Egftnjytyk

Ten artykuł dotyczy województwa krakowskiego I Rzeczypospolitej. Zobacz też: województwo krakowskie.

Województwo krakowskie Palatinatus Cracoviensis
— województwo —
XIV wiek – 1795
Herb województwa krakowskiego
Sentencja: Lechico candescit in orbe[1]
Państwo	I Rzeczpospolita
Prowincja	małopolska
Data powstania	XIV wiek
Siedziba wojewody	Kraków
Wojewoda	zobacz: wojewodowie krakowscy
Siedziba sejmiku	Proszowice
Popis	pod Kazimierzem[2]
Powierzchnia	17 650 km²
Populacja (1790[3]) • liczba ludności	249 238
Podział administracyjny
Liczba powiatów 8
Liczba reprezentantów
Liczba senatorów 4
Położenie na mapie Rzeczypospolitej
Portal Polska

Podział administracyjny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1619 r. z województwem krakowskim

Mapa Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1619 r. Podział na województwa, ziemie i powiaty

Pieczęć konfederacji województwa krakowskiego w konfederacji barskiej w 1769 roku

Województwo krakowskie (łac. Palatinatus Cracoviensis) – jednostka terytorialna Korony Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej Obojga Narodów istniejąca od XIV wieku do 1795 roku, część prowincji małopolskiej. Obejmowała powierzchnię 17 650 km²^{[potrzebny przypis]}, posiadając 8 powiatów. Siedzibą wojewody był Kraków, a sejmiki ziemskie odbywały się w Proszowicach.
Herbem województwa był orzeł biały na czerwonym polu ze złotą przepaską na skrzydłach.

W Nowym Mieście Korczynie w województwie sandomierskim odbywały się sejmiki generalne prowincji małopolskiej.

W XVII wieku w województwie krakowskim szlachta stanowiła 1,7% mieszkańców^[4].

Historia |

Po podziale państwa polskiego, w okresie rozbicia dzielnicowego w 1138 roku, pomiędzy synów Bolesława III Krzywoustego, księstwo krakowskie zostało przekazane, niezależnie od Śląska, najstarszemu z nich, Władysławowi II Wygnańcowi. Miało ono granice bardzo zbliżone, jeżeli nie takie same, do granic późniejszego województwa krakowskiego. Po 1314 roku ziemia krakowska została przekształcona w województwo krakowskie, które w niezmienionym kształcie weszło następnie w skład administracyjny I Rzeczypospolitej. Istniało do 1795 roku. Na przestrzeni wieków jego granice zmieniły się niewiele. Ziemia Krakowska uważana była za jedną z najbogatszych w Polsce, miała bowiem kopalnie soli w Wieliczce i Bochni, kopalnie srebra i ołowiu w Olkuszu, żyzne gleby proszowskie.

Od południa ziemia krakowska graniczyła z położoną za Karpatami ziemią spiską. Ziemia ta prawdopodobnie w 1001 roku została włączona do Polski przez Bolesława Chrobrego. Część tej ziemi utracono w 1018 roku. W wyniku naporu Węgier południowa granica Polski przesuwała się stopniowo ku północy. Granica polsko-węgierska na terenie Spisza przed XIV wieku przebiegała najprawdopodobniej doliną Hornadu. Później Węgry wkroczyły na teren kotliny Popradu i na Zamagurze. Około połowy XIV wieku Polska utraciła okolice Podolińca i Starej Lubowli, należące wcześniej do ziemi sądeckiej. W 1412 roku ziemia Spiska powróciła na prawie zastawu do Polski, jednak nie jako jednolita kraina a kilka oddzielnych kluczy, obejmujących 13 miast.

W roku 1443 biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki odkupił od Wacława I księcia cieszyńskiego księstwo siewierskie. Odtąd księstwo to było we władaniu biskupów krakowskich, formalnie włączone do województwa krakowskiego w 1790 roku.

W województwie krakowskim znajdowała się dynamicznie rozwijająca Częstochowa w powiecie lelowskim wraz z klasztorem jasnogórskim, będącym sanktuarium dynastycznym Jagiellonów i Wazów.

Terytorium |

Województwo krakowskie sąsiadowało:

• Na północy z województwem sieradzkim i ziemią wieluńską. Granica była na rzece Liswarcie będącej lewobrzeżnym dopływem Warty.


• Na północnym wschodzie z województwem sandomierskim. Granica między województwami przebiegała w ten sposób, że Secemin, Sobków, Pińczów, Opatowiec, Szczurowa, Wojnicz, Tuchów, Brzostek, Kołaczyce i Jedlicze należały do województwa sandomierskiego, a Lelów, Jędrzejów, Działoszyce, Skalbmierz, Koszyce, Szczepanów, Zakliczyn, Jodłowa, Jasło, Dukla i Jaśliska do województwa krakowskiego.


• Na wschodzie z ziemią sanocką, która była częścią województwa ruskiego. Granica przebiegała na linii rzeki Jasiołki.


• Na zachodzie ze Śląskiem w ramach Królestwa Czeskiego i z Księstwem Siewierskim.


• Na południe przez Karpaty i Tatry z Królestwem Węgierskim.

Urzędy |

Senatorów większych tzw. krzesłowych było czterech, to jest biskup, kasztelan, wojewoda krakowski i kasztelan wojnicki. Senatorów mniejszych było trzech: sądecki, biecki i oświęcimski. Starostwa grodowe były trzy: Krakowskie, Sądeckie i Bieckie, starostwa niegrodowe: Spiskie, Bądzyńskie, Czchowskie, Czorsztyńskie, Dębowieckie, Dobczyńskie, Grzybowskie, Jadownickie, Jodłowskie, Jasielskie, Krzeczowskie, Lanckorońskie, Lelowskie, Libuskie, Mszańskie, Nowotarskie, Olsztyńskie, Ojcowskie, Rabsztyńskie, Ujmskie, Wolbromskie, Żarnowieckie i inne. Starosta Krakowski był jednocześnie generałem krakowskim i miał pod swoją jurysdykcją oprócz Krakowa trzy grody: proszowski, lelowski i księski. Województwo sejmikowało w Proszowicach, gdzie na sejmiku ziemskim (tzw. generale krakowskim) wybierano ośmiu posłów sejmowych, po jednym z powiatów i dwóch deputatów na sejm generalny dla Małopolski które odbywały się w Nowym Mieście Korczynie. Włączone do Korony Królestwa Polskiego księstwo oświęcimskie i księstwo zatorskie stanowiły oddzielny powiat śląski, które sejmikował w Zatorze i wybierał dwóch posłów na sejm i jednego deputowanego do trybunału. Konstytucje sejmowe z lat 1581 i 1616 mówiły że sejmik tych dawnych księstw powinien trzema dniami poprzedzać sejmik ziemskie w Proszowicach. W powiecie śląskim było starostwo grodowe Oświęcimskie, niegrodowe Zatorskie, Barwałdzkie i inne.

Osobne miejsce wśród urzędników województwa zajmowali burgrabiowie zamku krakowskiego. Pobierali oni pensje z dochodów żup wielickich, mianował ich bezpośrednio król, ale podlegali władzy starosty krakowskiego, którego jurysdykcja nie sięgała jednak zamku wawelskiego. Opiekowali się oni zamkiem królewskim. Skarbca Rzeczypospolitej w którym przechowywano korony i dokumenty, strzegł kustosz koronny, którym był zawsze prałat lub kanonik katedry wawelskiej. Dobrami i dochodami królewskimi w Małopolsce zarządzał z kolei wielkorządca krakowsko–sandomierski. Był on z urzędu przełożonym cechu włóczków krakowskich, mającego monopol na spław drewna na górnej Wiśle i sprzedawania go w Krakowie. Żupnik krakowski z kolei zarządzał żupami solnymi w Wieliczce i Bochni.

W latach 1443–1790 biskupi krakowscy byli w pełni suwerennymi władcami księstwa siewierskiego, nosząc tytuł książąt siewierskich. Mieli swego kanclerza, sędziów i wójtów.

 Osobny artykuł: Wojewodowie krakowscy.

Powiaty |

W roku 1397 uchwalono podział województwa krakowskiego na trzy powiaty:

• krakowski


• proszowski


• żarnowiecki

W XVI wieku województwo krakowskie liczyło siedem powiatów:

• powiat proszowski


• powiat lelowski


• powiat szczyrzycki


• powiat ksiąski


• powiat sądecki


• powiat biecki


• 
  powiat śląski, obejmujący:
  
  
  
  • księstwo oświęcimskie
  
  
  • księstwo zatorskie
  
  
  
  


• 
  Państwo Muszyńskie, zwane również starostwem muszyńskim – samodzielne administracyjnie latyfundium biskupów krakowskich


• 
  starostwo sławkowskie – podlegający biskupom krakowskim klucz dóbr, w których sprawowali oni półudzielną władzę świecką (do 1790 roku).

Szczegółowy podział województwa krakowskiego w 1662 roku (miejscowości posiadające wówczas prawa miejskie):

• Powiat proszowicki
  
  
  
  • Będzin
  
  
  • Chrzanów
  
  
  • Działoszyce
  
  
  • Kazimierz
  
  
  • Kleparz
  
  
  • Koszyce
  
  
  • Kraków
  
  
  • Nowe Brzesko
  
  
  • Nowa Góra
  
  
  • Olkusz
  
  
  • Podzamcze (obszar Krakowa)
  
  
  • Proszowice
  
  
  • Skalbmierz
  
  
  • Sławków
  
  
  • Słomniki
  
  
  
  


• Powiat szczyrzycki
  
  
  
  • Bochnia
  
  
  • Dobczyce
  
  
  • Jordanów
  
  
  • Lanckorona
  
  
  • Myślenice
  
  
  • Nowy Wiśnicz
  
  
  • Skawina
  
  
  • Szczyrzyc
  
  
  • Tymbark
  
  
  • Wieliczka
  
  
  
  


• 
  Powiat śląski
  
  
  
  • Kęty
  
  
  • Oświęcim
  
  
  • Wadowice
  
  
  • Zator
  
  
  • Żywiec
  
  
  
  


• Powiat ksiąski
  
  
  
  • 
    Jędrzejów (w 1682 roku pod nazwą Andrzejów)
  
  
  • Książ Wielki
  
  
  • Miechów
  
  
  • Skała
  
  
  • Wodzisław
  
  
  • Wolbrom
  
  
  • Żarnowiec
  
  
  
  


• Powiat sądecki
  
  
  
  • Czchów
  
  
  • Grybów
  
  
  • Krościenko nad Dunajcem
  
  
  • Lipnica Murowana
  
  
  • Muszyna
  
  
  • 
    Nowy Sącz (starsza nazwa Nowy Sandecz)
  
  
  • Nowy Targ
  
  
  • Piwniczna
  
  
  • 
    Stary Sącz (starsza nazwa Stary Sandecz)
  
  
  • Tylicz
  
  
  • Wojnicz
  
  
  • Zakliczyn
  
  
  
  


• 
  Powiat lelowski
  
  
  
  • Częstochowa
  
  
  • Kłobuck
  
  
  • Kossów
  
  
  • Krzepice
  
  
  • Lelów
  
  
  • Mstów
  
  
  • 
    Mrzygłód (obecnie dzielnica Myszkowa)
  
  
  • Pilica
  
  
  • Przyrów
  
  
  • Szczekociny
  
  
  • Włodowice
  
  
  • 
    Kromołów (obecnie dzielnica Zawiercia)
  
  
  • Żarki
  
  
  
  


• 
  Powiat biecki
  
  
  
  • Biecz
  
  
  • Bobowa
  
  
  • Ciężkowice
  
  
  • Dębowiec
  
  
  • Dukla
  
  
  • Gorlice
  
  
  • Jaśliska
  
  
  • Jasło
  
  
  • Nowy Żmigród
  
  
  • Osiek Jasielski
  
  
  
  

W roku 1676 przy spisie do podatku podymnego wymieniono osiem powiatów:

• krakowski


• proszowski


• lelowski


• księski


• szczerzecki


• sądecki


• czchowski


• biecki

Główne miasta województwa krakowskiego za czasów I Rzeczypospolitej

• 
  

  

  
  

  
  

  Kraków
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Olkusz
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Wieliczka
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Bochnia
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Proszowice
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Książ Wielki
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Miechów
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Skalbmierz
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Nowy Sącz
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Biecz
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Nowy Targ
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Szczyrzyc
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Oświęcim
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Zator
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Żywiec
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Lelów
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Częstochowa
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Żarnowiec
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Jędrzejów
  

  
  

  
  

Zobacz też |

• Ziemia krakowska


• Województwo krakowskie (1793)


• Podział terytorialny Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Linki zewnętrzne |

• Zygmunt Gloger, Geografia polityczna: województwo krakowskie
  


• Adolf Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, Tom III, Małopolska, Warszawa 1886

Przypisy |

p • d • e Podział administracyjny I Rzeczypospolitej Do II rozbioru prowincja wielkopolska brzeskokujawskie • chełmińskie • elbląskie • gnieźnieńskie • inowrocławskie • kaliskie • królewieckie • łęczyckie • malborskie • mazowieckie • płockie • pomorskie • poznańskie • rawskie • sieradzkie • Księstwo Warmińskie prowincja małopolska bełskie • bracławskie • czernihowskie • kijowskie • krakowskie • lubelskie • podlaskie • podolskie • ruskie • sandomierskie • wołyńskie prowincja litewska brzeskolitewskie • mińskie • mścisławskie • nowogródzkie • połockie • smoleńskie • trockie • wileńskie • witebskie • żmudzkie Inflanty inflanckie (wcześniej: dorpackie • parnawskie • wendeńskie) • powiat piltyński Po sejmie grodzieńskim Korona Polska chełmskie • ciechanowskie • krakowskie • lubelskie • mazowieckie • podlaskie • sandomierskie • warszawskie • włodzimierskie • wołyńskie Wielkie Księstwo Litewskie brasławskie • brzeskie • grodzieńskie • mereckie • nowogródzkie • trockie • wileńskie • żmudzkie