Egftnjytyk

Ten artykuł dotyczy 18 DP istniejącej w latach 1920-1939. Zobacz też: inne dywizje piechoty noszące numer „18”.

18 Dywizja Piechoty
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	23 stycznia 1920
Rozformowanie	13 września 1939
Tradycje
Kontynuacja	18 Brygada Zmechanizowana 18 Pułk Rozpoznawczy
Dowódcy
Pierwszy	gen. Franciszek Krajowski
Ostatni	płk dypl. Stefan Kossecki
Działania zbrojne
wojna polsko-ukraińska wojna polsko-bolszewicka kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Łomża (sztab)
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	Front Podolski 6 Armia 5 Armia 3 Armia (1920-21) DOK nr I (1921-1926) SGO „Narew” (1939)
Skład	33 pułk piechoty (1921-39) 42 pułk piechoty (1920-39) 49 pułk piechoty (1920-21) 71 pułk piechoty (1920-39) 72 pułk piechoty (1920-21) 18 Pułk Artylerii Lekkiej (1920-39)
Multimedia w Wikimedia Commons

18 Dywizja Piechoty, „Żelazna Dywizja” (18 DP) – wielka jednostka piechoty Wojska Polskiego II RP.

Pułki wchodzące w skład 18 Dywizji Piechoty wywodzą się z jednostek „Błękitnej Armii” gen. Józefa Hallera. W 1919, w wyniku reorganizacji odrodzonego Wojska Polskiego, z oddziałów „hallerczyków” powstała 18 Dywizja Piechoty, w której skład weszły: 42 pp, 144 pp (późniejszy 71 pp), 145 pp (późniejszy 72 pp) i 149 pp (późniejszy 49 pp) oraz 18 pułk artylerii polowej.

Dywizja walczyła z bolszewikami na Podolu i nad Uszycą. W czasie polskiej ofensywy na Ukrainie nacierała na południowym skrzydle 6 Armii. Od 26 maja 1920 uczestniczyła w walkach obronnych w okolicach Hajsyna nad rzeką Sob. W czerwcu prowadziła walki odwrotowe, a w lipcu walczyła z powodzeniem z I Armią Konną Siemiona Budionnego w rejonie Ostroga, Dubna i Brodów. Zakończyła je 3 sierpnia odbiciem Brodów z rąk bolszewickich.
W sierpniu przetransportowana została w rejon Warszawy i weszła ona w skład 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego. W okresie bitwy warszawskiej, nad Wkrą, powstrzymywała natarcia bolszewickich oddziałów 3 i 14 Armii. Brała też udział w walkach z 4 Armią i III Korpusem Konnym Gaja. Po bitwie nad Wkrą przydzielona została do składu 3 Armii WP i walczyła na Wołyniu i Polesiu.

W okresie kampanii wrześniowej wchodziła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Broniła pozycji obronnych na linii rzeki Narew. Została rozbita w bitwie pod Łętownicą i Andrzejewem.

Geneza |

Okres włoski

Rodowód 18 Dywizji Piechoty sięga czasów I wojny światowej i wiąże się z powstaniem i rozbudową „Błękitnej Armii” gen. Józefa Hallera. Wielu jej żołnierzy pochodziło z obozów jeńców armii austro-węgierskiej, organizowanych we Włoszech, gdzie znaczny odsetek stanowili Polacy^[1].

Powstanie obozów jenieckich we Włoszech grupujących wyłącznie Polaków dało początek starań o utworzenie polskich oddziałów wojskowych. Już od kwietniu 1918 trwały starania o możliwość przeprowadzenia rekrutacji do Armii Polskiej we Francji. 28 września do Włoch pojechała Wojskowa Misja Rekrutacyjna, na czele której stanął oficer armii francuskiej mjr książę Leon Radziwiłł. W obozach na terenie Włoch zaczęły powstawać przyszłe pułki przyszłej 18 Dywizji Piechoty^[2]. Były to: pułk piechoty im. Zawiszy Czarnego, pułk strzelców im. Bartosza Głowackiego i 2 pułk artylerii polowej.

Żołnierze nie posiadali broni. Szkolono ich z przedmiotów bojowych jedynie teoretycznie. Podstawą szkolenia była instrukcja opracowana przez mjr. Leona Radziwiłła oraz francuskie regulaminy wojskowe. Prowadzono zajęcia z historii Polski i geografii. Kładziono przede wszystkim nacisk na kształcenie obywatelskie. Wpajano zasady powinności obywatelskiej, służby wewnętrznej oraz samodyscypliny. Ćwiczono też gimnastykę i musztrę^[3].
Tworzenie oddziałów polegało na grupowaniu szeregowców w grupy kompanijne (bateryjne)^[4].

We Francji

Wiosną 1919 jednostki przewiezione zostały do Francji. Na terytorium Francji zreorganizowano je na bazie demobilizowanych dywizji francuskich. I tak na przykład 7 Dywizję Strzelców Polskich formowano z wykorzystaniem sprzętu francuskiej 154 Dywizji Piechoty, a Dywizję Instrukcyjną na bazie 68 Dywizji Piechoty. Organizacja nowo utworzonych pułków polskich odbywała się w ten sposób, że francuskie pułki piechoty przekazywały swój sprzęt i wyposażenie nowym jednostkom polskim^[5].
Na bazie II batalionu^[a] dawnego 7 pułku piechoty im. Zawiszy Czarnego i francuskiego 414 pp zorganizowany został 20 pułk Strzelców Polskich^[7]. Na bazie kolejnych batalionów sformowano 19 pułk Strzelców Polskich^[8][9] i 21 pułk Strzelców Polskich. Bazę materiałową stanowiły francuskie 413 i 416 pułki piechoty^[10]. Na bazie 2 pułku artylerii polowej sformowany został 7 pułk artylerii polowej^[11].
Między 7 a 10 marca 1920 przybył do Francji pułk strzelców im. Bartosza Głowackiego. Na bazie jego I i III batalionu powstał 1 pułk instrukcyjny Grenadierów-Woltyżerów, przemianowany później na 13 pułk strzelców polskich. Jego wyposażenie pochodziło od 225 rezerwowego pułku piechoty^[12]. Ostatnim pułkiem piechoty, który wszedł w skład 18 Dywizji Piechoty, był 3 instrukcyjny pułk piechoty. Nie miał on rodowodu włoskiego; bazę dla niego stanowił 344 rezerwowy pp, a jego żołnierze to Polacy z Ameryki, z Francji, z brygad rosyjskich walczących na froncie zachodnim oraz byli jeńcy polscy z armii niemieckiej i austro-węgierskiej. W Polsce pułk przemianowany został na 15 pułk strzelców pieszych^[13].

W Polsce

8 kwietnia 1919 marszałek Ferdynand Foch wydał rozkaz do przemieszczenia jednostek Armii Polskiej. Transport miał odbywać się koleją, przez terytorium Niemiec. Żołnierze byli bez broni, a do każdego transportu przydzielano dwóch oficerów wojsk sprzymierzonych. Uzbrojenie i sprzęt transportowano w osobnych zaplombowanych wagonach. Oddziały 7 Dywizji Strzelców Polskich zostały przewiezione do Polski w czerwcu 1919^[14]. 19 psp rozlokował się w Skierniewicach, 20 psp w Łowiczu, 21 psp w Sochaczewie, 13 psp we Włocławku, a 3 pułk instrukcyjny w Kutnie^[15]. 7 pap wyładowany został w okolicach Błonia i Grodziska Mazowieckiego^[16]. Z chwilą przybycia do Polski zostały też zmienione nazwy pułków, które zamiast dawnych pułków Strzelców Polskich zaczęto nazywać pułkami Strzelców Pieszych, a w końcu otrzymały one (z małymi wyjątkami) nazwy pułków strzelców kresowych^[17].

Rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1 września 1919 zarządzono reorganizację jednostek Błękitnej Armii oraz jej scalenie z armią krajową. Z oddziałów przybyłych z Francji utworzono trzy dywizje piechoty i dwie grupy taktyczne: Grupę gen. Bonnina (dawna 7 Dywizja Strzelców) w składzie: 143, 144, 145 pp oraz Grupę gen. Tranie (dawna Dywizja Instrukcyjna) w składzie: 149, 150 i 151 pp^[18]. Zmieniony został skład organizacyjny pułków. Każdy z nich otrzymał dodatkowo po trzy kompanie strzeleckie oraz oddziały pomocnicze. Ponadto każdy pułk posiadał swój batalion zapasowy oraz odpowiedni rejon uzupełniający^[19].

W styczniu 1920 grupę gen. Bonnina, którą objął gen. Krajowski, przeformowano na 18 Dywizję Piechoty. W jej skład weszły: 42, 49, 144, 145 pp. Grupa gen. Tranie została rozwiązana; dwa jej pułki – 149 i 150 pp – weszły w skład 18 DP, a jej 151 pp wraz ze 143 z grupy gen. Bonnina weszły w skład Dywizji Górskiej, podczas gdy dawny 49 pp ze składu 11 DP został połączony z 65 pułkiem piechoty^[17].

Formowanie i zmiany organizacyjne |

18 Dywizja Piechoty została powołana na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych 1401/Mob. z 23 stycznia 1920. Kolejnym rozkazem z 18 lutego 1920 minister spraw wojskowych przemianował Grupę gen. Krajowskiego na 18 Dywizję Piechoty. Do 7 marca 1920 wszystkie pułki wyznaczone w jej skład przegrupowały się na Front Podolski. Były to 42 pp, 49 pp, 144 pp, 145 pp, 18 pap i 18 pac. Dowódcą dywizji został pochodzący z armii austro-węgierskiej gen. Franciszek Kralićek-Krajowski^[20].

Zgodnie z rozkazem MSWojsk. nr 7600/org. 8100/Mob. z 22 sierpnia 1922 18 Dywizja Piechoty przeszła na etat pokojowy. Zamiast dowództw XXXV i XXXVI BP utworzono jedno dowództwo piechoty, a liczbę pułków piechoty zredukowano do trzech. Po zakończeniu działań wojennych ze składu dywizji wydzielono 49 pp i 72 pp, a w ich miejsce przyszedł zorganizowany na ziemi łomżyńskiej 33 pułk piechoty. 49 pułk piechoty przeszedł do składu 11 Dywizji Piechoty do Kołomyi, a 72 pułk piechoty przeniesiono do Radomia do 28 Dywizji Piechoty^[21].

Walki z Ukraińcami i w wojnie polsko-rosyjskiej 1919-1920 |

W 1919 jako grupa gen. Franciszka Krajowskiego brała udział w wojnie polsko-ukraińskiej, m.in w walkach o Lwów, a w toku dalszych działań zdobyła Kamieniec Podolski i Mohylów.

Dywizja na wyprawie kijowskiej

Ofensywa polska rozpoczęła się 25 kwietnia 1920. W tym samym dniu rozpoczęła też działania zaczepne 18 Dywizja Piechoty. Dowódca bolszewickiej 14 Armii J. Uborewicz nakazał swym wojsko wycofywanie się. Posuwające się do przodu oddziały dywizji wkraczały do miejscowości w ogóle nie obsadzonych przez przeciwnika. Do pierwszych większych walk doszło dopiero pod Barem. Maszerujące na wschód oddziały zmuszone były jedynie rozbrajać przechodzące na stronę polską jednostki ukraińskich Strzelców Siczowych. Wieczorem 27 kwietnia wysunięte oddziały 6 Armii wyszły na rubież linii kolejowej Kijów–Żmerynka i tym samym wykonały zadanie postawione przez Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego.

Od rana 27 kwietnia nieprzyjaciel wycofywał się na linię Czerniowce–Szarogród. 18 DP nacierał na południowym skrzydle 6 Armii, wzdłuż Dniestru razem z oddziałami ukraińskimi gen. Omelianowicza-Pawlenki. XXXVI BP została bardzo przychylnie przyjęte przez miejscową ludność w Mohylewie. Nawiązano tam także łączność z oddziałami rumuńskimi. W tym dniu dowództwo 18 DP stacjonowało w Kuryłowcach Murowanych^[22].
Kierunek natarcia dywizji to: Koniszczew – Kuryłówce Murowane – Mohyłów – Szarogród. W zdobytych miejscowościach, jak wspomina Franciszek Arciszewski^[23]:

„ludność miejscowa odnosiła się do nas raczej wrogo. W tej części Ukrainy było dawniej dużo dworów polskich, zajmowanych ostatnio po konfiskatach popowstaniowych przez dygnitarzy rosyjskich i ludność patrzyła na wojska polskie jak na «wojsko panów», które przyszło odbierać ziemię rozdzieloną chłopom przez bolszewików. Po doszczętnym obrabowaniu wszystkich dworów, które wyglądały teraz jak straszydła, interesowała się tym, co można by jeszcze rabować i niejednokrotnie podchodziła grupami złowieszczo do naszych taborów. Tylko doskonały wygląd zewnętrzny naszych żołnierzy sprawiał, że nie doszło do większych napadów. Mniejsze napady i mordy izolowanych żołnierzy zdarzały się kilkakrotnie, tak że trzeba było wydać rozkaz zabraniający detaszowania oddziałów mniejszych od plutonu. Zwłaszcza podczas późniejszego odwrotu obawialiśmy się codziennie napadów zbrojnych ludności ukraińskiej i noclegi wojska robiono poza większymi wsiami”

28 kwietnia będący w odwodzie 6 Armii 144 pp otrzymał rozkaz rozbrojenia 2 i 3 Brygady Strzelców Siczowych, które przeszły na stronę polską. Do 29 kwietnia poddało się około 11500 Ukraińców.
W tym dniu patrole 18 DP wysłane do Czerniowiec i Starogrodu nie napotkały nieprzyjaciela. Dowództwo XXXVI BP stało wtedy w Mohylewie, a XXXV BP na stacji Kotiużany. Przybyło także uzupełnienie: 200 szeregowych do 18 pap.
30 kwietnia gen. Krajowski wysłał silne patrol 42 pp do Szarogrodu. 1 maja wyszło uderzenie dośrodkowe uderzenie na tę miejscowość. Wieczorem Szarogród został zajęty i 2 maja rano 42 pułk podjął dalsze natarcie lewą kolumną przez Dołżok, a prawą przez Chomenki na miejscowość Dżuryn. Po całonocnych walkach i przy sporych stratach z obu stron, Dżuryn został zajęty przez Polaków. Następnie pułk ześrodkował się w Murachwie gdzie wszedł do odwodu 6 Armii^[24].

Rankiem 3 maja 1920 oddziały 18 DP zajęły Drużyn. 5 maja oddziały przesunęła się na wschód, a dowództwo dywizji stacjonowało w Murawskaja Pańkówka. 7 maja nadeszły do pułku wieści o zajęciu przez Polaków Kijowa. Tego samego dnia 145 pp obchodził uroczyście dzień zwycięstwa oręża polskiego^[25].

Po zajęciu przez Grupę Operacyjną gen. Rydza-Śmigłego Kijowa i zatrzymaniu polskiej ofensywy, oddziały polskie przeszły do obrony. 18 Dywizja Piechoty przeszła do odwodu 6 Armii, zwolniła znaczną liczbę szeregowych starszych roczników i wcieliła rekrutów. Był to też dla dywizji czas odpoczynku.Do dywizji powrócił też spod podporządkowania 5 DP 144 pp.
Wkrótce 18 DP otrzymała rozkaz zluzowania 5 DP. 144 pp przeszedł nad rzekę Sob, w okolicy Hajsyna. 145 pp zluzował 19 pp na odcinku od Kropiwnej do Hajsyna. W sumie pułk poprawił swoje położenie i zorganizowała pozycję obronną na linii rzeki Sob, od Hajsyna do Daszkowa. 15 maja do dywizji przydzielono 9/5 pułku strzelców konnych. Stan bojowy 18 DP wynosił 120 oficerów oraz 5677 podoficerów i żołnierzy. Najsilniejszy był 144 pp posiadający blisko 1900 żołnierzy, a najsłabszym 49 pp o stanie tylko 575 żołnierzy^[26].

W 1920 już jako dywizja uczestniczyła w walkach z wojskami bolszewickimi podczas kampanii kijowskiej, podczas których stanowiła ariergardę 6 Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza, a następnie w zaciętych walkach odwrotowych aż po Brody (zdobycie miasta 3 sierpnia), m.in. z I Armią Konną Siemiona Budionnego. W sierpniu została przesunięta na północ do rejonu Modlina, gdzie brała udział w walkach Armii gen. Władysława Sikorskiego nad Wkrą, rozbijając korpus bolszewickiej kawalerii Gaj-Chana. Przeszła szlak bojowy znad Dźwiny do Połocka, a za niezłomną postawę i bohaterstwo swoich żołnierzy uzyskała miano „Żelaznej Dywizji”^[27][28].

Dywizja w okresie pokoju |

Po zakończeniu wojny ze składu 18 DP wydzielono 49 pp i 72 pp, a w ich miejsce wszedł 33 pp, zorganizowany na ziemi łomżyńskiej. W okresie II RP należała ona do dywizji wyborowych, a ze względu na dyslokację oddziałów wchodzących w jej skład w garnizonach na północy, w pobliżu granicy z Prusami Wschodnimi, zaliczana była do dywizji „osłonowych”. Ten charakter dywizji zdecydował o tym, że w okresie pokojowym rekrutowała ona żołnierzy swoich pułków w znacznym stopniu (ponad 50%) z wypróbowanej w patriotyzmie ludności Mazowsza i Podlasia. Jej sztab stacjonował w Łomży^[29], a pozostałe oddziały w następujących miejscowościach: w garnizonie Łomża – 33 pp, ośrodek sapersko-pionierski i kompania telegraficzna, w garnizonie Białystok – 42 pp im. gen. H. Dąbrowskiego, w garnizonie Zambrów – 71 pp i 18. dywizjon artylerii ciężkiej, a w garnizonie Ostrów Mazowiecka – 18 pułk artylerii lekkiej. Od 1929 roku do sierpnia 1939 roku dowódcą 18 DP był gen. bryg. Czesław Młot-Fijałkowski; 20 sierpnia 1939 dowódcą został pułkownik dypl. Stefan Kossecki.

Dywizja w kampanii wrześniowej |

Mobilizacja jednostek dywizji |

Mobilizacja oddziałów dywizji miała przebieg sprawny i z reguły zgodny z planem mobilizacyjnym.
33 pp mobilizował się w koszarach w Łomży, a jego II i III batalion osiągnął gotowość wcielając około 20% rezerwistów z okolicznych wsi. Sformowano też III batalion 116 pułku piechoty. Podobnie przebiegała mobilizacja w pozostałych pułkach. Po wcieleniu rezerwistów i wydaniu broni oraz oporządzenia, 42 i 71 pp wymaszerowały z garnizonów do pobliskich wsi, gdzie kończyły mobilizację. Podczas mobilizacji powszechnej 71 pp miał dodatkowo wystawić II/116 pp, batalion marszowy oraz Ośrodek Zapasowy 18 DP. W trakcie mobilizacji pułki piechoty zwiększyły swój stan z ok. 1000 ludzi (stan pokojowy) do ponad 3000 żołnierzy.
We wsiach w rejonie garnizonu mobilizował się 18 pal. Osiągając gotowość bojową pułk zwiększył swój stan posiadania z 700 do 2000 ludzi. Podczas mobilizacji powszechnej pułk sformował III dywizjon haubic 100 mm dla 51 pułku artylerii lekkiej z 39 DP. 18 dac mobilizował się w swoim garnizonie, a kawalerię dywizyjną 18 DP stanowił szwadron „Krakusów”, będących formą przysposobienia wojskowego^[30]. Ośrodek Zapasowy 18 Dywizji Piechoty, pod dowództwem ppłk. Franciszka Faixa, zlokalizowano w Białej Podlaskiej^[31]

Działania dywizji we wrześniu 1939 |

Położenie wyjściowe i zadania dywizji

Dywizja, pod dowództwem płk dypl. Stefana Kosseckiego, wchodziła w skład SGO „Narew”. W ogólnym planie operacyjnym dowódcy SGO „Narew”, gen. bryg. Czesława Młot-Fijałkowskiego, dywizja otrzymała zadanie obrony 120-kilometrowego pasa wzdłuż Narwi od Kamianki do m. Rutki^[32].

Fakt, że żołnierze rekrutowali się z terenów, które miała bronić, spowodował, że już 31 sierpnia sprawnie i szybko dywizja zajęła wyznaczone jej pozycje obronne na linii rzeki Narew

O świcie 1 września 1939 poszczególne oddziały zajmowały następujące pozycje^[33][34]:

• 33 pułk piechoty, pod dowództwem ppłk dypl. Lucjana Stanka, wzmocniony 18 pułkiem artylerii lekkiej (bez dywizjonu), pod dowództwem ppłk art. Witolda Sztarka, obsadził odcinki „Łomża” i „Nowogród”. Zadaniem pułku była obrona przepraw w rejonie Łomży i Nowogrodu. Na przedpole, do rejonu Kolna, została wysunięta kompania kolarzy 18 DP, a szwadron kawalerii dywizyjnej przeszedł na wschód od Myszyńca do rejonu Łyse. Dodatkowe wsparcie ogniowe miał zapewnić 18 dywizjon artylerii ciężkiej, pod dowództwem ppłk art. Władysława Brzozowskiego.


• 42 pułk piechoty, pod dowództwem ppłk Wacława Malinowskiego, wzmocniony batalionem ON „Kurpie”, szwadronem 5 pułku ułanów oraz jednym dywizjonem 18 pal, obsadził odcinek „Ostrołęka”, z zadaniem obrony przepraw na Narwi w rejonie Wojciechowice – Kamionka. Bliską osłonę w rejonie Łozisk stanowił III batalion 42 pp.


• 71 pułk piechoty, pod dowództwem ppłk dypl. Adama Zbijewskiego, stanowił odwód dowódcy dywizji i był przewidziany do wsparcia odcinków „Łomża” i „Nowogród”. Użycie 71 pp wymagało zgody dowódcy SGO „Narew”, który przewidywał wprowadzenie go do walki na kierunku Ostrołęki.


• III batalion 71 pułku piechoty dozorował odcinek „Wizna”. Po przeprowadzonej mobilizacji został on zluzowany przez 3 kompanię forteczną ckm kpt. Władysława Raginisa, 8/135 pp, 136 rezerwową kompanię saperów, baterię artylerii pozycyjnej, pluton zwiadowców konnych i pluton pionierów.

Walki w dniach 1 – 5 września

1 września o 4.45 niemieckie samoloty wtargnęły na terytorium Polski i rozpoczęły bombardowanie węzłów komunikacyjnych. Zbombardowano między innymi Łomżę.
Około 5.00 doszło do potyczek z niemieckimi patrolami wzdłuż prawie całej granicy, przy czym Niemcy przeprowadzili wypady między innymi na Myszyniec i tu uzyskali powodzenie. Bezpośrednie zagrożenie zachodniego skrzydła kompanii ON „Myszyniec” spowodowało wycofanie się w panice całej obsady obrony Myszyńca. Nieudolnie przeprowadzony kontratak siłami kompanii ON „Kadzidło” nie uzyskał powodzenia i Myszyniec pozostał w rękach nieprzyjaciela. Zaniepokojony rozwojem wydarzeń gen. Młot-Fijałkowski wysłał na rubież Łodziska – Olszewka Oddział Wydzielony „Łodziska” w składzie: III/42 pp, pluton ppanc. działek 37 mm, drużyna kolarzy 42 pp, patrol szwadronu pionierów Podlaskiej BK i bateria 18 pal^[35]. Dowódcy OW „Łodziska” podporządkowano wszystkie oddziały znajdujące się na przedpolu Ostrołęki^[36][37].
W nocy z 1 na 2 września kompania 42 pp weszła do Myszyńca i „nie stwierdziła Niemców w Myszyńcu”.
Od rana oddział wydzielony zajmował pozycję obronną pod Ostrołęką wzdłuż rubieży Łodziska – Olszewka. Oddziały niemieckiej 1 Brygady Kawalerii opanowały Kadzidło i już wieczorem pod Łodziskami nawiązały styczność ogniową z III/42 pp^[36]. W nocy z 2 na 3 września oddział wydzielony został wzmocniony 6 kompanią strzelecką z plutonem ckm.
Gen. Młot-Fijałkowski nakazał też dowódcy 18 DP skierować do lasu na zachód od Lasek i Dąbrówki odwodowy 71 pułk piechoty, z zadaniem rozpoznania walką nieprzyjaciela w rejonie Kadzidła^[35]. Pułk dopiero 3 września przed południem osiągnął nakazany rejon do działania.
W tym czasie pod Myszyniec przywieziono 1 kompanię 71 pp z zadaniem zajęcia miejscowości^[38]. Na skutek opóźnionego podstawienia transportu, kompania atakowała już w dzień. Niemcy otworzyli zmasowany ogień do plutonów kompanii. Kompania poniosła ponad 50% straty i w bezładzie wycofała się w kierunku Nowogrodu. W ciągu dnia nieprzyjaciel okopał się naprzeciw III/42 pp i walka w tym rejonie zamieniła się w szereg obustronnych lokalnych akcji zaczepnych^[39][40].

Działania 71 pp w rejonie Oberwie - Kadzidło nie dały większych rezultatów. Przyczyną były przede wszystkim bezdroża, które bardzo utrudniały manewry pułku^[39]. Około 21.00 pułk rozpoczął odwrót do rejonu Sławiec – Chojny Stare. Już podczas marszu o 3.00 został zawrócony z Dębnik i skierowany do lasu na zachód od Dąbrówki. Nakazany rejon pułk osiągnął około 10.00 następnego dnia. Wysłane patrole meldowały o obecności oddziałów niemieckich w Brzozówce i Kadzidle. W Łodziskach nawiązano kontakt z III/42 pp. Wkrótce potem 71 pp skierowany został do lasu w pobliżu Durlas. 4 września około 21.00 rozpoczął marsz za Narew. Po nocnym marszu przez Łodziska i Wojciechowice żołnierze dotarli do rejonu na południowy zachód od Laskowca i tam pułk pozostawał na postoju przez cały dzień 5 września i noc z 5 na 6 września^[41].

Z dniem 4 września odcinek „Ostrołęka” został podporządkowany dowódcy 18 Dywizji Piechoty, a batalion ON „Kurpie” został skierowany do dozorowania Narwi na odcinku Korczaki – Kamianka.
W godzinach popołudniowych nieprzyjaciel wycofał się sprzed pozycji III/42 pp na samochodach.
Około 20.00 5 września mjr Feliks Chmielewski otrzymał rozkaz od dowódcy 42 pp wycofywania oddziału za Narew. Po przejściu rzeki wysadzono mosty w Ostrołęce. Następnego dnia III/42 pp zluzował batalion ON „Ostrołęka” nad Narwią, który to jako odwód przeszedł do lasu Kamianki^[42].

 Osobny artykuł: Bitwa pod Myszyńcem.

Walki w dniach 5 – 10 września

5 września gros 18 Dywizji Piechoty (5 baonów i 3 dyony) stało od rana w rejonie Ostrołęki. Dowództwo dywizji znajdowało się w Starej Wsi. W nocy wycofano ostatnie oddziały z północnego brzegu Narwi, a o świcie wysadzono mosty w Ostrołęce^[43].
Około 11.00 gen. Młot-Fijałkowski postawił dowódcy dywizji zadanie bojowe. 18 Dywizja Piechoty miała w nocy z 5 na 6 września skierować na zaplecze 33 Dywizji Piechoty, do rejonu Borowe, swój 71 pułk piechoty, z zadaniem wzmocnienia 33 DP w przypadku wykonania przez nią uderzenia w pasie 41 Dywizji Piechoty. Tam też należało skierować maszerujący z Wizny III/71 pp mjr. Jakuba Fobera. Do rejonu Borowe skierować dwa dywizjony 18 pal i 18 dac, pod wspólnym dowództwem dowódcy 18 pal ppłk. Witolda Sztarka . Wraz z zapadnięciem zmroku należało wycofać z przedpola Narwi OW „Łodziska” i skierować go na lewe skrzydło 18 DP, dla zluzowania batalionu ON „Kurpie”. Batalion ON skierować do odwodu dywizji^[44].

Wykonując rozkaz dowódcy SGO „Narew”, w sztabie dywizji przystąpiono do reorganizacji dowodzenia. W godzinach popołudniowych został wydzielony I rzut sztabu i przerzucony w rejon Laskowca, z zadaniem zorganizowania punktu dowodzenia w dworze Czarnowiec. W Szczepankowie pozostał II rzut pod dowództwem płk. Aleksandra Hertla, z zadaniem koordynowania działań na całym froncie i tyłach 18 Dywizji Piechoty^[45].

W nowe rejony ostatnie pododdziały dotarły przed południem 6 września. Wycofujący się oddział rozpoznawczy 42 pp walczył w rejonie Nowa Wieś i na wschodnim skraju lasu Chudek, III/42 pp w rejonie Kamianka, Dzbenin nawiązał łączność taktyczną z I batalionem 134 pułku piechoty, batalion ON odszedł do odwodu w rejon lasów na zachód od Czarnowca, a III batalion 71 pp, po nocnym marszu, dołączył do macierzystego pułku w rejonie Borowe. II dywizjon 18 pal i 18 dac otrzymały rozkaz przejścia w rejon Borowe. Dowódca 18 DP płk dypl. Stefan Kossecki z dowódcą artylerii dywizyjnej płk dypl. art. Janem Bigo i dowódcą 71 pp ppłk dypl. Adamem Zbijewskim udali się konno do Jarnut, gdzie nawiązali bezpośredni kontakt z dowódcą 33 Dywizji Piechoty płk dypl. Tadeuszem Zieleniewskim^[46].

Od 5 września 33 pułk piechoty podlegał bezpośredniemu rozkazodawstwu SGO „Narew”^[47]. W dniach 5 i 6 września w rejonie Nowogród, Łomża panował spokój. W swym wieczornym meldunku z 6 września dowódca 33 pp przekazał wiadomości o zajęciu przez Niemców Kolna, Szczuczyna i marszu zmotoryzowanych kolumn na Łomżę i Wiznę. Nie wzbudziła ona w sztabie SGO „Narew” większego niepokoju. Na skutek błędnej oceny sytuacji nie zdawano sobie sprawy z wielkości i groźby niebezpieczeństwa^[48].

6 września oddziały dywizji były gotowe do wsparcia uderzenia 33 Dywizji Piechoty na kierunku różańskim. Czekano cały dzień na odpowiedni rozkaz z dowództwa Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Zamiast rozkazu o uderzeniu, w godzinach popołudniowych przyszedł rozkaz odejścia 33 DP do dyspozycji dowódcy GO „Wyszków”, a pozycje po 133 pp w rejonie Lipianki i po 134 pp w rejonie Kamianki miał obsadzić 71 pułk piechoty. Tym samym miał zabezpieczyć lewe skrzydło 18 DP, ale jednocześnie być w gotowości do uderzenia w kierunku na Kruszewo i Chełsty. Jako bezpośrednie wsparcie 71 pp pozostały na miejscu II/18 pal i 18 dac. Sztab dywizji przeniósł się do gajówki Borowe.

Na odcinku 42 pp nieprzyjaciel ostrzeliwał przez Narew stanowiska pułku z kierunku Podrężewo, Grabowo, Olszewo i Kordowo, potem od Dzbenina po Kamiankę oraz przybrzeże Ostrołęki i rejon mostu. Ostrołękę bombardowało też lotnictwo^[49].
W nocy z 6 na 7 września zorganizowany wypad za Narew plutonu z I/42 pp zaskoczył w Otoku śpiącą kompanię nieprzyjaciela. Jeńcy zeznali, że należą do jednostki z 12 DP.
Nocne patrole rozpoznawcze z II/42 pp zostały ostrzelane w rejonie Kordowo i Kołaki, natomiast patrol skierowany na Nożewo nie zastał tam nieprzyjaciela^[50].

Około 5.00 7 września dowódca 18 DP wydał rozkazy. Szwadron kawalerii dywizyjnej do 16.00 miał rozpoznać rejon Goworowo, Pasieki i Czarnowo. Dowódca 3 psk miał utrzymać stanowiska na rzece Orz i osłonić skrzydło 18 DP do rana 8 września. Dowódcy 71 pp i 18 pal mieli nadal utrzymać obecne stanowiska, rozpoznając kierunek Kruszewo, a 3/71 pp z baterią armat 18 pal miał być gotowy do wypadu do rejonu Żabin, Kruszewo. Zadanie 42 pp pozostało bez zmian^[51].

O 7.00 na stanowisku dowodzenia 18 DP w gajówce Borowe przybył gen. Młot-Fijałkowski. Zaakceptował on dotychczasowe zarządzenia dowódcy 18 DP, potwierdził podporządkowanie dowódcy 18 DP 3 pułku strzelców konnych oraz zarządził gotowość do uderzenia 71 pp na Różan.
Na przedpolu toczyły się walki patroli 71 i 42 pp^[47].
Wieczorem 71 pp, wraz dywizjonem 18 pal i 18 pac, został skierowany do rejonu Cisk – Żłobin, z gotowością do uderzenia na Goworowo i tym samym wsparcia natarcia 33 Dywizji Piechoty z rejonu Długosiodła. Około północy uderzenie zostało przez dowództwo SGO odwołane, a 71 pp z towarzyszącą mu artylerią został zawrócony na swe poprzednie stanowiska.

8 września około 6.00 wyczerpany pułk powrócił na stanowiska w rejonie Borowe^[52].
Około 9.00 niemiecki oddział zmotoryzowany zaatakował Grodzisk. Kierunku tego bronił 3 pułk strzelców konnych ppłk. dypl. Jana Małysiaka. Po godzinnej walce natarcie Niemców zostało powstrzymane, a 3 czołgi zniszczone. Pułk poniósł też ciężkie straty^[53].
Około 13.00 nieprzyjaciel wznowił natarcie na Grodzisk i Czerwin. Saperzy wysadzili most na Orzu, ale rzeka w tym miejscu była płytka i stosunkowo łatwa do przebycia. Dowódca pułku meldował o tragicznym położeniu. W tej sytuacji dowódca dywizji płk Kossecki podjął decyzję kontrataku siłami II/71 pp mjr. Stanisława Knapika, wzmocnionego 4 baterią 18 pal por. Mieczysława Zielińskiego, do Żabina, a dowódcy 3 psk wydał ponowny rozkaz bezwzględnego powstrzymania Niemców na rzece. Dowódca pułku ppłk Jan Małysiak sam wyprowadził kontratak swoim odwodem i zameldował, że pułk do wieczora utrzyma pozycje. Maszerujący do kontrataku batalion został zawrócony na poprzednie stanowiska^[54].

O 10.30 Niemcy uderzyli też na kierunku 42 pp. Natarcie powstrzymał II/42 pp i I/18 pal^[54].

9 września około 7.30 do miejsca postoju dowódcy SGO „Narew" w folwarku Michałki dotarł rozkaz ze sztabu Naczelnego Wodza. Druga część otrzymanego zadania nakazywała przejść marszami nocnymi do rejonu Biała Podlaska – Brześć. Około 10.00 dowódca SGO „Narew" powziął decyzję przeprowadzenia odwrotu, a do sztabu SGO wezwany został gen. Zygmunt Podhorski, przewidziany do objęcia dowództwa nad zgrupowaniem w składzie: 18 DP, Suwalska BK i Podlaska BK. 18 Dywizja Piechoty miała wycofać się w kierunku Ciechanowiec – Siemiatycze – Brześć; marsz miała rozpocząć o zmroku, natomiast zgrupowanie kawalerii miało osłonić południowe skrzydło dywizji. Zostały wyznaczone kolejne etapy odskoku: Czerwony Bór, rzeka Gać – Jabłonki, po czym forsownymi marszami dywizja miała osiągnąć nakazany rejon^[55].
W czasie opracowywania pisemnych rozkazów dla poszczególnych wielkich jednostek, z inicjatywy kpt. dypl. Matrybińskiego, zwołana została niespodziewanie odprawa oficerów sztabu SGO „Narew”. Oficer ten w sugestywny i przekonywujący sposób nakłaniał gen. Młot-Fijałkowskiego do zmiany powziętej decyzji, wysłania rozkazów i wykonania zwrotu zaczepnego^[56]. Decyzję tę zaakceptował Naczelny Wódz, mimo że stało to w jaskrawej sprzeczności z jego myślą przewodnią co do dalszego prowadzenia kampanii przez skupienie jak największych sił w południowo-wschodniej części kraju^[57].
18 Dywizja Piechoty otrzymała zadanie przeprowadzenia silnych wypadów w kierunku na Ostrołękę^[58].

W tym czasie na innych kierunkach trwały zacięte walki. Pod Nowogrodem Niemcy kontynuowali natarcie i mimo bohaterskiej obrony niemiecka 21 Dywizja Piechoty opanowała część miasta.
Przed południem 21 Dywizja Piechoty wznowiła natarcie i przełamała umocnioną pozycję pod Szablakiem, zdobyła Nowogród oraz opanowała wzgórza na wschód od Nowogrodu i Mątwię.
Celem wsparcia 22 pułku piechoty, znad rzeki Ruż został skierowany na północ 42 pułk piechoty. O świcie pododdziały osiągnęły Sławiec, a około 17.00 wyszło polskie natarcie na Nowogród. Odebrano Mątwię, lecz pod nawałami ognia artylerii natarcie utknęło na skraju Nowogrodu^[59].

Realizacja zwrotu zaczepnego – walki w rejonie Jakaci

 Osobny artykuł: Walki pod Jakacią.

0 świcie 10 września oddziały SGO „Narew” przystąpiły do realizacji koncepcji zwrotu zaczepnego. Dowódca 18 Dywizji zorganizował oddział wydzielony w składzie: I/71 pp, kompania III/71 pp, II/18 pal i 18 dac. Zadaniem oddziału była likwidacji zagrożenia pancernego na prawym skrzydle dywizji. OW wykonał uderzenie w rejonie Szabły. Kolumna niemieckiej Dywizji Pancernej „Kempf” została zaskoczona w trakcie marszu polskim atakiem artyleryjskim. Następnie, w wyniku zdecydowanego ataku I batalionu, niemieckie odziały zostały rozbite i odrzucone za rzekę Ruż. Polskie oddziały zdobyły Jakać, biorąc wielu jeńców oraz niszcząc znaczną ilość sprzętu nieprzyjaciela^[60][61]. W czasie natarcia nie doszło do współdziałania z Suwalską BK. Brak było wspólnego dowództwa. W rzeczywistości zwrot zaczepny SGO „Narew”, przewidziany jako działanie na szczeblu operacyjnym, zamienił się w przedsięwzięcie taktyczne, będące czynną formą osłony odwrotu^[62].

Działania odwrotowe

W godzinach popołudniowych 10 września gen. Młot-Fijałkowski podjął spóźnioną decyzję wykonania odwrotu. Przełamanie przez XIX Korpus Pancerny obrony odcinka „Wizna” i marsz 10 Dywizji Pancernej i 20 Dywizji Zmotoryzowanej na Zambrów i Wysokie Mazowieckie oraz 3 Dywizji Pancernej na Briańsk, doprowadziło do sytuacji, w której okrążenia oddziałów SGO „Narew” nie można było już uniknąć. W związku z tym dowódca SGO „Narew” podjął próbę otwarcia drogi odwrotu dla swoich wojsk poprzez wykonanie równoczesnego natarcia na Zambrów siłami 18 DP i obu brygad kawalerii. 18 Dywizja Piechoty otrzymała zadanie w nocy z 10 na 11 września opuścić pozycje obronne w Nowogrodzie oraz rubieży rzeki Ruż i przejść do lasów Czerwonego Boru, a siłami odwodowego 71 pułku piechoty prowadzić rozpoznanie na kierunku Zambrowa^[62][63].

Bitwa o Zambrów

 Osobny artykuł: bitwa o Zambrów.

W dniach 10-13 września dywizja toczyła ciężkie walki w rejonie Zambrowa z niemieckimi oddziałami XIX Korpusu Pancernego gen. Heinza Guderiana.
Dążąc do zamknięcia wojskom SGO „Narew” dróg odwrotowych na wschód, Niemcy ugrupowali obronnie w rejonie Zambrowa gros sił 20 Dywizji Zmotoryzowanej^[64]. Dowódca SGO „Narew” gen. Młot-Fijałkowski postanowił otworzyć siłą drogę odwrotu. Dowódca 18 DP, nie czekając na podejście reszty dywizji, zdecydował siłami 71 pułku piechoty uderzyć na Zambrów, zdobyć ten ważny węzeł komunikacyjny i umożliwić tym samym 18 DP wydostanie się z kotła na wschód^[65]. Natarcie postanowił poprowadzić osobiście^[66]. O 10.00 wyszło polskie natarcie z podstaw wyjściowych na linii lasu na wschód od Krajewa, Ćwikły, Wądołki. Bataliony natrafiły na zorganizowany, silny ogień, i zaległy. Dopiero wysunięcie do przodu ciężkiej baterii haubic i odprzodkowanie jej w odległości do 1000 m od stanowisk nieprzyjaciela oraz wykonanie nawał ogniowych umożliwiło wznowienie natarcia. Atakujące pododdziały poniosły duże straty. Do południa opanowano Pruszki, Jabłoń i Sędziwuje. Na tej pozycji 71 pp przeszedł do obrony, odpierając wciąż ponawiane kontrataki niemieckie^[67].
Przebywający przy dowództwie 18 DP gen. Młot-Fijałkowski ocenił, że 71 pp jest u kresu sił i około 14.00 nakazał przerwać walkę i wycofać oddziały w kierunku przez Czyżew za Bug^[68].
Jednak bataliony 71 pp nie otrzymały na czas rozkazu nakazującego oderwanie się od nieprzyjaciela i atakowały dalej. Udało się im opanować część miasta. Wzięto do niewoli około 200 jeńców.
O zmroku pułk oderwał się od nieprzyjaciela i wycofał się na pierwotną pozycję wyjściową^[69].

W czasie gdy 71 pp nacierał z zachodu na Zambrów, 33 pułk piechoty dopiero po południu wyruszył z rejonu Bacze Mokre w kierunku na Zambrów i około 17.00 uderzył od północy na miasto. Jego natarcie załamało się w ogniu niemieckiej artylerii^[70].
42 pułk piechoty w ogóle nie wziął udziału w natarciu na Zambrów. Około 9.00, wycofując się znad Narwi, osiągnął północno-zachodnią część Czerwonego Boru i tam pozostał. Przed wieczorem oddziały 42 pp walczyły z czołowymi elementami niemieckiej 21 Dywizji Piechoty w rejonie Sierzput^[69]. Po krótkiej walce Niemcy wycofali się na zachód^[65].

Walki trwały jeszcze do wieczora. Wraz z zapadnięciem zmroku oddziały niemieckie cofnęły się na północny skraj Zambrowa. Polskie oddziały rozpoczęły formować kolumny marszowe i o wyznaczonych godzinach rozpoczęły marsz przez Łętownicę, Andrzejewo i Czyżew na Nur. W czasie marszu Niemcy zaatakowali kolumnę II/71 pp. Zostali jednak odrzuceni zdecydowanym przeciwdziałaniem ogniowym polskich żołnierzy. Zaatakowany został także formujący kolumny III/42 pp z 3 baterią 18 pal. Po krótkiej obronie utracił on zdolność bojową, a żołnierze w panice rozproszyli się^[71].

Andrzejewo – Mauzoleum 18 DP

Walki pod Łętownicą i Andrzejewem

 Osobny artykuł: Bitwa pod Łętownicą i Andrzejewem.

Niemcy bardzo szybko zareagowali na próby przebicia się 18 DP przez Zambrów na południe. W nocy z 11 na 12 września przegrupowali siły i dążyli do okrążenia, a następnie zniszczenia polskiej dywizji. W tym celu oddziały niemieckiej 20 DZmot z częścią 10 Dywizji Pancernej przeszły z Zambrowa i Czyżewa w kierunku Andrzejewa, 21 DP wysłała z rejonu Śniadowa w kierunku na Srebrną silny oddział wydzielony, a 206 Dywizja Piechoty zamknęła od strony południowo-zachodniej pierścień okrążenia w rejonie Małkinia – Nur^[72][73].

Dowódca 18 DP ze sztabem przybył rano 12 września do Łętownicy. Dysponował on tylko częścią oddziałów dywizji, znajdujących się w bezpośrednim zasięgu jego dowodzenia.
Około 9.00 kolumna pod dowództwem dowódcy 18 DP ruszyła na Andrzejewo. W wyniku ataku nacierających od wschodu czołgów i ogromnej koncentracji ognia, natarcie zostało powstrzymane. Raniony pięcioma kulami z km padł płk Kossecki (raniony w klatkę piersiową, brzuch i przedramię). Przed utratą przytomności wydał rozkaz znajdującemu się w pobliżu sierżantowi z batalionu ON „Kurpie”: Powiedzcie pułkownikowi Hertlowi i szefowi sztabu, że dywizja nie może się poddać. Ma dotrwać do nocy, a później przebijać się małymi grupkami, a nawet pojedynczo. Wycofujący się z resztkami wojska st. sierż. M. Karcz zameldował szefowi sztabu (Kazimierz Pluta-Czachowski), że płk Kossecki został zabity. Do wyniesienia ciała z pola bitwy zgłosiło się 20 ochotników. Cała grupa zginęła przy polnej drodze, w wyniku ostrzału z ckm. Ewakuacja uznanego za poległego płk. Kosseckiego udała się dopiero kierowcy „Łazika” (Edmund Barański), który odwiózł pułkownika do punktu opatrunkowego w Łętownicy.

W godzinach przedpołudniowych dowództwo dywizji objął dowódca piechoty dywizyjnej płk Aleksander Hertel. Oddziały polskie wciąż nacierały oraz odpierały kolejne kontrataki Niemców. Po zapadnięciu zmroku płk Hertel zaimprowizował ostatnie, koncentryczne natarcie na Andrzejewo, i osobiście je poprowadził. Potężny ogień artylerii i broni maszynowej zerwał polskie natarcie. Po 22.00 walka ucichła. W oddziałach 18 DP brakowało już zupełnie amunicji. Pułkownik Aleksander Hertel poległ przed 22.00^[74]. Oddziały polskie zostały zepchnięte do płonącej Łętownicy^[75]. Z okrążenia wyszli tylko nieliczni^[76].

Epilog walk |

Od obowiązku przebijania się w grupie szefa sztabu 18 DP zostali zwolnieni komendant kwatery głównej dywizji mjr Edward Szmoniewski i szef sądu polowego kpt. Szmidt. Polecono im zwrócić się do Niemców o pomoc dla rannych i w pogrzebaniu setek poległych. Nie przebijał się też ciężko kontuzjowany dowódca 18 pal ppłk. Witold Sztark. To właśnie on, jako najstarszy stopniem, przejął dowodzenie nad żołnierzami pozostającymi w Łętownicy.
Podpułkownik Sztark tak relacjonuje tamten czas^[77][78]:

„Wysłałem o świcie 13 września dwóch podoficerów (chorążego i plutonowego znających język niemiecki), którzy zawiadomili Niemców, że na polu walki zostali tylko ranni i proszą o udzielenie im pomocy (aby nie strzelano do tych wysłanników, musieli użyć białej płachty). Jednocześnie wysłany patrol w kierunku rozbitego w nocy oddziału płk. Hertla przyniósł ciężko rannego dowódcę dywizji, płk. dypl. Kosseckiego, znalezionego wśród innych rannych. O tych zarządzeniach natychmiast zameldowałem dowódcy dywizji, który widząc mnie zmartwionego, gdym schylił się nad jego noszami, wziął mnie za rękę swą jedyną ręką i rzekł te znamienne słowa: «Nie rozpaczajcie, byliście dobrymi żołnierzami. Wódz Naczelny rozkazał wytrwać do dziesiątego, a wy wytrzymaliście do trzynastego». Wkrótce przybył oficer niemiecki (podpułkownik) i zapytał mnie o dowódcę dywizji. Powiedziałem, iż jest ciężko ranny w brzuch serią z ckm. Odpowiedział: «To mężny oficer, widzieliśmy go ciągle w waszych przednich oddziałach walczących».

Płk dypl. Marian Porwit w „Komentarzach ...” napisał: charakterystyka ostatnich dni walk oddziałów 18 DP pozwala zrozumieć pasję, z jaką oficerowie 18 DP przeciwstawiają się wersji podanej w pracy „Polskie siły zbrojne w drugiej wojnie światowej”, jakoby Dywizja kapitulowała. Nie twierdzili tego Niemcy w komunikacie z 14 września i dalej spełnili do kresu sił swój obowiązek żołnierze 18 DP. Wbrew autorom „Polskich sił zbrojnych ...” nie kapitulowali. Wbrew komunikatowi niemieckiego Naczelnego Dowództwa 18 DP nie została „zniszczona”^[79].

Ppłk art. Witold Sztark w oświadczeniu z 4 kwietnia 1970 napisał: „o świcie 13 września 1939 r. nie istniała już 18 DP. Kapitulacji nie było, nikt jej nie zgłaszał i nie podpisywał, gdyż byłoby to złamaniem rozkazu dowódcy dywizji i obrazą pamięci tysiąca poległych naszej dywizji. Nikt z dowódców pułków (poza mną ciężko kontuzjowanym) nie dostał się do niewoli, ani szef sztabu dywizji płk dypl. Kazimierz Pluta-Czachowski, ani też żaden zdolny do walki zwarty oddział. Artyleria po wystrzelaniu amunicji miała działa bądź zniszczone, bądź ze zniszczonymi przyrządami celowniczymi, bądź z lufami rozworowanymi nie nadającymi się do użytku”^[80].

W 1979 tezę o kapitulacji dywizji podał Tadeusz Jurga, a jako oficera, który podjął decyzję o kapitulacji wskazał ppłk. Sztarka. Ponadto autor podał, że niewielka liczba żołnierzy zdolnych do walki poddała się, a Niemcy zdobyli kolumny taborowe z kilkoma tysiącami rannych i około tysiąca cywilnych woźniców^[81]. Tadeusz Jurga w 1990 podtrzymał tezę o kapitulacji dywizji, lecz bez wskazania osoby pułkownika Sztarka^[82][b].

Przemysław Dymek, podsumowując w 1999 walki 18 DP, stwierdził: „mimo okrążenia przez dwie dywizje niemieckie, 18 DP nie skapitulowała i podjęła nierówną walkę, wiążąc znaczne siły nieprzyjaciela i opóźniając jego działanie. Dopiero po skoncentrowaniu czterech niemieckich związków taktycznych (20 DZmot., 10 DPanc., 21 DP i 206 DP), i wykonaniu przez Niemców koncentrycznego natarcia 18 DP została rozbita”^[84].

 Osobny artykuł: Zbrodnia w Zambrowie 1939.

W nocy z 13 na 14 września Niemcy popełnili zbrodnię wojenną, rozstrzeliwując ok. 200 jeńców polskich z 18 DP, zgromadzonych na terenie koszar w Zambrowie.

Planowana organizacja wojenna 18 DP |

Dowództwo 18 Dywizji Piechoty

• dowódcy broni i szefowie służb


• sztab

Kwatera Główna 18 Dywizji Piechoty

• kompania asystencyjna


• pluton łączności KG 18 DP


• pluton pieszy żandarmerii nr 18


• poczta polowa nr 34


• sąd polowy nr 18


• kompania gospodarcza KG 18 DP

Piechota dywizyjna

• 33 pułk piechoty


• 42 pułk piechoty


• 71 pułk piechoty


• kompania kolarzy nr 12


• samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 12

Artyleria dywizyjna

• 18 pułk artylerii lekkiej


• 18 dywizjon artylerii ciężkiej


• samodzielny patrol meteorologiczny nr 18

Jednostki broni

• 
  18 batalion saperów – mjr Jan Mizerek


• bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 18 – por. Witold Pławiński


• 
  szwadron kawalerii dywizyjnej nr 18 – rtm. Józef Ludwik Rudnicki


• kompania telefoniczna 18 DP – kpt. Leon Kiimbeck


• pluton radio 18 DP


• drużyna parkowa łączności 18 DP

Jednostki i zakłady służb

• pluton taborowy nr 18


• park intendentury nr 102

 Osobny artykuł: Organizacja wojenna polskiej dywizji piechoty w 1939 roku.

Jednostki przydzielone

• Kurpiowski batalion ON


• kompania karabinów maszynowych przeciwlotniczych typu B nr 38 - ppor. Stanisław Puchała

Obsada personalna dowództwa dywizji |

Obsada dowództwa dywizji w 1939 |

Upamiętnienie |

• Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego pismem z dnia 21 września 1972 zatwierdziło nazwę szkoły: „Szkoła Podstawowa imienia 18 Dywizji Piechoty Ziemi Łomżyńskiej w Andrzejewie”^[98]. 14 października 1973 na budynku szkoły umieszczono tablicę pamiątkową^[99].


• Z dniem 11 czerwca 2008 18 batalion obrony terytorialnej przyjął i z honorem kultywował między innymi tradycje 18 Dywizji Piechoty^[100].


• W pierwszych latach po zakończeniu wojny, na cmentarzu w Andrzejewie, zbiorową mogiłę żołnierzy 18 Dywizji Piechoty oddzielono siatką i postawiono trzy krzyże. W 1961 mogiły włączono w obszar cmentarza, a na początku lat 70. podjęto starania o wykonanie tablic z nazwiskami poległych żołnierzy oraz oddzielnego epitafium dla dowódcy dywizji gen. Stefana Kosseckiego i płk. Hertla. 26 września 1976 odbyło się otwarcie Mauzoleum, a poświęcenia dokonał ordynariusz łomżyński ks. bp. Mikołaj Sasimowski.


• Na murze kościoła w Andrzejewie widnieje tablica z 73 nazwiskami poległych żołnierzy.


• 16 września 1973 w Łętownicy odsłonięto pomnik upamiętniający heroizm żołnierzy 18 Dywizji Piechoty. Pomnik znajduje się w miejscu dawnej szkoły, w której we wrześniu 1939 był punkt medyczny^[99].

Uwagi |

Przypisy |

Bibliografia |

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].


• Franciszek Adam Arciszewski: Ostróg - Dubno - Brody Walki 18 Dywizji Piechoty z konną armią Budionnego (1 lipca - 6 sierpnia 1920). Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.


• Przemysław Dymek: Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” 1939 w polskiej historiografii wojskowej. Poznań: Wydawnictwo Sorus, 1999. ISBN 978-83-87133-54-2.


• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.


• Heinz Guderian: Wspomnienia żołnierza. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1958.


• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.


• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. T. 7: Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.


• Tadeusz Jurga: Próby utworzenia Frontu Północnego. W: Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej. Eugeniusz Kozłowski (red. nauk.). T. 2: Wojna obronna Polski 1939. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1979. ISBN 83-11-06314-1.


• Tadeusz Jurga: Obrona Polski 1939. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1990. ISBN 83-211-1096-7.


• Zygmunt Kosztyła: Wrzesień 1939 roku na Białostocczyźnie. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1967.


• 
  Włodzimierz Kozłowski. Obrona środkowej Narwi i Biebrzy w 1939 roku. „Acta Universitatis Lodziensis”. Folia Historica”. 5, 1981. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISSN 0208-6050. 
  


• Grzegorz Leszczyński: 18 pułk artylerii lekkiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2006. ISBN 83-88773-20-8.


• Felicjan Majorkiewicz: Dane nam było przeżyć. Szkice historyczne, wspomnienia, materiały. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1972.


• 
  Felicjan Majorkiewicz. Działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” w kampanii wrześniowej 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 2, s. 214–263, 1960. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
  


• 
  Kazimierz Pluta-Czachowski, Władysław Wujcik. Walki odwrotowe 18 DP w czasie wojny obronnej Polski w 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 225-277, 1974. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
  


• 
  Kazimierz Pluta-Czachowski, Władysław Wujcik. Walki 18 Dywizji Piechoty w wojnie obronnej 1939 r. (od 1.9. do 10.9.). cz.I. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 143-182, 1985. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
  


• 
  Kazimierz Pluta-Czachowski, Władysław Wujcik. Walki 18 Dywizji Piechoty w wojnie obronnej 1939 r. (od 1.9. do 10.9.). cz.II. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 70-100, 1986. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
  


• Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Kampania wrześniowa 1939. T. I/cz.2. Londyn: Instytut Historyczny im. gen Sikorskiego w Londynie.


• Marian Porwit: Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku. T. II: Odwrót i kontrofensywa. Warszawa: Wydawnictwo „Czytelnik”, 1983. ISBN 83-07-00645-7.


• 
  Marian Porwit. Działania SGO „Narew” i GO gen. Kowalskiego. 9 – 13.9.1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 1, s. 174-202, 1973. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
  


• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.


• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.


• Witold Sztark: Oświadczenie. W: B.I.14f [on-line]. IPMS, 1970-04-04. [dostęp 2019-02-05].


• Artur Wodzyński: Wielka księga piechoty polskiej 1918–1939. 18 Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2017. ISBN 978-83-7945-610-9.


• 
  Władysław Wujcik. Mauzoleum poległych żołnierzy 18 Dywizji Piechoty. „Rocznik mazowiecki”. 9, 1987. 
  


• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.


• Bartosz Zakrzewski: 18 Dywizja Piechoty WP w wojnie polsko-sowieckiej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2016. ISBN 978-83-7543-415-6.


• 
  Bartosz Zakrzewski. 18 Dywizja Piechoty w wojnie obronnej 1939 roku. „Poligon”. 6, 2013. Magnum-X. ISSN 18953344. 
  


• 
  Bartosz Zakrzewski. Generał brygady Stefan Kossecki – dowódca 18 DP w kampanii 1939 r. „Rocznik Ostrowski”. 1, 2015. Ostrów Mazowiecka: Ostrowskie Stowarzyszenie „Ludzie z pasją”. ​ISBN 978-83-935461-6-9​. 
  


• Historia „łomżyńskiej“ 18 Dywizji Piechoty. 4 Łomża. [dostęp 2018-11-13].

p • d • e Wojsko Polskie II Rzeczypospolitej Rodowód Polska Siła Zbrojna Armia Polska we Francji Armia Wielkopolska Legiony Polskie Samoobrona Litwy i Białorusi Wojsko Litwy Środkowej Wojsko Polskie na Wschodzie Naczelne władze wojskowe Naczelnik Państwa (1918-1922) Prezydent RP (1922-1939) Naczelne Dowództwo WP Ministerstwo Spraw Wojskowych Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych Sztab Generalny (Główny) Kwatera Główna Naczelnego Wodza Rodzaje sił zbrojnych Wojsko Marynarka Wojenna Formacje Wojska Wartownicze i Etapowe (1919-1921) Korpus Ochrony Pogranicza (1924-1939) Obrona Narodowa (1937-1939) Bronie Piechota Kawaleria Artyleria Bronie pancerne (1937-1939) Lotnictwo Saperzy Wojska Kolejowe (do 1928) Wojska Samochodowe (do 1937) Tabory Żandarmeria Służby duszpasterska geograficzna intendentury inżynieryjno-saperska kolejowa remontu sprawiedliwości zdrowia weterynarii uzbrojenia lotnictwa żeglugi śródlądowej łączności etapowa jeniecka poborowa WP w 1939 OdeB pokojowe Plan mob. "W" Mobilizacja OdeB wojenne Kampania wrześniowa Plan Zachód Plan Wschód Inne Bunt Żeligowskiego Centrum Wyszkolenia Sanitarnego Centrum Wyszkolenia Saperów Centrum Wyszkolenia Łączności Centrum Wyszkolenia Żandarmerii Centrum Wyższych Studiów Wojskowych Fundusz Obrony Narodowej Główny Urząd Zaopatrywania Armii Instytut Wojskowo-Techniczny Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Oficerska Szkoła Topografów Placówki dyplomatyczne Wojska Polskiego II RP Rada Wojenna Rada Wojskowa Wojna polsko-bolszewicka Wojskowa Komisja Ustawodawcza Wyższa Szkoła Wojenna Barwy broni i służb Mundur