Krzeszów (województwo podkarpackie)
| |||
| |||
Krzeszowski Rynek | |||
Państwo | Polska | ||
Województwo | podkarpackie | ||
Powiat | niżański | ||
Gmina | Krzeszów | ||
Liczba ludności (2014) | 830[1] | ||
Strefa numeracyjna | 15 | ||
Kod pocztowy | 37-418 | ||
Tablice rejestracyjne | RNI | ||
SIMC | 0796973 | ||
Położenie na mapie gminy Krzeszów Krzeszów | |||
Położenie na mapie Polski Krzeszów | |||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Krzeszów | |||
Położenie na mapie powiatu niżańskiego Krzeszów | |||
50°24′14″N 22°20′28″E/50,403889 22,341111 | |||
Strona internetowa miejscowości |
Krzeszów (Krzeszów nad Sanem) – dawne miasto, obecnie wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie niżańskim, w gminie Krzeszów[2][3]. Leży na zachodnim skraju Płaskowyżu Tarnogrodzkiego, nad rzeką San. Krzeszów liczy 899 mieszkańców (2011). Przez Krzeszów przebiega droga wojewódzka nr 863.
Krzeszów uzyskał lokację miejską w 1640 roku, zdegradowany w 1869 roku[4].
Spis treści
1 Przynależność administracyjna
2 Historia
2.1 Początki
2.2 Zamoyscy
2.3 Rozbiory
2.4 XX w.
3 Zabytki
4 Instytucje
5 Atrakcje turystyczne
6 Znane osoby związane z Krzeszowem
7 Ciekawostki
8 Wspólnoty wyznaniowe
9 Zobacz też
10 Przypisy
11 Bibliografia
12 Linki zewnętrzne
Przynależność administracyjna |
Specyficzne położenie Krzeszowa sprawiło, że często zmieniał on przynależność administracyjną. Wieś królewska Krzeschow, położona była w 1589 roku w starostwie niegrodowym krzeszowskim w ziemi przemyskiej województwa ruskiego[5]. Od roku 1867 do końca 1955 Krzeszów należał do powiatu biłgorajskiego (województwo lubelskie), w latach 1956–1975 do powiatu leżajskiego (województwo rzeszowskie)[6], w latach 1975–1998 do województwa tarnobrzeskiego[7], a od 1999 roku do powiatu niżańskiego (województwo podkarpackie)[8].
Gmina Krzeszów istniała do 29 września 1954 roku[9], czyli do wprowadzenia gromad w miejsce dotychczasowych gmin, kiedy została gromadą. 1 stycznia 1973 roku zniesiono gromady i osiedla a w ich miejsce reaktywowano gminy, m.in. gminę Krzeszów. 1 września 1977 roku gminę zlikwidowano (jej tereny włączone do gminy Rudnik)[10], lecz odtworzono ponownie 1 października 1982 roku (z części terenów gmin Rudnik i Harasiuki)[11].
Historia |
Początki |
Przeprowadzone po II wojnie światowej badania archeologiczne dowodzą, że na terenie dzisiejszego Krzeszowa we wczesnym średniowieczu istniała osada, należąca najprawdopodobniej do państwa Wiślan. Historycy wywodzą nazwę od staropolskiego imienia Krzesz i zaliczają je do miejscowości znanych już w XII wieku. Potwierdzają to badania Rudolfa Jamki, który natrafił na terenie Krzeszowa na szczątki wczesnośredniowiecznego pieca.
Pierwsza pisemna wzmianka o Krzeszowie pojawiła się w 1390 roku, w dokumentach Jaśka Kustry, dziedzica Krzeszowa, miejscowość występuje w brzmieniu łacińskim Crzeszow.
Zamoyscy |
W 1520 r., król Zygmunt I Stary wydzierżawił zamek krzeszowski Spytkowi z Tarnowa, a następnie Stanisławowi Tarnowskiemu. W 1580 roku król Stefan Batory wydzierżawił starostwo krzeszowskie Janowi Zamoyskiemu, zaś w 1588 roku król Zygmunt III Waza przekształcił dzierżawę na dziedziczną własność. Objęte przez niego wioski to: Piskorowice, Kulno, Wola Kulońska, Biszcza, Korchów, Księżpol, Bukowina i Kamionka. W 1590 Zamoyski włączył Krzeszów w skład Ordynacji, potem zaś ucznił go stolicą klucza krzeszowskiego, w skład którego wchodziły: Biszcza, Bukowina, Kamionka, Korchów, Księżpol, Kulno, Lipiny, Piskorowice, Tarnogród, Wola Kulońska, Potok i Płusy. Krzeszów pełnił rolę ważnego portu na Sanie, przez który przechodziło zboże z ordynacji Zamoyskich[12].
W 1641 roku Władysław IV Waza podniósł Krzeszów do rangi miasta, wydając dekret o następującej treści:
„...pragnąc by nowo założone miasto (de novo erectum) z Ziemi Przemyskiej będącej własnością Katarzyny Zamoyskiej wdowy po Tomaszu Kanclerzu Wielkiemu Koronnemu, przyzwoitego nabierało wzrostu obdarzam je prawem magdeburskim; co rok podawać mają mieszczanie ośmiu z pomiędzy siebie, z których jednego na burmistrza, a 5 na rajców zamianuje dziedzic; zatwierdzamy istniejące już cechy, nowe zaprowadzić pozwalamy; ustanawiamy targ i dwa jarmarki...”
Wiek XVII przyniósł Krzeszowowi wiele klęsk: najazdy tatarskie, przemarsz wojsk szwedzkich, oraz pożar (1688 r.) który zniszczył olbrzymią część zabudowy drewnianej oraz akta miejskie. Miasteczko nie uniknęło grabieży także podczas konfederacji barskiej i targowickiej.
Rozbiory |
Ludność Krzeszowa | |||||
---|---|---|---|---|---|
Rok | Ludność | Rok | Ludność | ||
1648 | 860 | 1865 | 1383 | ||
1661 | 344 | 1886 | 1569 | ||
1673 | 172 | 1890 | 1669 | ||
1717 | 582 | 1909 | 2285 | ||
1777 | 800 | ok. 1928 | 724 | ||
1785 | 952 | 2003 | 751 | ||
1836 | 1088 | 2004 | 737 | ||
1839 | 1143 | 2006 | 746 | ||
1860 | 1212 | 2011 | 899 |
Po I rozbiorze Krzeszów znalazł się w zaborze austriackim, kilkakrotnie zmieniając przynależność administracyjną. W 1773 roku miasto znalazło się w cyrkule bełzkim z siedzibą w Zamościu. W 1775 na rok przeszło do dystryktu biłgorajskiego, aby potem znaleźć się w cyrkule tomaszowskim, a końcu w cyrkule zamojskim. W 1809 roku miasto, jako jedyne galicyjskie znalazło się w Księstwie Warszawskim. Takie położenie spowodowało spadek znaczenia Krzeszowa jako ośrodka handlowego, gdyż na krzeszowskie jarmarki nie przybywała już ludność zza Sanu, z Galicji. Dopiero w 1853 władze wydały dekret umożliwiający przekraczanie granicy mieszkańcom 3 milowej strefy przygranicznej. 13 stycznia 1870 r. pozbawiono Krzeszów praw miejskich[13].
XX w. |
W czasie I wojny światowej w 1914 r. na granicznym Sanie zatrzymał się front. Wskutek ostrzału artyleryjskiego Krzeszów utracił ok. 80% zabudowy, w większości drewnianej, spłonęły m.in. cerkwie: unicka i prawosławna, pozostałości zamku – dworu obronnego[14] znajdującego się na wzgórzu Rotunda oraz spichrze znajdujące się nad Sanem[15]. Poetycki obraz zniszczeń Krzeszowa w 1914 r. zawarł poeta i żołnierz Legionów – Kazimierz Wierzyński w wierszu "Krzeszów" z tomu Wielka Niedźwiedzica (1923).
Zabytki |
W miejscowości znajduje się drewniany, trzynawowy kościół wybudowany w latach 1727–1728. Gruntowny remont świątyni przeprowadzono w 1898, dzięki wsparciu finansowemu ordynata Maurycego Zamoyskiego. Obok kościoła znajduje się drewniana dzwonnica wybudowana w 1898 roku na miejscu poprzedniej z 1721 roku oraz kaplica z 1905 roku.
Według rejestru zabytków NID[16] na listę zabytków wpisane są obiekty:
- układ urbanistyczny, nr rej.: 284/A z 10.04.1984
kościół par. pw. NMP, drewn., 1727–1728, 1895, nr rej.: A-274 z 6.09.1983- dzwonnica, drewn., 1898, nr rej.: A-435 z 18.04.1991
- cmentarz kościelny, nr rej.: j.w.
cmentarz żydowski, nr rej.: 395/A z 30.06.1988- cmentarz pomordowanej ludności żydowskiej, 1942, nr rej.: 467/A z 8.06.1992
- pozostałości zamku, XIV–XV, nr rej.: 283/A z 9.04.1984
- dom, drewn., ul. Kościelna 19, 1932, nr rej.: A-273 z 21.09.2007
- dom, ul. Ogrodowa 22, 1923, nr rej.: 587/A z 12.08.1997
Instytucje |
W Krzeszowie znajdują się:
- Urząd Gminy ul. Rynek 2
- Przedszkole Gminne ul. Rynek 7
- Zespół Szkół ul.Ulanowska 7
- Gminny Ośrodek Kultury ul. Rynek 9
- Gminny Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej ul. Rynek 32
- NZOZ „Nasze Zdrowie-Niwińscy” ul.Stolarska 1
- Zespół Prewencji (Policja) ul. Rynek 3
- Urząd Pocztowy ul. Rynek 20
- Ochotnicza Straż Pożarna ul. Mostowa 6
- Klub Piłkarski KS Rotunda Krzeszów ul. Mostowa 6
- Bank Spółdzielczy ul.Rynek 23
Atrakcje turystyczne |
Krzeszów jest miejscowością położoną atrakcyjnie, u zboczu tzw. Góry Owalonej oraz okrągłego wzgórza Rotunda (liczne wąwozy), przepływa przez nią również rzeka San.
Atrakcje Krzeszowa to m.in:
- Wyciąg Narciarski "Złoty Stok"
- Gminny Zakład Sportu i Rekreacji "Błękitny San", w skład którego wchodzi: Park Linowy "Małpi Gaj", przystań wodna na rzece San, kort tenisowy, wiata grillowa.
- Zespół zabytkowego kościoła parafialnego Narodzenia NMP, położony na wzgórzu Rotunda, w obecności licznych wąwozów.
Znane osoby związane z Krzeszowem |
Wanda Wasilewska – żołnierz AK w Krzeszowie.
Stanisław Matraś – ksiądz, aktywnie działający w ruchu konspiracyjnym Powstania Styczniowego w Krzeszowie, zesłaniec syberyjski.
Ciekawostki |
- W Krzeszowie rozgrywa się akcja opowiadania Isaaca Singera – Upadek Krzeszowa ze zbioru Spinoza z ulicy Rynkowej.
- W latach 1649 do 1651 na zamku krzeszowskim przebywał Jeremi Wiśniowiecki wraz z żoną Gryzeldą Zamojską i synem Michałem Korybutem Wiśniowieckim – przyszłym królem Polski. Tu 28 marca 1651 r. książę Jeremi sporządził swój testament.
- W 1658 roku na zamku przebywała również Maria Kazimiera d'Arquien, wtedy żona Jana Sobiepana Zamoyskiego, przyszła żona Jana III Sobieskiego – znana jako Marysieńka Sobieska – królowa Polski.
Wspólnoty wyznaniowe |
Kościół rzymskokatolicki:
parafia pw. Narodzenia NMP należąca do metropolii przemyskiej, diecezji zamojsko-lubaczowskiej, dekanatu Biłgoraj - Południe.
Świadkowie Jehowy:
- zbór Krzeszów (Sala Królestwa ul. Biłgorajska 20)[17].
Zobacz też |
Krzeszów, Krzeszów Dolny, Krzeszów Górny, Krzeszówek, Krzeszówka, Most w Krzeszowie
Przypisy |
↑ Strategia Rozwoju Gminy Krzeszów na lata 2016 - 2022, str. 16
↑ GUS. Wyszukiwarka TERYT
↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 44-45.
↑ Aleksander Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 7. Ziemie ruskie. Ruś Czerwona. Cz. 1, Warszawa 1901, s. 24.
↑ Dz.U. z 1955 r. nr 44, poz. 283
↑ Dz.U. z 1975 r. nr 17, poz. 92
↑ Dz.U. z 1998 r. nr 103, poz. 652
↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa
↑ Dz.U. z 1977 r. nr 27, poz. 116
↑ Dz.U. z 1981 r. nr 26, poz. 139 i Dz.U. z 1982 r. nr 23, poz. 165
↑ [z Krzeszowa] "W 1791 r. na wiosenny spław wyruszyło 8 statków, 4. retmanów, 8. sterników i 128. flisaków." za Józef Myjak, Sandomierz, Myjakpress, 1994
↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, str. 471)
↑ według miejscowej legendy, gdy po I rozbiorze Krzeszów miał dostać się pod panowanie Austrii, ówczesny ordynat (Jan Jakub Zamoyski) kazał rozebrać zamek (dosłownie ukryć zamek, przez obsypanie ziemią), aby nie dostał się w ręce zaborcy
↑ Strona Jeremiego Wiśniowieckiego
↑ Narodowy Instytut Dziedzictwa: Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie. 2018-09-30.
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-02] .
Bibliografia |
- Ginalska, Teresa, (1999) Krzeszów: gmina po obu stronach Sanu, Sanok: Apla, (ISBN 83-88065-09-2)
- Myjak, Józef, (1994) Krzeszów nad Sanem: informator krajoznawczy, Sandomierz: Prywatna Agencja Informacji Regionalnej Myjakpress, (ISBN 83-86436-05-0)
Linki zewnętrzne |
- Urząd Gminy
- Historia Krzeszowa na stronie Jeremiego Wiśniowieckiego
- GZSiR "Błękitny San" w Krzeszowie [1]
Krzeszów (1), os. miejska w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. IV: Kęs – Kutno. Warszawa 1883.
|
|
|