Cmentarz Powstańców Warszawy
| ||
 nr rej. A-1057 z 29.02.2012 | ||
 Widok ogólny cmentarza | ||
Państwo |  Polska | |
| Miejscowość | Warszawa | |
| Adres | ul. Wolska 174/176 01-258 Warszawa | |
| Typ cmentarza | wojenny | |
| Stan cmentarza | nieczynny | |
| Powierzchnia cmentarza | 1,5 ha | |
| Liczba pochówków | 104 105 | |
| Liczba grobów | 177 | |
| Data otwarcia | 25 listopada 1945 | |
| Architekt | Romuald Gutt, Alina Szoltz (1946) Tadeusz Wyrzykowski (1960) | |
Położenie na mapie Warszawy   Cmentarz Powstańców Warszawy | ||
Położenie na mapie Polski  Cmentarz Powstańców Warszawy | ||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  Cmentarz Powstańców Warszawy | ||
 52°13′34″N 20°56′03″E/52,226111 20,934167 | ||
Cmentarz Powstańców Warszawy – największy w Polsce cmentarz wojenny, otwarty 25 listopada 1945 z przeznaczeniem na pochówki osób ekshumowanych początkowo do zbiorowych grobów „przejściowych” z ulic i placów Warszawy, poległych głównie podczas powstania warszawskiego. W 2012 wpisany do rejestru zabytków.
Nekropolia, która początkowo zajmowała 4,5 ha, zajmuje dziś obszar 1,5 ha i znajduje się przy ul. Wolskiej 174/176 w Warszawie, od strony zachodniej i północnej jest ograniczona murem cmentarza Wolskiego, od południa ul. Wolską, a od wschodu ul. Józefa Sowińskiego. Spoczywają tam żołnierze powstania warszawskiego i jego ofiary cywilne, a także w niewielkim procencie żołnierze polegli w innych działaniach II wojny światowej w Warszawie.
Spis treści
1 Historia
1.1 Pochowani na cmentarzu
1.2 Władze komunistyczne a Cmentarz Powstańców Warszawy
1.3 Stan obecny
2 Wygląd cmentarza
2.1 Plany niezrealizowane
2.2 Stan do l. 60. XX w.
2.3 Stan od l. 60. XX do początku XXI w.
2.4 Przyszłe zagospodarowanie cmentarza
2.5 Pomniki i tablice pamiątkowe na cmentarzu
2.5.1 Pomnik Polegli Niepokonani
2.5.2 Tablica na kurhanie
2.5.3 Informacja o historii cmentarza
2.5.4 Krzyż-ołtarz
2.5.5 Tablica poświęcona harcerzom
3 Galeria
4 Przypisy
5 Bibliografia
6 Linki zewnętrzne
Historia |
Pochowani na cmentarzu |
Pierwsze pochówki na Cmentarzu Powstańców Warszawy odbyły się już w listopadzie 1945 i trwały do początku lat 50. Największy pogrzeb odbył się 6 sierpnia 1946, kiedy na Wolę zwieziono 5,5 tony prochów (117 trumien) osób zamordowanych i spalonych w pierwszych dniach powstania warszawskiego na terenach dawnego Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (Al. Ujazdowskie), siedziby Gestapo przy al. Szucha, a także z samej Woli, w tym z masowej eksterminacji mieszkańców określanej jako rzeź Woli.
Na cmentarzu pochowano także inne ofiary lat okupacji hitlerowskiej lat 1939–1945 m.in.: żołnierzy kampanii wrześniowej 1939, walk o Warszawę z 1945, Żydów rozstrzeliwanych w latach 1940–1943 na stadionie Skry przy ul. Okopowej, więźniów Pawiaka i okolicznych mieszkańców.
Według ksiąg cmentarnych na Cmentarzu Powstańców Warszawy spoczywa 104 105 osób, poległych głównie podczas powstania warszawskiego[1]. Liczba pochowanych żołnierzy powstania szacowana jest na 8-10 tys[1]. 80% pochowanych to cywile (ludność cywilną przewodnicząca Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy Wanda Traczyk-Stawska nazwała głównym bohaterem powstania warszawskiego)[2], w większości pochowani anonimowo. Do 2014 ustalono ok. 3 300 nazwisk osób pochowanych na cmentarzu, pozostałe to ofiary bezimienne[1].
Jest największym cmentarzem wojennym w Polsce i jednym z największych w Europie[1].
Władze komunistyczne a Cmentarz Powstańców Warszawy |
Nieprzychylna powstaniu warszawskiemu polityka władz Polski Ludowej sprawiła, że przez dziesięciolecia oficjalnie nie wspominano o istnieniu wolskiej nekropolii, nie odbywały się tam uroczystości rocznicowe, a cmentarz był utrzymywany w stanie zaniedbania.
Obowiązywał zakaz wystawiania nagrobków, co uzasadniano mającymi lada moment nastąpić pracami porządkowymi. Faktycznie, jak pokazują zdjęcia z l. 50. XX w. (zob. „Stolica” 1957, nr 45, s. 16), rodziny zmarłych starały się chociaż o symboliczny krzyż, często stawiając go po kryjomu i mimo że służba cmentarna była zobowiązana do usuwania wszystkich samowolnie zbudowanych pomników.
W latach 60. XX w. cmentarz został uporządkowany (zob. wygląd cmentarza) według projektu Tadeusza Wyrzykowskiego, który wzorował się na koncepcji Romualda Gutta i Aliny Scholtzówny z 1946, uzupełniając ją m.in. o własne projekty nagrobków. Jednocześnie obszar cmentarza został znacznie zmniejszony, pierwotnie zajmował bowiem teren ok. 13,3 ha między Cmentarzem Wolskim a nieistniejącą dziś ul. Baltazara (równoległa do ul. Redutowej), tymczasem w toku prac porządkowych wschodnią granicę cofnięto do ul. Józefa Sowińskiego. Jednocześnie zaorano wszystkie mogiły niszcząc istniejące, prowizoryczne nagrobki.
Formalnie nekropolia pozostawała pod administracją władz miejskich, lecz z czasem kontrolę nad miejscem przejął Związek Bojowników o Wolności Demokrację (ZBoWiD), decydując o tym, kto i jaki napis mógł umieścić na nagrobkach. Już zresztą pod koniec l. 40. XX w. wiele osób grzebano anonimowo, chociaż dało się ustalić ich personalia (dotyczyło to zwłaszcza żołnierzy Armii Krajowej). Co najmniej do połowy ostatniej dekady XX w. obowiązywał regulamin zabraniający m.in. samowolnego umieszczania napisów na pomnikach.
Cmentarz nie był również w żaden sposób oznaczony w terenie, a jedyne informacje o charakterze miejsca umieszczono w głębi nekropolii lub starano się ukryć. Ich treść nie oddawała prawdziwej genezy pochówków np. jeszcze w l. 90. XX w. pod kurhanem znajdowała się tablica z napisem:
Cmentarz Powstańców Warszawy jest miejscem upamiętnienia walki i męczeństwa narodu polskiego. Na cmentarzu pochowane są szczątki i prochy bohaterskiego ludu Warszawy, zorganizowanych członków ruchu oporu i żołnierzy walczących o wyzwolenie stolicy z niewoli hitlerowskiej w latach 1939–1945[3]
Zarówno daty, jak i określenia osób pochowanych w tym miejscu, nie podają faktycznej genezy powstania cmentarza. Z kolei inna tablica, objaśniająca przyczynę usypania kurhanu, została celowo wmurowana za pomnikiem Polegli Niepokonani, przez co była i pozostaje nadal praktycznie niewidoczna.
Stan obecny |
Wanda Traczyk-Stawska, przewodnicząca Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy przy Światowym Związku Żołnierzy Armii Krajowej, podczas obchodów 70. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego pod pomnikiem Polegli Niepokonani w Warszawie (2014)
Aż do XXI w. cmentarz był praktycznie pozbawiony emblematów powstania. Dopiero w 2001 na barykadzie i tarczy posągu Polegli Niepokonani umieszczono znaki Polski walczącej (kotwicę). Od tego czasu środowiska kombatantów prowadzą starania o właściwe uczczenie pamięci pochowanych na Woli osób (zob. Pomniki i tablice pamiątkowe). W planach jest m.in. zbudowanie Ściany Pamięci, zawierającej nazwiska pogrzebanych, a także ogrodzenie nekropolii.
Cmentarz ma status nekropolii wojennej, a tym samym znajduje się pod opieką władz państwowych.
W 1995 r. cmentarz wpisano do ewidencji zabytków, a do rejestru zabytków w 2012 r. pod numerem A-1057. Ochroną objęto obszar w granicach działek ewidencyjnych 11/3 oraz 14/2, obręb 6-07-10, ukształtowany w latach 1946–1960, wraz z wszelkimi komponentami decydującymi o jego historycznym charakterze (dyspozycja funkcjonalna, układ alej, rozplanowanie mogił, pomników i nasadzeń zieleni)[4].
Wygląd cmentarza |
Na Cmentarzu Powstańców Warszawy jest niewiele pojedynczych grobów. Ludzkie szczątki pogrzebano w 177 zbiorowych mogiłach oraz w kurhanie, gdzie złożono ludzkie prochy, znajdującym się w miejscu, gdzie postawiono pomnik „Polegli Niepokonani” Gustawa Zemły. Oblicza się, iż zawiera on ok. 12 ton prochów, co odpowiada liczbie ok. 50 tys. osób[5].
Plany niezrealizowane |
Już w 1946, na prośbę płk Jana Mazurkiewicza ps. „Radosław”, Romuald Gutt wraz z Aliną Scholtz opracowali koncepcję estetycznej organizacji terenu cmentarza.
Według projektu[6] oś założenia wyznaczała szeroka aleja, poprowadzona równolegle do ul. Wolskiej od muru Cmentarza Wolskiego, poprzez kurhan, do ul. Redutowej. Największą masową mogiłę miał ozdobić sarkofag umieszczony pod baldachimem podpartym czterema kolumnami (pierwotnie kaplica z ołtarzem polowym). Kwatery z grobami pojedynczymi i zbiorowymi zaprojektowano na całej przestrzeni między Cmentarzem Wolskim a ul. Redutową, planując oddzielenie ich szpalerami drzew. Całość otaczałby parkan obsadzony pnączami lub żywopłotem.
Rozpoczęto prace nad realizacją tego projektu, lecz ostatecznie ich zaniechano, jako oficjalną przyczynę podając brak funduszy[7].
Stan do l. 60. XX w. |
Przez kilkanaście lat Cmentarz Powstańców Warszawy znajdował się w stanie skrajnego zaniedbania. Z projektu Gutta i Scholzówny zrealizowano tylko Aleję Główną, kilka ścieżek między kwaterami a dawną gliniankę zamieniono na staw. Nieliczne nagrobki miały charakter nietrwały i nawet kurhan z prochami pomordowanych oznaczony był tylko prostym, metalowym krzyżem, skromną, kamienną płytą i prowizoryczną tablicą z napisem:
Tu spoczywają prochy tysięcy ofiar faszyzmu hitlerowskiego zamordowanych i spalonych w Warszawie 1944 r.
Nagrobki projektu Tadeusza Wyrzykowskiego (stan przed przebudową nekropolii)
Stan od l. 60. XX do początku XXI w. |
W początku l. 60. XX w., według projektu artysty rzeźbiarza Tadeusza Wyrzykowskiego, wykonano szereg prac, które znacznie poprawiły estetykę Cmentarza Powstańców, aczkolwiek budziły kontrowersje (zwłaszcza w środowiskach kombatanckich).
Kwatery zostały uregulowane, a teren obsadzono krzewami oraz drzewami, w czym bezpośrednio wzorowano się na planie Gutta i Scholzówny[8]. Jednocześnie teren cmentarza został bardzo zmniejszony i ograniczony od wschodu ul. Józefa Sowińskiego. Na pozostałej części utworzono skwer, nazwany z czasem Parkiem Powstańców Warszawy[9].
Jednak najistotniejszą zmianą było wystawienie ujednoliconych nagrobków w formie pionowych, kamiennych płyt z kombatanckim odznaczeniem Polski Ludowej tzw. Krzyżem Grunwaldu. Pod nim umieszczono napis:
Polegli w walce o wolność w Powstaniu Warszawskim 1944 r.,
co może zostać odczytane jako „przywłaszczanie” przez komunistyczne właze ówczesnej Polski idei powstania. Jednocześnie nazwiska pochowanych znalazły się na nielicznych pomnikach, a w większości wypadków podano tylko liczbę osób z określeniem nieznany.
Od czasu zmian wprowadzonych w l. 60. XX w. cmentarz przez długi czas nie ulegał żadnym przekształceniom. Pozostaje nieogrodzony i swobodnie dostępny dla odwiedzających lub spacerowiczów. Dopiero w 2004 r. od strony ul. Wolskiej wystawiono kamienny blok informujący o rozciągającym się dalej cmentarzu.
Przyszłe zagospodarowanie cmentarza |
Dzięki staraniom Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy w 2012 rozpoczęto remont części cmentarza. Wszystkie nagrobki w tzw. dużych kwaterach zastąpiono nowymi. Wymienione zostały pomniki w małych kwaterach wzdłuż muru cmentarza. Posadzono żywopłot na granicy cmentarza, uporządkowano teren od strony ul. Wolskiej, wyremontowano chodniki i schody. Wzniesiono także nową bramę, którą zaprojektował Marek Moderau[10]. Poszczególne etapy prac finansowane były ze środków Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego, Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Urzędu Dzielnicy Wola.
W 2014 ogłoszono konkurs na projekt pawilonu z ekspozycją o życiu i śmierci w okupowanej Warszawie i Murem Pamięci wraz z otoczeniem[10].
Pomniki i tablice pamiątkowe na cmentarzu |
Pomnik Polegli Niepokonani |
Pomnik Polegli Niepokonani Gustawa Zemły na Cmentarzu Powstańców Warszawy
Wystawiony w 1973 według projektu artysty rzeźbiarza Gustawa Zemły, był pierwszym monumentalnym pomnikiem Powstania Warszawskiego.
Tablica na kurhanie |
Metalowa płyta z napisem:
W tym miejscu spoczywają prochy ponad 50 tysięcy Polaków, cywilnych mieszkańców Warszawy oraz żołnierzy Armii Krajowej, poległych za wolność Ojczyzny zamordowanych przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego w sierpniu i wrześniu 1944 r. 6 VIII 1946 r. złożono tu 117 trumien z prochami osób zamordowanych i spalonych przewiezionych między innymi: z siedziby Gestapo w Al. Szucha, ul. Wolskiej, ul. Górczewskiej, Parku Sowińskiego, ze szpitala św. Stanisława (fabryka Franaszka), ul. Moczydło, ul. Młynarskiej.
została wmontowana w zbocze kurhanu, ale od strony zachodniej, przez co jest trudno widoczna.
Informacja o historii cmentarza |
Kamienna, pionowa tablica została umieszczona w pierwszych latach XXI w. u stóp kurhanu od ul. Józefa Sowińskiego. Wykuto na niej tekst podkreślający przede wszystkim powstańczą genezę nekropolii, a także podający daty pochówków, liczbę pogrzebanych osób i najważniejsze lokalizacje, skąd ekshumowano zwłoki.
Krzyż-ołtarz projektu Tadeusza Wyrzykowskiego na Cmentarzu Powstańców Warszawy
Krzyż-ołtarz |
Na osi alei głównej, przy murze Cmentarza Wolskiego w 60. rocznicę wybuchu powstania (2004) wystawiono kamienny ołtarz z krzyżem i emblematem Polski walczącej. Powstał z inicjatywy środowisk kombatanckich (zwłaszcza Światowego Związku Żołnierzy AK i Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy), dążących do nadania cmentarzowi charakteru sakralnego. Został zaprojektowany przez Tadeusza Wyrzykowskiego.
Tablica poświęcona harcerzom |
W 2009 przy alei głównej wystawiono kamienną tablicę ku czci harcerzy Szarych Szeregów poległych w czasie II wojny światowej i w Powstaniu Warszawskim.
Galeria |
Groby ludności cywilnej (stan przed przebudową nekropolii)
Upamiętnienie Żydów ekshumowanych ze stadionu „Skry”
Grób gen. Mikołaja Prusa-Więckowskiego i jego rodziny zabitej w Powstaniu
Tablica poświęcona harcerzom Szarych Szeregów
Przypisy |
↑ abcd Maciej Janaszek-Seydlitz: Historia zapomnianego cmentarza. Warszawa: Komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy przy Światowym Związku Żołnierzy AK, 2014, s. 41.
↑ Wypowiedź p. Wandy Traczyk-Stawskiej (Komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy przy Światowym Związku Żołnierzy AK) na spotkaniu pt. Ocenzurowany dokument powstania: Cmentarz Powstańców Warszawy: historia i przyszłość, zorg. przez Bibliotekę Publiczną m.st. Warszawy, Komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy przy Światowym Związku Żołnierzy Armii Krajowej oraz redakcję „Kuriera Warszawskiego” i Fundację Promocji m.st. Warszawy dn. 7.12.2009 r. w Warszawie.
↑ Andrzej Osęka. Cmentarz zamaskowany. „Gazeta Wyborcza”. Nr 164, s. 12, 1994.
↑ Zabytki nieruchome – rejestr i ewidencja. Styczeń 2013. (pol.). W: Rejestr i ewidencja zabytków [on-line]. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Warszawie. [dostęp 2013-02-11].
↑ Napis na tablicy u stóp kurhanu oraz T. Urzykowski, Miasto Zapomniało, „Gazeta Stołeczna” 2001, nr 252, s. 11.
↑ Cmentarz Poległych w Powstaniu 1944 r. w Warszawie. „Architektura”. Nr 3, s. 73–75, 1949. Warszawa.
↑ Z. Ossowiecka, H. Przyłęska. O pomnik nieznanych ofiar powstania. „Stolica”. Nr 36, s. 22, 1956.
↑ W praktyce T. Wyrzykowski zaprojektował tylko nagrobki. – Informacja potwierdzona przez p. Adama Siwka (Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa).
↑ Parki i tereny zielone. Strona oficjalna Urzędu Dzielnicy Wola.
↑ ab Tomasz Urzykowski. Pamięć wraca na Cmentarz Powstańców. „Gazeta Stołeczna”, s. 5, 15–16 października 2014.
Bibliografia |
Cmentarz Poległych w Powstaniu 1944 r. w Warszawie. „Architektura”. Nr 3, s. 73–75, 1949. Warszawa.
W. Hulewicz. (Listy do redakcji). „Kierunki”. Nr 28, s. 12, 1956.
Andrzej Osęka. Cmentarz zamaskowany. „Gazeta Wyborcza”. Nr 164, s. 12, 1994.
Z. Ossowiecka, H. Przyłęska. O pomnik nieznanych ofiar powstania. „Stolica”. Nr 36, s. 22, 1956.
M.S.. Mogiły niemal zapomniane. „Stolica”. Nr 45, s. 16, 1957.
Tomasz Urzykowski. Miasto zapomniało. „Gazeta Stołeczna”. Nr 252, s. 11, 2001.
- Wypowiedzi p. Adama Siwka (Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa), Wandy Traczyk-Stawskiej (Komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy przy Światowym Związku Żołnierzy AK) i Gustawa Zemły na spotkaniu pt. Ocenzurowany dokument powstania: Cmentarz Powstańców Warszawy: historia i przyszłość, zorg. przez Bibliotekę Publiczną m.st. Warszawy, Komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy przy Światowym Związku Żołnierzy Armii Krajowej oraz redakcję „Kuriera Warszawskiego” dn. 7.12.2009 r. w Warszawie.
- Karol Mórawski: Warszawskie cmentarze. Przewodnik historyczny. Warszawa: PTTK „Kraj”, 1991, s. 159–162. ISBN 83-7005-333-5.
Linki zewnętrzne |
- Artykuły w serwisie www.warszawa.pl
- Elektroniczna księga Cmentarza Powstańców Warszawy Urzędu Dzielnicy Wola
| ||||||||||||||||||||||||
