Egftnjytyk

Książ Wielki
Herb Książa Wielkiego
Książ Wielki – pałac
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	miechowski
Gmina	Książ Wielki
Liczba ludności (2017)	1915
Strefa numeracyjna	(+48) 41
Kod pocztowy	32-210[1]
Tablice rejestracyjne	KMI
SIMC	0246617
Położenie na mapie gminy Książ Wielki Książ Wielki
Położenie na mapie Polski Książ Wielki
Położenie na mapie województwa małopolskiego Książ Wielki
Położenie na mapie powiatu miechowskiego Książ Wielki
50°26′32″N 20°08′25″E/50,442222 20,140278
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach

Kościół parafialny św. Wojciecha (widok od strony wschodu).

Synagoga w Książu Wielkim

Książ Wielki (łac. Xiąz^[a]) – dawne miasto, obecnie wieś gminna w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie miechowskim, w gminie Książ Wielki^[2][3],

Miejscowość jest siedzibą gminy Książ Wielki, położona nad Nidzicą, około 7 km na północny wschód od Miechowa, przy drodze krajowej nr 7 .

Książ Wielki uzyskał lokację miejską w 1370 roku, zdegradowany w 1869 roku^[4]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była na terenie ówczesnego województwa kieleckiego.

Części miejscowości |

Historia |

Pierwotnie była to osada książęca, wzmiankowana już w 1120 przez kronikarza w klasztorze cystersów w Jędrzejowie.

W końcu XIV wieku był własnością Spytka z Melsztyna. W 1385 (inne źródła podają lata 1333–1370) Książ Wielki otrzymał prawa miejskie (lokacja królowej Jadwigi na prawie magdeburskim). Od tego czasu był także siedzibą szkółki parafialnej, wzmiankowanej w dokumentach magistratu. Jako siedziba powiatu, pod koniec XIV w. stał się także miejscem, w którym orzekał sąd ziemski (przetrwał do II poł. XVIII w.)^[6].

Marcin Kamieniecki w 1518 sprzedał na wyderkaf za 5000 florenów rajcom krakowskim: Janowi Bonerowi oraz Janowi Kislingowi – patronom i opiekunom nowo fundowanej mansjonarii w kościele NMP w Krakowie – czynsz w wysokości 156 grzywien oraz 12 groszy z Książa Wielkiego wraz z wsiami: Wielka Wieś, Głogowiany, Wolica, Cisia Wola, Częstoszowice i Boczkowice, oraz z połowy zamku Kamieniec z wsiami: Odrzykoń, Łęki, Przybówka, Wojkówka, Bratkówka, Jasienica Mniejsza, Jasienica Większa (w powiecie pilzneńskim) oraz Konaszówka i Moczydło (w powiecie ksiąskim). Król potwierdził tę sprzedaż w 1523^[7].

W 1521 Książ Wielki i 7 wsi Marcin Kamieniecki sprzedał Janowi Tęczyńskiemu za 5500 florenów.
Od XIV-XVIII wieku odbywały się tu roki sądowe ziemskie.
W XV i XVI wieku odbywały się jarmarki słynne na całe ówczesne województwo krakowskie.
W latach 1558–1562 Książ Wielki był własnością Jana Bonera, pod jego opieką powstał tu ważny ośrodek kalwinów, odbyły się tu synody w latach 1558, 1560 i 1562. Potem powstał zbór ariański^[8].
Kolejnym właścicielem Książa był Stanisław Barzi, usunął on różnowierców.

W 1582 miasto przeszło na własność Myszkowskich a w 1727 Wielopolskich (miasto i pałac były własnością m.in. Aleksandra Wielopolskiego)^[9]. należąc w latach 1601-1864 do Ordynacji Myszkowskich i będąc siedzibą jednego z 12 kluczy dóbr ziemskich^[10]. W 1595 roku miasto położone w powiecie ksiąskim województwa krakowskiego było własnością starosty chęcińskiego Piotra Myszkowskiego^[11], które (jako bratanek) otrzymał w 1591 roku po śmierci biskupa Piotra Myszkowskiego^[12].
Do 1795 Książ Wielki był siedzibą powiatu, obejmował on wówczas takie miasta jak: Miechów, Wolbrom, Żarnowiec i Jędrzejów. Status miasta powiatowego utracił Książ po ostatnim rozbiorze Polski.
Po III rozbiorze w 1795 Książ Wielki znalazł się w zaborze austriackim. Od 1809 był w Księstwie Warszawskim, a od 1815 po kongresie wiedeńskim, został włączony do Królestwa Kongresowego. W odwecie za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym, Książ Wielki w 1875 utracił prawa miejskie.

Na początku XX w. mieszkało tu 2,6 tys. osób (w tym 60% Żydów). W 1910 r. utworzono Bank Spółdzielczy, aktywną działalność prowadziło kółko rolnicze (biblioteka, odczyty). Po I wojnie światowej Książ znalazł się w granicach województwa kieleckiego (powiat miechowski).

W czasie okupacji niemieckiej do 1942 na terenie Książa znajdowało się getto otwarte. Do tego czasu Żydzi stanowili około połowę mieszkańców Książa (478 na 910 mieszkańców w 1860 według „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”). W dniach 1–2 sierpnia 1944 Gestapo i niemiecka policja dokonały pacyfikacji wsi mordując 12 osób oraz paląc wieś liczącą ok. 100 zabudowań. Akcja pacyfikacyjna była odwetem za działalność partyzantów w regionie^[13].

Po II wojnie światowej Książ Wielki zmieniał kilkukrotnie przynależność administracyjną: do roku 1950 i w latach 1975–1998 pozostawał w granicach województwa kieleckiego, 1950–1975 – krakowskiego, a od 1999 r. – małopolskiego (powiat miechowski).

Zabytki |

• 
  Kościół parafialny pod wezwaniem św. Wojciecha z XIV wieku,


• 
  Poaugustiański Kościół św. Ducha z 1381 r. fundacji Spytka z Melsztyna,


• 
  Renesansowy pałac Mirów – wzniesiony dla bp. P. Myszkowskiego. Architektem pałacu był Santi Gucci, budowa trwała od 1585 do 1595, zniszczony w czasie Powstania Kościuszkowskiego, neogotycka nadbudowa pochodzi z lat 1841–1846, jej autorem był F. A. Stüler.


• 
  Synagoga z 1846, obecnie w stanie ruiny.


• 
  

Według rejestru zabytków NID^[14] na listę zabytków wpisane są obiekty:

• zespół kościoła parafialnego pw. św. Wojciecha, nr rej.: 90 z 15.01.1969 oraz 972 z 21.03.1978:
  
  
  
  • kościół, XV w., pocz. XVII w.
  
  
  • drewniana dzwonnica z 1735 wraz z dzwonami: św. Wojciech, Maryja Królowa Polski, Millenium. Wszystkie z 1965 r.
  
  
  • cmentarz przykościelny z kapliczką
  
  
  • ogrodzenie z bramką
  
  
  
  


• zespół klasztorny augustianów z XIV-XVIII w., nr rej.: 110 z 8.02.1969 oraz 971 z 21.03.1978:
  
  
  
  • kościół pw. Świętego Ducha z ok. 1381, XVI-XIX
  
  
  • klasztor, dawniej oo. Augustianów obecnie ss. Pasjonistek
  
  
  • cmentarz przykościelny
  
  
  • ogrodzenie
  
  
  • murowana dzwonnica z XIX wieku. Obecnie nie ma na niej żadnych dzwonów.
  
  
  
  


• zespół pałacowy z XVI w., nr rej.: 115/3/57 z 24.01.1957 oraz 979 z 3.07.1978:
  
  
  
  • pałac
  
  
  • 2 pawilony. Pierwszy od strony południowej – dawna biblioteka. Drugi od strony północnej – kaplica pałacowa pw. Św. Zofi i Św.Piotra Apostoła.
  
  
  • ogród z murami oporowymi
  
  
  • park krajobrazowy
    
    

    
    

    Książ Wielki – pałacowa kapliczka pw. św.Zofi

    
    
    
    
  
  
  
  

Kalendarium^[15] |

• 1120 – pierwsza wzmianka o Książu Wielkim, zapisana w klasztorze Cystersów w Jędrzejowie.


• 1234 – właścicielem Książa Wielkiego jest wojewoda krakowski Stefan, herbu Topór.


• 1380 – kasztelan krakowski Spytko z Melsztyna funduje kościół św. Ducha.


• 1400 – Książ Wielki stał się miastem powiatowym.


• 1441 – po poślubieniu Jadwigi Spytkówny, właścicielem miasta zostaje Andrzej Tęczyński.


• 1541 – Katarzyna z Tęczyńskich wychodzi za Jana Bonera, wojewodę krakowskiego, wnosząc mu miasto w wianie.


• 1556 – synod protestancki w Książu Wielkim z udziałem Jana Łaskiego i Mikołaja Reja.


• 1562 – wdowa Katarzyna Boner poślubia następcę zmarłego męża – wojewodę krakowskiego Stanisława Barziego i ten obejmuje w posiadanie Książ Wielki.


• 1582 – miasto odkupuje biskup krakowski Piotr Myszkowski.


• 1595 – ukończono budowę pałacu na Mirowie.


• 1601 – Piotr Myszkowski bratanek biskupa, ustanawia ordynację na „Mirowie”, zwaną ksiąską.


• 1646 – Cud w kościele św. Wojciecha – Matka Boska na obrazie „zapłakała krwawymi łzami”.


• 1706 – na prymasa Polski wybrano proboszcza Książa Wielkiego – Stanisława Szembeka.


• 1727 – Franciszka z Myszkowskich poślubia Franciszka Wielopolskiego, który obejmuje dobra ksiąskie. I tak, po raz czwarty, miasto zostaje wniesione w wianie.


• 1748 – prymasem Polski powołano kolejnego proboszcza Książa Wielkiego – Adama Ignacego Komorowskiego.


• 1776 – proboszcz Adam Brachman zbudował nową szkołę parafialną, która jako jedyna w tym czasie, podlegała Akademii Krakowskiej.


• 1862 – margrabia Aleksander Wielopolski obejmuje stanowisko naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego.


• 1870 – Książ Wielki traci prawa miejskie.


• 1914 – 7 sierpnia wkracza I Brygada Legionów, maszerująca z Krakowa do Kielc.


• 1918 – 2 listopada rozbrojono posterunek żandarmerii austriackiej.


• 1939 – 6 września wkraczają oddziały niemieckie.


• 1944 – poważne wystąpienia zbrojne oddziałów Armii Krajowej.


• 1945 – 14 stycznia Armia czerwona wyzwala Książ Wielki spod okupacji.


• 1949 – założenie Liceum Ogólnokształcącego (w pałacu na Mirowie).


• 1974 – powołanie Technikum Rolniczego.


• 1977 – utworzenie Zespołu Szkół Rolniczych.


• 2003 – założenie Klubu Sportowego „Jastrzębiec”.

Sport |

W 2003 powstał klub sportowy – SKS Jastrzębiec Książ Wielki (SKS – Strażacki Klub Sportowy).

Obecnie I drużyna uczestniczy w rozgrywkach B klasy małopolskiego ZPN. II drużyna uczestniczy w rozgrywkach klasy C.

Osoby związane z Książem Wielkim |

• 
  Aleksandra Dobrowolska (1906-1989) – polska działaczka społeczna, kustosz, organizatorka muzeów


• 
  Eugeniusz Madejski (1908–1986) – doktor historii, założyciel i dyrektor Liceum Ogólnokształcącego w Książu Wielkim. Zasłużony badacz historii tej ziemi^[16].


• 
  Władysław Madejski (1899-1965) – pułkownik lotnictwa, obserwator. Ochotnik Legionów Polskich, szef wydziału wyszkolenia Departamentu Lotnictwa II RP, komendant Wojskowej Szkoły Pilotów w Dęblinie.


• 
  Julian Malinowski (1908–1971) – dowódca oddziałów Armii Krajowej. Organizator i uczestnik wielu akcji zbrojnych, odznaczony m.in. Virtuti Militari. Jest patronem Szkoły Podstawowej w Książu Wielkim.


• 
  Stefan Żechowski (1912–1984) – malarz i rysownik. Zasłynął zwłaszcza stworzonym w 1937 roku, cyklem ilustracji do powieści „Motory” Emila Zegadłowicza. Imię tego artysty nosi Gimnazjum w Książu Wielkim, natomiast w Miechowie odtworzono jego pracownię urządzając w niej ekspozycję prac.

Struktury wyznaniowe |

• Parafia św. Wojciecha Biskupa i Męczennika w Książu Wielkim


• 
  Sala Królestwa Świadków Jehowy
  


• Kościół św. Ducha w Książu Wielkim


• Cmentarz żydowski w Książu Wielkim

Uwagi |

Przypisy |

Bibliografia |

• Robert Zwierzyniecki: Ordynacja Myszkowskich czyli kto miał Chroberz, Książ i Szaniec. Kraków: Ridero, 2017, s. tak. ISBN 978-83-8104-906-1.

Linki zewnętrzne |

• Książ Wielki


• Książ Wielki w dokumencie archiwalnym


• 
  Książ 2.) K - Wielki w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. IV: Kęs – Kutno. Warszawa 1883.