodzicki • Wojanowski • Zienkowicz Odmiany niepewne: Adamowicz tatarski • Czapiewski II • Czarnicki • Dułak III • Fargow • Gliszczyński IV • Karśnicki (hrabia) • Kiwalski • Kummer • Lisewski • Lostin • Macewicz I • Macewicz II • Mach • Mach IId • Małszycki • Mąkierski • Ossowski • Pawłowski III • Pawłowski IV baron • Pawłowski V • Pawsza • Piechowski • Pierścień • Piotroch • Poklat • Reisewitz baron • Reisewitz hrabia • Repka • Ryx • Szpęgawski • Staszkiewicz II • Warnsdorf • Węsierski IV • Żarowski • Żychcki

p • d • e Heraldyka Herby szlachecki • mieszczański • chłopski • własny • państwowy • miejski • korporacji • fantazyjne • mówiący Elementy herbu tarcza herbowa • godło (figury heraldyczne, mobilia herbowe) • klejnot herbowy • zawój (tortillon) • korona heraldyczna • korona rangowa • hełm heraldyczny • labry • płaszcz heraldyczny • trzymacze heraldyczne • podpory heraldyczne • postument heraldyczny • order herbowy • dewiza herbowa • zawołanie Oznaki godności świeckie • kościelne Inne herbarz • rola herbowa • herold • blazonowanie • szrafowanie • tynktura • krzyż heraldyczny • totem • kamon Heraldyka według kraju heraldyka angielska • heraldyka francuska (heraldyka napoleońska) • heraldyka polska (heraldyka kaszubska) • heraldyka szkocka • heraldyka japońska Wikiprojekt Herby • Portal:Heraldyka