Gorzków-Osada
| |||
| |||
Dawna plebania w Gorzkowie | |||
Państwo | Polska | ||
Województwo | lubelskie | ||
Powiat | krasnostawski | ||
Gmina | Gorzków | ||
Liczba ludności (2008) | 264 | ||
Strefa numeracyjna | 84 | ||
Kod pocztowy | 22-315 | ||
Tablice rejestracyjne | LKS | ||
SIMC | 0888333 | ||
Położenie na mapie gminy Gorzków Gorzków-Osada | |||
Położenie na mapie Polski Gorzków-Osada | |||
Położenie na mapie województwa lubelskiego Gorzków-Osada | |||
Położenie na mapie powiatu krasnostawskiego Gorzków-Osada | |||
50°56′48″N 23°00′38″E/50,946667 23,010556 |
Gorzków-Osada – dawne miasto, obecnie osada w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie krasnostawskim, w gminie Gorzków.
Gorzków jest siedzibą gminy Gorzków, w latach 1689-1870 był miastem.
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa zamojskiego.
Gorzków leży geograficznie na południowym skraju Wyniosłości Giełczewskiej, centralnej i najwyższej części Wyżyny Lubelskiej nad rzeką Żółkiewką, lewym dopływem Wieprza.
Spis treści
1 Historia
1.1 Średniowiecze
1.2 Nowożytność
1.3 Okres zaborów
1.4 II RP
1.5 II wojna światowa
1.6 PRL
2 Zabytki
3 Życie religijne
4 Toponimika nazwy
5 Zobacz też
6 Przypisy
7 Bibliografia
8 Linki zewnętrzne
Historia |
Średniowiecze |
Początki Gorzkowa nie są dotąd poznane ani udokumentowane. Przypuszczać można, iż korzystne położenie nad stawem lub rozlewiskiem rzecznym sprzyjało założeniu tu osady wiejskiej już ok. XII/XIII wieku, w czasach Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Najstarsze źródło pisane, tzw. Latopis Nestora, nie zawiera żadnej wzmianki na ten temat. Położenie w obszarze odwiecznie pogranicznym i stale zmieniająca się zbrojnie przynależność państwowa nie sprzyjały osadnictwu i stabilizacji gospodarczej.
Gorzków wymieniany był w źródłach XIX-wiecznych jako jedna z osad pośród Grodów Czerwieńskich, choć bez konkretnej potwierdzonej daty źródłowej[1].
Pierwsze wzmianki w źródłach pisanych o już istniejącej osadzie znajdują się dopiero w traktacie granicznym chełmsko-lubelskim, spisanym w dniu św. Marcina (11 listopada) 1359 roku. Wśród mężów zacnych po stronie Księstwa chełmskiego wymieniono niejakiego Andrieja z Gorzkowa. Ustalono wówczas bardzo dokładnie przebieg linii granicznej, m.in. pomiędzy Częstoborowicami (po stronie lubelskiej) a Gorzkowem (po stronie chełmskiej)[2].
W roku 1387 Jadwiga Andegaweńska, królowa Polski, wcieliła zbrojnie Ziemię Czerwieńską na wieki do Królestwa Polskiego. Rok później jej małżonek i król Polski – Władysław II Jagiełło, zgodnie z zasadą wielu królów; Divide et impera – Księstwo chełmskie zamienił na ziemię chełmską, przekształcając z dnia na dzień dawne dobra kniaziowskie na królewszczyzny, przekazywane przez szczodrego króla do wiernych rąk: w zastaw, dzierżawę lub na dożywocie.
I tak właśnie, protegowany spowiednik i doradca pary królewskiej – Mikołaj z Sandomierza, zostając w 1403 roku podkanclerzym koronnym, otrzymał na własność dziedziczną od króla Władysława II Jagiełły dwie wsie królewskie na prawie magdeburskim – zniszczony i wyludniony Poperczyn oraz kwitnący Gorzków. Lokację potwierdza przywilej królewski spisany w Wiślicy dnia 19 sierpnia roku 1406, w którym wymieniono także uprawnionych spadkobierców Mikołaja z Sandomierza: siostrę przyrodnią Jachnę z jej drugim mężem Paszkiem oraz dzieci z obu jej małżeństw. Dokładne wytyczenie granic dóbr nadanych Mikołajowi z Sandomierza opisuje następny dokument królewski, podpisany w Żukowie 26 sierpnia 1406r[3]. Wyznaczeni tymi dokumentami spadkobiercy Mikołaja z Sandomierza stali się protoplastami rodu Gorzkowskich herbu Tarnawa, wieloletnich dziedziców Gorzkowa.
Pierwszym w Królestwie Polskim prywatnym właścicielem Gorzkowa był bez wątpienia Mikołaj Trąba, podkanclerzy koronny (1403-1412), arcybiskup gnieźnieński (1412-1422) i pierwszy prymas Polski (1416-1422). Wniósł on podwaliny pod silną pozycję Kościoła na ziemi chełmskiej oraz dał zaczyn do dalszego rozwoju społecznego tych okolic. Związał także na trwałe historię Gorzkowa z historią parafii rzymsko-katolickiej pod wezwaniem św. Stanisława biskupa i męczennika.
Na przełomie XIV i XV w. w ramach umacniania państwowości polskiej na tych ziemiach rozpoczęło się intensywne osadnictwo ziemi chełmskiej i Księstwa bełskiego. Z Księstwa Mazowieckiego, Wielkopolski i Małopolski (zwłaszcza z trudnych w uprawie rolnictwa ziem świętokrzyskich), przybywali na te żyzne tereny rolnicze możni, szlachta zagrodowa, a wraz z nimi również chłopi i Żydzi. Tutaj zetknęły się i przemieszały (nie bez konfliktów) wpływy gospodarcze, kulturowe i religijne zachodnie i wschodnie, stwarzając specyficzny charakter tych ziem, odczuwalny do dnia dzisiejszego[4]. W roku 1477 potomkowie Jachny i Paszka – Jan i Piotr Gorzkowscy dokonali między sobą podziału dziedzicznych dóbr. Dzięki intensywnej polonizacji oraz korzystnemu położeniu przy trakcie handlowym, Gorzków (wraz z całym powiatem krasnostawskim), przeżywał okres prosperity[5][6]. W roku 1493 istniał tu młyn wodny, pracowali kowale, tkacze, jeden szewc, jeden łaziebnik i sześć karczm dla obsługi ruchu tranzytowego[7].
Nowożytność |
Król Jan Olbracht aktem z 13 kwietnia 1496 r. ustalił granice rozdziału spornych terytoriów pomiędzy Andrzejem z Tęczyna, kasztelanem wojnickim, dzierżawcą wsi królewskich Pilaszkowice i Dąbie a Janem Gorzkowskim, pisarzem ziemi chełmskiej a jednocześnie siostrzanym wnukiem Mikołaja z Sandomierza, niegdyś właściciela Poperczyna i Gorzkowa[8].
Kolejny z wielu najazdów tatarskich przyniósł hekatombę – w powiecie krasnostawskim na 84 wsie spalono 18, a 13 wsi opustoszało całkowicie (np. Suche Lipie i Piaski Szlacheckie)[9]. W Gorzkowie Tatarzy także dokonali wielu spustoszeń – w 1517 roku notuje się już tylko jedną karczmę[7]. W 1623 ówczesny nawrócony na katolicyzm dziedzic wsi – Stanisław Gorzkowski – wybudował na terenach z obszaru wsi Gorzkowa opisanych w akcie fundacyjnym złożonym w Krasnostawskim Sądzie Ziemskim nowy kościół murowany[10].
Upadek Rzeczypospolitej w II połowie XVII w., ciągłe wojny i najazdy, zarazy i klęski pogodowe spowodowały znaczne wyludnienie i upadek gospodarczy również Gorzkowa[11].
Świetność okolicy próbował odbudować Jan Sobieski, który po swych przodkach odziedziczył tereny ziemskie w Gorzkowie, a często wypoczywał w swym majątku w pobliskich Pilaszkowicach. W 1689, już jako król Polski Jan III Sobieski, nadał wsi Gorzków prawa miejskie[10].
W tym okresie miasteczko Gorzków liczyło już ok. 300 mieszkańców. W miasteczku istniał kwadratowy rynek z drewnianym ratuszem, karczma i młyn. Działali rzemieślnicy (szewcy, tkacze, kowale, bednarze i in.). Masowo zaczęli również napływać Żydzi, których osiedlanie popierała szlachta, zainteresowana ożywieniem gospodarczym[10]. W drugiej połowie XVIII wieku właścicielami folwarku i wsi Gorzków zostaje rodzina Weryha-Darowskich.
Okres zaborów |
W 1795 Gorzków znalazł się w zaborze austriackim, więc językiem urzędowym staje się niemiecki. W 1809 Gorzków wszedł w skład Księstwa Warszawskiego. W 1810 zaczęło działać szkolnictwo początkowe. W 1812 pożar zniszczył prawie całe miasteczko Gorzków, wskutek czego przestało istnieć przytulisko dla ubogich. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. Gorzków znalazł się w granicach Kongresówki, a po jej upadku na wiele lat wszedł pod rządy carów. W 1830 r. okoliczna szlachta i chłopi licznie wzięli udział w powstaniu listopadowym.
Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego w roku 1861 było w Gorzkowie 38 domostw i 378 mieszkańców, z czego 218 (czyli ponad połowa) było pochodzenia żydowskiego[12].
Powstanie styczniowe 1863 r. cieszyło się ogólnym poparciem ludności gminy z aktywnym udziałem proboszcza parafii gorzkowskiej Franciszka Drewnowskiego. 3 lutego 1864 pod Wielkopolem oddziały powstańców stoczyły zwycięską potyczkę z oddziałem kozaków carskich[13]. W odwecie za czynne uczestnictwo gorzkowian w tym powstaniu, 13 stycznia 1870 ukazem cara Aleksandra II Gorzków stracił prawa miejskie[14].
Mieszkańcy po raz kolejny uaktywnili się politycznie podczas wydarzeń z 1905 roku – kilku chłopów ze wsi Zamostek zostało aresztowanych za działalność antycarską.
W 1907 r. Gorzków liczył już 1303 mieszkańców. W ówczesnej gminie działało tajne szkolnictwo w języku polskim. Działalność patriotyczną prowadzili endecy a szczególnie "zaraniarze", co niejednokrotnie spotykało się ze sprzeciwem części posiadaczy ziemskich, a także i proboszcza parafii księdza Bąbolewskiego. W lipcu 1915 r. osada została zajęta ponownie przez wojska austriackie. Pod koniec maja 1916 r. powstał Obwód Krasnostawski Polskiej Organizacji Wojskowej, do którego należy Komenda nr 6 w Gorzkowie, licząca 40 członków. Równolegle powstawały zalążki innych organizacji społeczno-politycznych, takich jak Polskie Stronnictwo Ludowe, Liga Kobiet itd. W 1918 r. gorzkowski oddział Polskiej Organizacji Wojskowej rozbroił w Wielkopolu posterunek żandarmerii austriackiej oraz tabor wojskowy obsługujący kolejkę wąskotorową[13].
II RP |
W okresie II RP w Gorzkowie działały różne partie polityczne (ludowcy, endecja, komuniści). Rozwijała się oświata o charakterze podstawowym i różne formy spółdzielczości. Uaktywnił się ruch kooperatywy "Zgoda" (mleczarnia i spółdzielnia spożywców) a także kasa zapomogowa spółdzielcza i nauczycielska. W 1920 roku w Gorzkowie powstała Ochotnicza Straż Pożarna. W latach 1926 – 1929 wzniesiono murowany kościół na planie krzyża łacińskiego z wolno stojącą dzwonnicą jednodzwonną dla powstałej tu parafii Kościoła Polskokatolickiego pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.
II wojna światowa |
Po wybuchu II wojny światowej, w ramach realizacji paktu Ribbentrop-Mołotow już 26 września 1939 r. do Gorzkowa wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, aby 8 października 1939 r. ustąpić miejsca armii III Rzeszy.
Pierwszy transport Żydów gorzkowskich do hitlerowskiego obozu zagłady w Bełżcu wyjechał wiosną 1940 r. Getto gorzkowskie istniało do maja 1942 r., kiedy to wszystkich Żydów wysiedlono do Izbicy. Tam naziści dokonali segregacji: sprawni mężczyźni zostali wysłani do obozu pracy w Trawnikach, natomiast kobiety, starcy i dzieci wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu i Sobiborze. W wyniku tego ludobójstwa liczna społeczność żydowska z Gorzkowa przestała istnieć[15].
W całym okresie okupacji hitlerowskiej Gorzków był aktywnym ośrodkiem ruchu oporu – działały tu oddziały Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej.
PRL |
Wyzwolenie przyszło 26 lipca 1944 r. wraz z tzw. władzą ludową. W czasach PRL-u rozwinęła się infrastruktura gospodarcza na bazie upaństwowionych reformą rolną majątków ziemskich. Szczególnie rozwinęło się rolnictwo kwalifikowane – plantacje chmielu, tytoniu, buraków cukrowych i zbóż a także wyspecjalizowane gospodarstwa hodowlane.
W roku 1965 postawiono w centrum Gorzkowa pomnik ku czci poległych w czasie II wojny światowej.
Zabytki |
kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika, murowany 1623 wraz z wyposażeniem,
dzwonnica bramowa z 1801 roku,- cmentarz parafialny (1795) z kaplicą Skawińskich z 1850 r.[16][17][18].
Życie religijne |
We wsi znajdują się:
Kościół polskokatolicki pw. Podwyższenia Krzyża Świętego (parafialny), wybudowany w 1927 przez miejscową społeczność,
Kościół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława, ufundowany w 1404 przez Mikołaja Trąbę i odbudowany w 1623 z fundacji Stanisława Gorzkowskiego.
Toponimika nazwy |
Goszkow, Gorzkow, Gorzkowice (1359), Gorzcow (1406), Gorszcow, Goszkowo (1496) – toponim dzierżawczy od skróconej nazwy osobowej pochodzenia słowiańskiego Gorzek = Gorzysław, z wtórnym członem odróżniającym gospodarczo-terytorialnym; Gorzków-Miasteczko = Gorzków-Osada, Gorzków-Wieś, Gorzków-Przedmieście (1786)[19][20].
Zobacz też |
- Gorzków Nowy
- Gorzków Stary
- Gorzków-Wieś
- Cmentarz żydowski w Gorzkowie
Przypisy |
↑ S. Cercha, Gdzie znajdowały się Grody Czerwieńskie, "Litwa i Ruś: miesięcznik il.poświęcony kulturze, dziejom, krajoznawstwu i ludoznawstwu:, 1912, VII, r. 1, t. 3, z. 1, s. 21-40; 1912, IX, r. 1, t. 3, z. 3, s. 166-185.
↑ Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 1-8, wyd. Stanisław Kuraś, Wrocław 1962-1975 / cz. 4: nr 961, s. 113-115.
↑ Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 1-8: wyd. Stanisław Kuraś, Wrocław 1962-1975 / cz. 6: nr 1697 i 1698, s. 259-264.
↑ Powyższe tezy znalazły potwierdzenie w pracy M. Kołacz-Chmiel Pogranicze polsko-ruskie w późnym średniowieczu i u progu czasów nowożytnych.Wieś Gorzków w powiecie krasnostawskim – trwanie i zmiana [w:] Granice i pogranicza, red. P. Guzowski et al., Kraków 2011, s. 27-38, ISBN 978-83-7730-084-8.
↑ Prosperity w Słowniku Języka Polskiego PWN
↑ J. Kus, Kazimierz Dolny a handel Gdańska z ziemiami ruskimi Rzplitej w XVI i XVII w. [w:] Na pograniczu kultur, języków i tradycji, red. M. Mądzik, A. Witusik, Lublin 2004, s. 125-146, ISBN 83-227-2319-9.
↑ ab MałgorzataM. Kołacz-Chmiel MałgorzataM., Społeczności chłopskie ziemi chełmskiej w późnym średniowieczu, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2009, ISBN 978-83-227-3030-0, OCLC 750834496 .
↑ Matricularum Regni Poloniae Summaria, oprac. T. Wierzbowski, p. 2, Warszawa 1907, nr 581, s. 35.
↑ W. Czarnecki, Rozwój sieci osadniczej Ziemi Chełmskiej w latach 1451 do 1510, "Rocznik Chełmski", T. 5, s. 9-59.
↑ abc J. Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
↑ K. Stołecki, Krasnystaw – rys historyczny, wyd. 2 poszerzone, Puławy-Lublin 2008, ISBN 978-83-920907-2-4.
↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. 2, Warszawa 1880-1914, s. 731.
↑ ab FranciszekF. Żurek FranciszekF., Powiat krasnostawski w walce o wolność, Lublin: Norbertinum Wydawnictwo - Drukarnia - Księgarnia, 2009, ISBN 978-83-7222-369-2, OCLC 751112194 .
↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13) stycznia 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 465)
↑ http://www.sztetl.org
↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8: Pow. krasnostawski, Warszawa 1964, s. 12-14
↑ M. T. Zahajkiewicz, Diecezja Lubelska – Inf. hist. i adm., Lublin 1985, s.204.
↑ Narodowy Instytut Dziedzictwa: Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie. 2018-09-30. [dostęp 06.11.2015].
↑ B. Czopek, Nazwy miejscowe d. ziemi chełmskiej i bełskiej, Ossolineum 1988, ISBN 83-04-02819-0
↑ KazimierzK. Rymut KazimierzK., Nazwy miast Polski, Wrocław [etc.]: Ossolineum, 1987, s. 79, ISBN 83-04-02436-5, OCLC 834818343 .
Bibliografia |
- J. Bartoszewicz, Arcybiskupi gnieźnieńscy, Prymasi Rzeczypospolitej i warszawscy i prymasi Królestwa Polskiego, Drukarnia J. Ungra, Warszawa 1858-1865.
- W. Ciesielski, Kartki z Lubelskiego – Miasteczko Gorzków, "Kurjer Lubelski" 1867, nr 108.
- B. Czopek, Nazwy miejscowe d. ziemi chełmskiej i bełskiej, Ossolineum 1988, ISBN 83-04-02819-0.
- J. Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
- Z. Góralski, Instrukcje ekonomiczne probostwa w Gorzkowie z 1800 i 1815 roku, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. XII: nr 1, s. 77, 1964.
Granice i pogranicza. Mikrohistorie i historie życia codziennego, red. P. Guzowski P. i in., Kraków 2011, ISBN 978-83-7730-084-8.- A. Jabłonowski, Atlas historyczny RP. Epoka przełomu z w. XVI/XVII. Dział II – Ziemie Ruskie, Warszawa – Wiedeń 1899-1904.
- GrzegorzG. Jawor GrzegorzG., Ludność chłopska i społeczności wiejskie w Województwie Lubelskim w późnym średniowieczu, Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1991, ISBN 83-227-0444-5, OCLC 69477700 .
- RobertR. Jop RobertR., Środowisko urzędnicze kancelarii grodzkich w Chełmie, Lublinie i Krasnymstawie w drugiej połowie XVII wieku, Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2003, ISBN 83-227-2115-3, OCLC 830532120 .
Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom VIII, zeszyt 8: Pow. krasnostawski, Warszawa 1964.
Mikołaj Trąba, mąż stanu i prymas Polski, red. F. Kiryk, Sandomierz 2008, Kraków 2009, ISBN 978-83-925149-7-8.- MałgorzataM. Kołacz-Chmiel MałgorzataM., Społeczności chłopskie ziemi chełmskiej w późnym średniowieczu, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2009, ISBN 978-83-227-3030-0, OCLC 750834496 .
- J. Krzyżaniakowa, Początki kariery Mikołaja Trąby, "Roczniki Historyczne", R. XXXV (1969).
Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś, cz. 1-8, Wrocław 1962-1975.
Na pograniczu kultur, języków i tradycji, red. M. Mądzik, A. Witusik, Lublin 2004, ISBN 83-227-2319-9.
Rzeczpospolita Gminna Gorzków, "Tygodnik Zamojski", nr 1/2003.- H. Paszkiewicz, Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, Kraków 1925 (reprint 2002), ISBN 83-88385-05-4.
- KazimierzK. Rymut KazimierzK., Nazwy miast Polski, Wrocław [etc.]: Ossolineum, 1987, ISBN 83-04-02436-5, OCLC 834818343 .
- T. Silnicki, Arcybiskup Mikołaj Trąba, Warszawa 1954.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. 2, s. 731, Warszawa 1880-1914.- K. Stołecki, Krasnystaw – rys historyczny, wyd. 2 poszerzone, Puławy-Lublin 2008, ISBN 978-83-920907-2-4.
- S. Warchoł, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964.
- M. T. Zahajkiewicz., Diecezja Lubelska. Informator historyczny i administracyjny, Lublin 1985.
- FranciszekF. Żurek FranciszekF., Powiat krasnostawski w walce o wolność, Lublin: Norbertinum Wydawnictwo - Drukarnia - Księgarnia, 2009, ISBN 978-83-7222-369-2, OCLC 751112194 .
Linki zewnętrzne |
Gorzków 1 (4) w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. II: Derenek – Gżack. Warszawa 1881.
|
|
|
|